Niĝerio
La Federacia Respubliko Niĝerio aŭ Niĝeria Federacia Respubliko (angle Federal Republic of Nigeria) estas federacia respubliko, eksa brita kolonio, en Okcidenta Afriko. Ĝi havas limon kun Benino okcidente, Niĝero norde, Ĉado kaj Kameruno oriente. Ties marbordo en la sudo kuŝas al la Golfo de Gvineo en la Atlantika Oceano. Niĝerio enhavas 36 ŝtatojn kaj Federacian Ĉefurban Teritorion, nome Abuĝo.
Ĝi estis loko de multaj antikvaj regnoj kaj imperioj, dum la moderna politika ŝtato Niĝerio havas siajn originojn en la brita koloniigo de la regiono dum la fino de la 19a al la komenco de la 20-a jarcentoj; ĝi estis formita per la kombino de du najbaraj britaj protektoratoj: nome la Sudniĝeria Protektorato kaj la Nordniĝeria Protektorato. Dum la kolonia periodo, la britoj starigis administran kaj juran strukturojn dum retenis tradician tribajn strukturojn. Niĝerio atingis sendependecon en 1960, sed eniris en la Niĝeria Enlanda Milito post kelkaj jaroj. Ĝi ekde tiam alternis inter demokratie elektitaj civilaj registaroj kaj militistaj diktaturoj, dum la balotado de 2011 ŝajnee kondukas al la unua reĝimo daŭra kaj relative libera.[1]
Ĝi estas la plej loĝata ŝtato de Afriko. Niĝerio estas ofte menciita kiel la "Giganto de Afriko", pro ties granda loĝantaro kaj forta ekonomio.[2] kun proksimume 174 milionoj da loĝantoj, Niĝerio ja estas la plej loĝata lando en Afriko kaj la sepa plej loĝata lando en la mondo.[3] La lando estas loĝata de ĉirkaŭ 500 etnaj grupoj, el kiuj la tri plej grandaj estas Haŭsoj, Igboj kaj Joruboj. Koncerne al la religioj, Niĝerio estas proksimume dividita en du duonoj inter kristanoj, kiuj loĝas ĉefe en la sudaj kaj centraj partoj de la lando, kaj islamanoj, kiuj koncentriĝas ĉefe en la nordaj kaj sudokcidentaj regionoj. Minoritato de la loĝantaro praktikas religiojn indiĝenajn de Niĝerio, kiaj popoloj indiĝenaj el la grupoj de Igboj kaj Joruboj.
Post jaroj de militista diktaturo la lando provas konstrui demokration kaj stabilan ekonomion. Riĉaj trovejoj de nafto ĝis nun ne povis mildigi la ege disvastigitan malriĉecon. Koruptado, perforto kaj religiaj konfliktoj inter la muslima nordo kaj la kristana sudo restas gravegaj problemoj.
En 2014, la ekonomio de Niĝerio (MEP) iĝis la plej granda en Afriko, nome pli ol 500 miliardoj da usonaj dolaroj, kaj preterpasis tiun de Sudafriko por iĝi la 26a plej granda ekonomio de la mondo.[4][5] Krome, la proposcio inter ŝuldo kaj MEP estas nur de 11 % (8 & sub la proporcio de 2012).[6] Ĉe 2050, Niĝerio supozeble iĝos unu el la 20 plej altaj ekonomioj de la mondo.[7] La landaj nafto-rezervoj ludis plej gravan rolon en tiu kreska riĉo kaj influo. Niĝerio estas konsiderata kreskanta merkato fare de la Monda Banko[8] kaj estis identigita kiel regiona regpovo en Afriko.[7][9][10] Ĝi estas ankaŭ membro de la landaro konata kiel MINT (Meksiko, Indonezio, Niĝerio, kaj Turkio) nome grupo de landoj, kiuj estas amplekse rigardataj kiel sukcedantoj de la grupo BRIC (Brazilo, Rusio, Barato India kaj Ĉinio) de disvolviĝantaj ekonomifortaj landoj. Ĝi estas ankaŭ listita inter la "Venontaj Dekunu" kies ekonomioj verŝajne estos inter la plej fortaj en la mondo. Niĝerio estas membro de la Komunumo de Nacioj, de la Afrika Unio, de la OPEL, kaj de Unuiĝintaj Nacioj inter aliaj internaciaj organizoj.
Etimologio
[redakti | redakti fonton]La nomo Niĝerio estis prenita de la rivero Niĝero kiu fluas tra la landon. Tiu nomo estis supoze elpensita en la fino de la 19-a jarcento fare de Flora Shaw, kiu poste geedziĝis kun Barono Frederick Lugard, nomebrita kolonia administranto. La origino de la nomo Niĝerio,, kiu origine kandidatiĝis nur por la mezaj atingoj de la Niĝero, estas necerta. La vorto estas verŝajne ŝanĝo de la tuarega nomo egerew n-igerewen uzita fare de loĝantoj laŭ la mezaj atingoj de la rivero ĉirkaŭ Timbuktuo antaŭ la 19-ajarcenta eŭropa koloniismo.
Historio
[redakti | redakti fonton]
Prahistorio
[redakti | redakti fonton]
La Nok-popolo de centra Niĝerio produktis la plej fruajn terakotajn skulptaĵojn trovitajn en la lando.[11] La Nok-civilizo prosperis inter 500 a.K. kaj 200 p.K.[12] En la norda regiono, Kano kaj Kacina havas registritan historion datantan al proksimume 999 p.K. Haŭsaj regnoj kaj la Kanem-Bornu Imperio prosperis kiel komercejoj inter Norda kaj Okcidenta Afriko.
Komence de la 19-a jarcento, Usman dan Fodio direktis sukcesan ĝihadon kaj kreis kaj gvidis la centraligitan Fulanan Imperion (ankaŭ konatan kiel la Sokoto Kaliflando). La teritorio kontrolita fare de la rezulta ŝtato inkludis grandan parton da nuntempa norda kaj centra Niĝerio; ĝi daŭris ĝis la disrompo (1903) de la Imperio en diversajn eŭropajn koloniojn.
La jorubaj regnoj de Ife kaj Ojo en sudokcidenta Niĝerio iĝis elstaraj en la 12-a[13][14] kaj 14-a[15] jarcentoj, respektive. Joruba mitologio deklaras ke Ile-Ifẹ estas la fonto de la homa raso kaj datas de antaŭ ajna alia civilizo. La plej malnovaj signoj de homa setlejo ĉe la nuna dato de Ifẹ iras reen al la 9-a jarcento,[13] kaj ĝia materiala kulturo inkludas terakoton kaj bronzajn figurojn. Oiọ, ĉe sia teritoria zenito en la fino de la 17-a ĝis komenco de la 18-a jarcento, etendis sian influon de okcidenta Niĝerio ĝis nuntempa Togolando. La Edo Regno Benino situiĝis en sudokcidenta Niĝerio. La potenco de Benino daŭris inter la 15-a kaj 19-a jarcentoj. Ilia domineco atingis ĝis la grandurbo Eko (Edo nomo poste ŝanĝita al Lagoso fare de la Portugaloj) kaj plu.[16]
La Regno Nri de la igboj, unu el la plej maljunaj regnoj en Niĝerio, firmiĝis en la 10-a jarcento kaj daŭris ĝis ĝi perdis sian suverenecon antaŭ la britoj en 1911.[17][18] Nri estis regita fare de la Eze Nri, kaj la grandurbo Nri estas konsiderita kiel la fondo de Igbo-kulturo. Nri kaj Aguleri, kie la Igbo kreo-mito originas, estas en la teritorio de la Umeuri-klano. Membroj de la klano spuras siajn genliniojn reen al la patriarka reĝ-figuro Eri.[19] En Okcidentafriko, la plej malnovaj bronzoj faritaj uzis la vakso-perdan procezon fare de Igbo Ukwu, grandurbo sub Nri-influo.
Dum jarcentoj, diversaj homoj en nuntempa Niĝerio komercis transtere kun komercistoj de Nordafriko. Grandurboj en la areo iĝis regionaj centroj en larĝa reto de komercvojoj kiuj stringis al okcidenta, centra kaj norda Afriko. En la 16-a jarcento, hispanaj kaj portugalaj esploristoj estis la unuaj eŭropanoj se temas pri komenciĝi gravan, rektan komercadon kun popoloj de nuntempa Niĝerio, ĉe la haveno kiun ili nomis Lagoson kaj en Kalabaro. Eŭropanoj komercis varojn kun popoloj ĉe la marbordo; bordakva komerco kun eŭropanoj ankaŭ markis la komencojn de la atlantika sklavkomerco.
Tradicie, homoj kaptitaj en milito estis faritaj sklavoj fare de la konkerintoj. Kutime, la kaptitoj estis prenitaj reen al la teritorio de la konkerintoj kiel punlaboro; post tempo, ili foje estis senkulturigitaj kaj absorbitaj en la socion de la konkerintoj. Kiam eŭropanoj eniris la komercon, ili transportis sklavojn kiel posedaĵo plejparte al Ameriko por labori kiel devigataj laboristoj. Eŭropana postulo por sklavoj produktis pli grandan merkaton por sklavoj ol ekzistis antaŭe. Multaj membroj de niĝeriaj etnoj estis transportitaj kiel kaptitaj sklavoj al Ameriko, kaj iliaj posteuloj konsistas el parto de la afrika diasporo.
Sklaveco ekzistis ankaŭ en la teritorioj konsistante el nuntempa Niĝerio.[20] Ĝia amplekso estis plej larĝa ĉe la fino de la 19-a jarcento. Ŝanĝiĝado iĝis ĝin laŭleĝa nerefutebla (transatlantika sklavkomerco estis malpermesita fare de Britio en 1807) kaj ekonomia imperativo (deziro al politika kaj socia stabileco) gvidis la plej multajn eŭropajn potencojn por apogi ĝeneraligitan kultivadon de agrikulturaj produktoj, kiel ekzemple la palmo, por uzado en eŭropa industrio. Laŭ la Encyclopedia of African History (Enciklopedio de afrika historio), "estas laŭtakse ke de la 1890-aj jaroj la plej granda sklava loĝantaro de la mondo, proksimume 2 milionoj da homoj, estis koncentrita en la teritorioj de la Sokoto Kaliflando. La uzado de sklavlaboro estis ampleksa, precipe en agrikulturo."[21]
Kolonio
[redakti | redakti fonton]Niĝerio en 1914 fariĝis formale Brita kolonio. Jam de antaŭe ĝi iĝis ia speco de kolonio kadre de la Brita Okcidenta Afriko.
La sklavkomerco estis farita fare de eŭropaj kaj ŝtataj kaj ne-ŝtataj aktoroj kiaj ekzemple el Britio, Nederlando, Portugalio kaj privataj firmaoj, same kiel fare de diversaj afrikaj ŝtataj kaj ne-ŝtataj aktoroj. Kun altiĝanta kontraŭ-sklaveca sento hejme kaj ŝanĝante ekonomiajn faktojn, Britio senpacigis la internacian sklavkomercon en 1807. Sekvante la Napoleonajn Militojn, Britio establis la Okcidentan Afrikan Eskadron en provo halti la internacian trafikon de sklavoj.[22] Ĝi haltigis ŝipojn de aliaj nacioj kiuj forlasis la afrikan marbordon transportantaj sklavoj; la akaparitaj sklavoj estis prenitaj al Fritaŭno, kolonio en Okcidentafriko origine establite por la reloĝigo de liberigitaj sklavoj fare de Britio.
En 1885, britoj postulis al okcidentafrika influkampo kaj tio ricevis agnoskon de aliaj eŭropaj nacioj. La sekvan jaron, oni ĉartis la Reĝan Niĝerian Kompanion sub la gvidado de Siro George Taubman Goldie. En 1900 la teritorio de la Kompanio venis sub la kontrolon de la brita registaro, kiu moviĝis por plifirmigi sian tenadon super la areo de moderna Niĝerio. La 1-an de januaro 1901, Niĝerio iĝis brita protektorato, kaj parto de la Brita Imperio, la plej antaŭenira mondpotenco tiutempe. La sendependaj regnoj de kio iĝus Niĝerio batalis multajn militojn kontraŭ la Brita Imperio en la fino de la 19-a kaj komenco de la 20-a jarcento provante reakiri sendependecon. Per milito, la brita konkeris Beninon en 1897, kaj, en la Angl-Ara Milito (1901-1902), venkis aliajn kontraŭulojn. La stagnigado aŭ kompleta detruo de tiuj ŝtatoj malfermis la Niĝerian areon al la brita regado.
En 1914, la britoj formale unuigis la Niĝerian areon kiel la Kolonio kaj Protektorato de Niĝerio. Administre, Niĝerio restis dividita en la norda kaj suda protektoratoj kaj Lagosa Kolonio. Loĝantoj de la suda regiono daŭrigis plie interagadon, kaj ekonomian kaj kulturan, kun la britoj kaj aliaj eŭropanoj pro la marborda ekonomio.
Kristanaj misioj establis okcidentajn instruejojn en la protektoratoj. Sub la politiko de Britio de nerekta regado kaj validumado de islama tradicio, la krono ne instigis al la operacio de kristanaj misioj en la norda, islama regiono.[24] Kelkaj infanoj de la suda elito iris al Britio por okupiĝi pri altedukado. De sendependeco en 1960, regionaj diferencoj en "moderna" instrua aliro estis markitaj. La heredaĵo, kvankam malpli okulfrape, daŭras al la aktualo. Malekvilibroj inter Nordo kaj Sudo estis esprimitaj en la politika vivo de Niĝerio. Ekzemple, norda Niĝerio ne malpermesis sklavecon ĝis 1936.[25]
Post la Dua Mondmilito, en respondo al la kresko de niĝeria naciismo kaj postuloj por sendependeco, sinsekvaj konstitucioj leĝdonitaj fare de la brita registaro movis Niĝerion direkte al aŭtonomio fare de reprezentantoj kaj de ĉiam pli federacia bazo. Proksime de la mezo de la 20-a jarcento, bonega ondo por sendependeco trablovis en tuta Afriko. Niĝerio atingis sendependecon en 1960.
Sendependeco (1960)
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Listo de Ŝtatestroj de Niĝerio.En 1960 estis deklarita sendependeco, al kio sekvis konfliktoj inter diversaj etnogrupoj. La registaro de Niĝerio estis koalicio de konservativaj partioj: la Niĝeria Popola Kongreso (NPC), partio dominita fare de nordanoj kaj de la islama kredo, kaj la Igboj kaj Kristan-dominita Nacia Konsilio de Niĝerio kaj Kameruno (NCNC) gvidita fare de Nnamdi Azikiwe. Azikiwe iĝis la Niĝeria Ĝeneralgubernatoro en 1960. La opozicio konsistis el la relative liberala Agadgrupo (AG), kiu estis plejparte dominita de la joruboj kaj kondukita fare de Obafemi Awolowo.[26] La kulturaj kaj politikaj diferencoj inter la dominaj etnoj de Niĝerio - la Haŭsoj ("nordanoj"), Igboj ("orientanoj") kaj Joruboj ("okcidentanoj") - estis akraj.
Malekvilibro estis kreita en politiko per la rezulto de la 1961-datita referendumo. Suda Kameruno elektis aliĝi al la Respubliko Kameruno dum Norda Kameruno elektis resti en Niĝerio. La norda regiono tiama estis multe pli granda ol la suda parto. En 1963, la nacio establis federacian respublikon, kun Azikiwe kiel ĝian unuan prezidanton. Kiam elektoj estis okazigitaj en 1965, la Nigerian National Democratic Party (Niĝeria Nacia Demokrata Partio) venkis en la okcidenta regiono de Niĝerio.
La Unua Respubliko (1963–1966) estis regata nur de unu Prezidento nome Nnamdi Azikiwe de la partio National Council of Nigeria and the Cameroons kun ĉefministro Balewa. Post puĉo venis militista regado (1966–1979) laŭ kiu sinsekvis General-leŭtenanto Johnson Aguiyi-Ironsi, Generalo Yakubu Gowon, Generalo Murtala Mohammed kaj General-leŭtenanto Olusegun Obasanjo.
Niĝeria Enlanda Milito (1967-1970)
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Niĝeria Enlanda Milito.
En 1967-1970 en orienta parto de la lando estis deklarita Biafra Respubliko. La Niĝeria Enlanda Milito, konata ankaŭ kiel Biafra Milito, 6a de julio 1967 – 15a de januaro 1970, estis etna kaj politika konflikto kaŭzita de klopodita secesio de la sudorienta provinco de Niĝerio kiel mem-proklamita Respubliko Biafro. La konflikto estis la rezulto de ekonomiaj, etnaj, kulturaj kaj religiaj kontraŭstaroj ĉefe inter la Haŭsoj de nordo kaj la Igboj de sudorienta Niĝerio. Dum la ĉirkaŭ du kaj duono da jaroj de milito, ĉirkaŭ 1 milionoj da civiluloj mortiĝis pro malsatego kaj luktado. La milito famiĝis pro malsatego en kelkaj el la sieĝataj regionoj dum la milito, kaj sekvaj plendoj pro genocido ĉefe fare de la Igboj majoritataj en la regiono.[27][28]
Biafro deklaris sian sendependecon de Niĝerio. En 1966 oficiroj faris puĉon. Enugu iĝis ĉefurbo. La loĝantoj estis precipe igboj. Nur 4 afrikaj landoj kaj Haitio agnoskis la landon. En 1967 Niĝerio atakis Biafron. Dum la militado la loĝantoj ne ricevis manĝaĵojn; la malsato ŝokis la mondon, kiam disvastiĝis kaj populariĝis fotoj de nudaj geinfanoj havantaj ŝvelajn ventrojn. Pro la konstanta militado mortis pli ol 1 miliono da personoj. En 1970 la ŝtato ĉesis kaj iĝis parto de Niĝerio.
Militistaj reĝimoj
[redakti | redakti fonton]Tri diktatoroj regis laŭvice (kaj post la koncernaj puĉoj) dum la periodo 1983-1999: Muhammadu Buhari, Ibrahim Babangida kaj Sani Abacha.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Dua Niĝeria Respubliko.Sekvis la Dua Respubliko (1979–1983) kie regis denove nur unu prezidento nome Shehu Shagari, kiu estis denove elpostenigita per militista puĉo. La nova militista regado (1983–1993) estis fare de General-leŭtenanto Muhammadu Buhari kaj de Generalo Ibrahim Babangida.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Tria Niĝeria Respubliko.La Tria Respubliko (1993) estis skizita en 1989, kiam la generalo Ibrahim Badamasi Babangida (IBB), nome militista ŝtatestro, promesis finigi la militistan regadon por 1990 – dato kiu estis poste prokrastita ĝis 1993. IBB nuligis la malpermeson por politika aktiveco en la printempo de 1989, kaj lia registaro permesis du politikajn partiojn: nome la centra-dekstra Nacia Respublikana Konvencio (NRC) kaj la centra-maldekstra Socialdemokrata Partio (SDP). Balotado por gubernatoroj kaj por parlamento okazis en decembro 1991, dum la prezidentaj estis prokrastita ĝis la 12a de Junio 1993 – pro politika maltrankvileco. MKO Abiola, riĉa joruba negocisto, klare venkis en la prezidenta balotado el la platformo de la SDP. Ernest Shonekan estis prezidento nur du monatojn kaj duono kaj denove venis militista puĉo.
La tria militista regado (1993–1999) estis estrita de Generalo Sani Abacha kaj Generalo Abdulsalami Abubakar.
Demokratio (1999-)
[redakti | redakti fonton]
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Kvara Niĝeria Respubliko.La Kvara Niĝeria Respubliko estas la respublika regado de Niĝerio. Ekde 1999 la lando estis regata laŭ la kvara respublika konstitucio. Ĝi estis en multaj aspektoj revivado de la Dua Respubliko, kiu daŭris inter 1979 kaj 1983 kaj suferas multajn el la samaj problemoj, kiaj tromultaj ministerioj kiuj malfaciligas bonefikan politikan planadon. Niĝerio adoptis la konstitucion de la Kvara Niĝeria Respubliko en la 29a de majo de 1999. Laŭ tiu konstitucio, nome la kvara konstitucio de la Respubliko Niĝerio, la Prezidento estas estro kaj de la ŝtato kaj de la registaro. La Prezidento estis elektita por kvarjara regotempo. Kaze de necesa anstataŭigo la Vicprezidento iĝis Provizora Prezidento.
La Kvara Respubliko venis en 1999 kun Olusegun Obasanjo kiu jam estis reginta en 1976. Tio finis 33 jarojn de militista regado el 1966 ĝis 1999, sen kalkuli la mallongdaŭran duan respublikon. Sekvis Umaru Musa Yar'Adua, kiu devis fronti konfliktojn en la Delto de la rivero Niĝero okazigitajn pro la naftoproduktado kaj islamisman ribelon en la nordoriento de la lando. Goodluck Jonathan estis elektita per balotado ne tute pura sed pli akceptebla ol antaŭaj. Muhammadu Buhari sukcesis en la balotadoj de fino de marto 2015. Tiele tiu evento estis la unua fojo de paca alternado en la povo de la demokratio en Niĝerio, kiu suferis diktaturojn kaj regadon de ununura partio Demokratia Populara Partio. Buhari venkis ĉefe en la Nordo kaj Okcidento dum Jonathan en la sudo kaj en la ĉefurbo.
La Nacia Konsilio por la Sekureco de la Patrujo aŭ Nacia Konsilio por Protektado de la Patrujo estas la reganta junto de Niĝerio, sekvante la niĝeria puĉo de 2023 kiu senpotencigis la registaron de Ouhoumoudou Mahamadou.
Geografio
[redakti | redakti fonton]
Niĝerio estas en Okcidenta Afriko ĉe la Golfo de Gvineo kaj havas totalan areon de 923,768 km²,[29] kio faras ĝin la 32a plej granda lando en la mondo. Ties bordoj longas 4 047 kilometrojn, kaj ĝi kunhavas limojn kun Benino (773 km), Niĝero (1 497 km), Ĉado (87 km), kaj Kameruno (inklude la separisman Ambazonion) 1 690 km. Ties marbordo estas almenaŭ de 853 km.[30] Niĝerio kuŝas inter latitudoj 4° kaj 14°N, kaj longitudoj 2° kaj 15°E. LA plej alta pinto en Niĝerio estas Ĉappal Ŭaddi kun 2 419 m. La ĉefaj riveroj estas Niĝero kaj Benue, kiuj kuniĝas en la lando kaj enfluas en la Niĝerdelton. Tiu estas unu el la plej grandaj riverdeltoj kaj la loko de granda areo de centrafrikaj mangrovoj.
La plej etenda topografia regiono de la lando estas tiu de la valoj de Niĝero kaj Benue (kiuj kuniĝas kaj formas Y-formon, kio aperas en la niĝeria blazono).[31] Sudokcidente de la Niĝero estas "kruta" alta tero. Sudoriente de Benue estas montetoj kaj montoj, kiuj formas la Mambilla Altebenaĵo, nome la plej alta altebenaĵo en Niĝerii. Tiu sltebenaĵo etendiĝas trans la limo kun Kameruno, kie la montano estas parto de la Bamendaj Altaj Teroj de Kameruno.
La Jos-Altebenaĵo estas altebenaĵo situanta proksime de la centro de Niĝerio. Ĝi kovras 8 600 kvadratajn kilometrojn kaj estas limigita per deklivoj de 300-600 metroj ĉirkaŭe multe de ĝia cirkonferenco. Ĝia meza altitudo sumiĝas je 1 280 metroj kaj la plej alta punkto estas Ŝir-Montetoj kun altitudo de 1 829 metroj.
Loĝantaro
[redakti | redakti fonton]
Niĝerio enhavas la plej grandan loĝantaron en Afriko: el la
afrikanoj sude de Saharo, unu el tri loĝas en Niĝerio.
Kiel multe da aliaj afrikaj ŝtatoj, Niĝerio estas linio, iam metita
sur la mapo de Brita Imperio. Per la linio tri grandaj etnoj — la haŭsoj de la seka islama nordo, la joruboj de la malseka kristana kaj urbana sud-okcidento, la malriĉaj igboj de la naftoriĉa sudoriento kaj multe da malgrandaj gentoj inter ili — estas metitaj en unu "nacion". En ĝia mallonga vivo, Niĝerio jam estis fendita de civila milito (1967-1970), kiu portis morton al unu miliono da homoj. Sed la linio, kiu donas sangon kaj malpacon, ankaŭ donas riĉecon: la nafto sub la tero, unu el la plej puraj kaj bonaj specoj en la mondo.
El la du — la interetna malpaco kaj la nafto — venas nacio kuntenita de militista, koruptema tiraneco.
La nordaj islamaj federacieroj leĝigis interpreton de ŝario por krima juro. La konfliktoj pri homaj rajtoj (kazo de adultakuzita Safiya Huseini, 2002) kaŭzis diskutegon en la lando kaj internaciajn protestojn.
Ĝenerala informo
[redakti | redakti fonton]- Ĉefurboj: Abuĝo, ekde 1991 (400 mil, politika), Lagoso (6 mln, ekonomika).
- Urboj: Ibadano (1.060 mil), Ogbomoŝo (527 mil), Umuofio
- Loĝantaro: 115.000 mil (1998), inter ili 21% joruba, 21% haŭsa, 18% igbo, 12% fulbe.
- Ŝtatlingvo: angla.
- Parollingvoj: haŭsa, joruba, igba, fula, kanura, ibibia, eda, Mumuje–Jendang lingvoj.
- Kredantoj: islamanoj 46%, kristanoj 32%, animistoj 20%.
Urboj
[redakti | redakti fonton]Administra divido
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ŝtatoj de Niĝerio.Niĝerio estas dividita en 36 ŝtatoj respektive fakte subŝtatoj kaj Abuĝo, nome Federacia Ĉefurba Teritorio. La ŝtatoj estas siavice dividitaj en 774 lokaj administraj areoj.[32]
Ŝtatoj
[redakti | redakti fonton]- Anambra Ŝtato
- Enugu-Ŝtato
- Akva-Ibom-Ŝtato
- Adamava Ŝtato
- Abia-Ŝtato
- Bauĉi-Ŝtato
- Bajelsa-Ŝtato
- Benue-Ŝtato
- Borno-Ŝtato
- Krosrivera Ŝtato
- Delta Ŝtato
- Ebonji-Ŝtato
- Edo-Ŝtato
- Ekiti-Ŝtato
- Gombe-Ŝtato
- Imo-Ŝtato
- Jigava Ŝtato
- Kaduna Ŝtato
- Kano-Ŝtato
- Kacina Ŝtato
- Kebbi-Ŝtato
- Kogi-Ŝtato
- Kŭara Ŝtato
- Lagosa Ŝtato
- Nasarava Ŝtato
- Niĝera Ŝtato
- Oguna Ŝtato
- Ondo-Ŝtato
- Osuna Ŝtato
- Ojo-Ŝtato
- Jos-Altebena Ŝtato
- Rivera Ŝtato
- Sokoto-Ŝtato
- Taraba Ŝtato
- Jobe-Ŝtato
- Zamfara Ŝtato
Ekonomio
[redakti | redakti fonton]
La miksa ekonomio de Niĝerio estas la plej granda en Afriko, la 26a en la mondo laŭ MEP, kaj la 25a laŭ la APE. Ĝi estas malalt-mez-enspeza ekonomio,[33] pro sia abunda dispono de naturaj rimedoj, bone disvolvigitaj financaj, juraj, komunikaj, transportaj sektoroj kaj Niĝeria Borso. Ekonomia disvolvigo estis malhelpita de jaroj de militista regado, korupto, kaj misadministrado. La restaŭrado de demokratio kaj postaj ekonomiaj reformoj sukcese metis Niĝerion reen survoje al plenumo de sia plenaj ekonomiaj kapabloj. Krom nafto, la dua plej granda fonto de eksterlandaj enspezoj por Niĝerio estas rimesoj senditaj hejmen de niĝerianoj kiuj loĝas eksterlande.[34]
Dum la naftopinto de la 1970-aj jaroj, Niĝerio akumulis gravan eksteran ŝuldon por financi gravajn infrastrukturajn investojn. Pro la falo de la naftoprezoj dum la surpluso de la 1980-aj jaroj, Niĝerio havis malfacilaĵojn por pagi la ŝuldojn kaj finfine ne povis sufiĉe repagi la ŝuldinterezojn, kio pliigis la ŝuldojn. Post negocado fare de la niĝeriaj aŭtoritatoj, en Oktobor 2005 Niĝerio kaj ties kreditoroj de la Klubo de Parizo atingis interkonsenton laŭ kiu Nigzerio reaĉetis sian ŝuldon pere de rabato de proksimume 60%. Niĝerio uzis parton de siaj naftenspezojn por pagi la ceteran 40%, liberigante almenaŭ 1.15 mil milionojn de suonaj dolaroj jare por programoj por redukto de la malriĉeco. Niĝerio faris historion en Aprilo 2006 iĝante la unua afrika lando kiu komplete forpagis sian ŝuldon (ĉirkaŭkalkule 30 mil milionoj da usonaj dolaroj) ŝulditan al la Parisa Klubo.
En 2010, ĉirkaŭ 30% de niĝerianoj estis dungitaj en agrikulturo.[35] Agrikulturo estis la ĉefa eksportoforto de Niĝerio.[36] Ĉefaj kultivaĵoj estas faboj, sezamo, akaĵuo, manioko, kakao, voandzesemoj, araba gumo, kolasemoj, maizo, melono, mileo, palmoleo, bananoj, rizo, kaŭĉuko, sorgo, sojfaboj, kotono kaj ignamo.[37] Kakao estas la ĉefa ne-nafta enspezofonto pro eksportoj eksterlanden.[37] Kaŭĉuko estas la dua plej granda ne-nafta enspezofonto pro eksportoj eksterlanden.[37]
Niĝerio estas la 12a plej granda produktanto de nafto en la mondo, kaj la 8a plej granda eksportanto, kaj havas la 10ajn plej grandajn certigitajn rezervojn. Nafto ludas gravan rolon en la niĝeria ekonomio, nome pro 40% de la MEP kaj 80% de la registaraj enspezoj. Tamen, agitado por pli taŭga resurskontrolo en la Niĝera Delto, nome ties ĉefa nafto-produkta regiono, kondukis al disrompoj en naftoproduktado kaj evitis, ke la lando eksportu 100% de sia kapacito.[38]
Politiko
[redakti | redakti fonton]La Popola Demokratia Partio aŭ en angla People's Democratic Party estas konservativa politika partio en Niĝerio. Ties politiko ĝenerale kuŝas al la centro-dekstro de la politika gamaro. Ĝi venkis en ĉiu prezidenta balotado ekde 1999, kaj estas la dominanta partio en la Kvara Respubliko superpolemikaj cirkonstancoj.
Ekstera politiko
[redakti | redakti fonton]
Kulturo
[redakti | redakti fonton]Chinua Achebe estis grava verkisto kiu ludis gravan rolon en la kreado de Afrika literaturo.
Muziko
[redakti | redakti fonton]Afrobito aŭ afrikobito (angle afrobeat) estas kombinaĵo el usona funko kaj ĵazo kuniĝinta kun okcidentafrika hajlajfo same kiel la perkutado kaj la kantotradicioj el la joruba muziko. Ĝia triumfo komenciĝis en 1968 je Lagoso. En Afriko la niĝeriano Fela Kuti populariĝis en la mezaj kaj malfruaj 1960-aj jaroj kiel la plej fama muzikisto de afrobito. Li stampis la stilnomon kaj kune kun sia frapinstrumentisto Tony Allen la muzikan strukturon kaj respondecis la politikan komponanton. Fine de la 1990-aj jaroj diversaj diskludistoj komencis reekpreni kaj pluevoluigi la afrobiton. Afrobitistoj de la 2000-aj jaroj sur la reloj de Fela Kuti estas ekzemple liaj filoj Femi Kuti kaj Seun Kuti, Franck Biyong kaj Massak el Kameruno, Segun Damisa kaj The Afro-beat Crusaders kaj multaj aliaj en kaj ekster Afriko.
Esperanto
[redakti | redakti fonton]En Niĝerio estas Esperanto-Federacio de Niĝerio, landa asocio de UEA, kaj Niĝeria Junulara Esperantista Klubo, kunlaboranta kun sed nealiĝinta al TEJO.
Esperantistoj
[redakti | redakti fonton]- Princo Henry Ozoemena Ogúinye, urbo Owerri, laŭ la stato de somero 2013 prezidanto kaj de Esperanto-Federacio de Niĝerio kaj de Niĝeria Junulara Esperantista Klubo, membro de la Komitato de UEA 2004-2007 kaj Komitato de UEA 2010-2013
- Gabrielo O. Òshó-Davies, tradukanto de poeziaĵoj el la joruba al Esperanto
Koordinatoj: 8° N 10° O / 8 °N, 10 °O (mapo)
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Nossiter, Adam (16a de aprilo 2011). "Nigerians Vote in Presidential Election". The New York Times. Konsultita la 17a de aprilo 2011.
- ↑ Nigeria: Giant of Africa, de Peter Holmes 1987
- ↑ (July 2008) “Country profile: Nigeria”, p. 9. Alirita 28a Decembro 2011..
- ↑ Nigeria becomes Africa's largest economy. Alirita 5a Aprilo 2014.
- ↑ Nigerian Economy Overtakes South Africa's on Rebased GDP. Alirita 20-a de aprilo 2014.
- ↑ UPDATE 2-Nigeria surpasses South Africa as continent's biggest economy. Alirita 26a de Aprilo, 2014. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2015-07-04. Alirita 2014-10-09.
- ↑ 7,0 7,1 Nigeria is poised to become Africa's most powerful nation. Arkivita el la originalo je 2018-03-03. Alirita 28a Novembro 2013. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2018-03-03. Alirita 2022-05-18.
- ↑ Nigeria. World Bank. Alirita 28a Novembro 2013.
- ↑ Nigeria. West Africa Gateway. Alirita 25a Aŭgusto 2013. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2018-12-11. Alirita 2022-05-18.
- ↑ Nigeria. Alirita 28a Novembro 2013.
- ↑ Kleiner, Fred S.. (2009) Gardner's Art Through the Ages: Non-Western Perspectives, 13‑a eldono, Cengage Learning. ISBN 0-495-57367-1. [rompita ligilo]
- ↑ Nok Terracottas (500 B.C.–200 A.D.) | Thematic Essay | Heilbrunn Timeline of Art History | The Metropolitan Museum of Art. Metmuseum.org (2014-06-02). Alirita 2014-07-16.
- ↑ 13,0 13,1 Falola, Toyin. (2008) A history of Nigeria. Cambridge University Press. ISBN 0-521-68157-X.
- ↑ Laitin, David D.. (1986) Hegemony and culture: politics and religious change among the Yoruba. University of Chicago Press. ISBN 0-226-46790-2.
- ↑ MacDonald, Fiona. (2000) Peoples of Africa, Volume 1. Marshall Cavendish. ISBN 0-7614-7158-8.
- ↑ . Nigeria: A Country Study – The Slave Trade. Library of Congress Country Studies (1991). Alirita 28a de Majo 2011.
- ↑ Juang, Richard M.. (2008) Africa and the Americas: culture, politics, and history : a multidisciplinary encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO. ISBN 1-85109-441-5.
- ↑ Hrbek, Ivan. (1992) Africa from the seventh to the eleventh Century. James Currey Publishers. ISBN 0-85255-093-6.
- ↑ Uzukwu, E. Elochukwu. (1997) Worship as Body Language. Liturgical Press. ISBN 0-8146-6151-3.
- ↑ Slavery – Historical survey – Slave societies. Encyclopædia Britannica's Guide to Black History. Encyclopædia Britannica (2011). Alirita 28-a de majo 2011.
- ↑ Kevin Shillington (2005). Encyclopedia of African History. Michigan University Press. p. 1401. ISBN 1-57958-455-1
- ↑ "10 things about British slavery", BBC News, 3a Aŭgusto 2005. Kontrolita 28a Majo 2011.
- ↑ Description de l'Afrique ... Tradukita de Flandra (Amsterdamo, 1686; 1-a eld., 1668), inter pp. 320 kaj 321. (Library of Congress, Prints and Photographs Division, LC-USZ62-30841).
- ↑ Garba, Safiya J., "The Impact of Colonialism on Nigerian Education and the Need for E-Learning Technique for Sustainable Development", Journal of Education and Social Research, MCSER-Mediterranean Center of Social and Educational Research (Rome; Vol. 2 (7) Oktobro 2012); p. 56 (ISSN 2239-978X)
- ↑ The end of slavery. The Story of Africa. BBC News. Alirita 28a Majo 2011.
- ↑ Udofia, O. E. (1981). “Nigerian Political Parties: Their Role in Modernizing the Political System, 1920–1966”, Journal of Black Studies 11 (4), p. 435–447. doi:10.1177/002193478101100404.
- ↑ Nigerian Civil War. Polynational War Memorial. Alirita 4a januaro 2014.
- ↑ "Biafra: Thirty years on", Africa, BBC News. Kontrolita 4a januaro 2014.
- ↑ "Rank Order – Area". The World Factbook. Central Intelligence Agency. Alirita la 29an de Majo 2011.
- ↑ "Africa :: Nigeria". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 17a de Majo 2011. Alirita la 10an de Decembro 2021. "Note that coastlines, and borders based on rivers or natural features, are fractals, the length of which is imprecise and depends on the measurement convention adopted."
- ↑ "Nigeria". Encarta. Microsoft. Arkivita el la originalo la 11an de Novembro 2003. Alirita la 10an de Decembro 2021.
- ↑ "USAID Nigeria mission: Nigeria administrative divisions" Arkivigite je 2007-01-13 per la retarkivo Wayback Machine United States Agency for International Development, oktobro 2004, laste alirita en la 21-a de aprilo 2010
- ↑ World Bank list of economies. http: www.worldbank.org (Januaro 2011). Arkivita el la originalo je 22a de Majo 2011. Alirita 27a de Majo 2011.
- ↑ Gbola Subair- Abuja. "Remittances from diaspora Nigerians as lubricant for the economy", 8a de Septembro 2014.
- ↑ Labour Force Statistics, 2010. Nigerian Bureau of Statistics (2010). Arkivita el la originalo je 24a de Aprilo 2015. Alirita 22-a de junio 2015. Arkivigite je 2015-04-24 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2015-04-24. Alirita 2021-12-10.
- ↑ Ake, Claude. (1996) Democracy and Development in Africa. Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-0220-7.
- ↑ 37,0 37,1 37,2 Agriculture – Nigeria – export, growth, area, crops, farming, sector. Alirita 17a de Aprilo 2015.
- ↑ Williams, Lizzie. (2008) Nigeria: The Bradt Travel Guide. Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-239-2.
Vidu ankaŭ
[redakti | redakti fonton]Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Bazaj informoj pri Niĝerio en la vikio de UEA esperante
- Oficiala retejo
- Nigeria profile el BBC News
- Know More About Nigeria Arkivigite je 2014-10-23 per la retarkivo Wayback Machine
- Disvolviĝo
- Key Development Forecasts for Nigeria el International Futures
- Komerco
- Financoj
| ||||
| ||||||||||||
