Nigeria
Nigeria（奈及利亞）
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]
Gaga kska Meycow ka Nigeria, 10 00 N, 8 00 E ka gaga na nniqan. Kana ka knlbangan na o 923,768 sq km（hangan na o Tg32） (knlbanga dxgal o 910,768 sq km, knlbangan qsiya o 13,000 sq km). Kana ka sejiqun o niqan 186,053,386 hiyi. Gaga Abuja ka pusu alang paru, jiyax 1 idas 10 ka jiyax skrayan klwaan. Manu ka dxgal Nigeria ga wada sugan 78% ka dxgal qpahan, 9.50% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 12.50% na.
Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Muhammadu Buhari, pnaah hngkawas2015 idas 5 jiyax 29pnrajing kmlawa klwaan.
cinkhulan sa knita’ sa brbiru’
Nigeria（奈及利亞）
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Nigeria (Kari Ingkoku: Nigeria), kiya ka qnlhangan Tuiwil Afrika, wa mniq Afrika Guinea Wan dudux tuiwil mkngahu, ssiyaw qnlhangan u kiya ka knkana tuiwil na Benin, tudaya na Niger, tunarac daya u mtuhuy Chad mslutuc kingal butun bay tnuayus dxralqnlhangan, mndungus bay tunarac ka Cameroun. Nigeria ka knkana balay Afrika knhbrawan balay hiyi sediq na qnlhangan, knkana qnlangan tu7 knhbrawan hiyi sediq qnlhangan, knkana qnlangan qalux sediq ka pusu balay kcka qnlhangan u knhbrawan balay sediq na qnlhangan uri. Dhiya u wada pniqan nxan tu11 qnlhangan niya uri, kiya ka ntumal Ta Ing Kwosyey uri.
Ri-s(歷史)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas] |
|---|
Dxral qmnlhangan cida(殖民地時期)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]8 th cida, mkngahu Langu Chad na sediq Zaghawa phiyu Kanem Bornu Tikwo. 14 th dhuq 16 th, Songhai Tikwo ka qmlahang. Kngkawas 1472, spuda Budoya ka mnrmux. Bukuy daw Netherlands, France, Ingkoku uri ka skkingal priyux knrmux ka mpqlahang, snbari quli; kngkawas 1861 cida Ingkoku ka mniq Lagos phiyu pstrngan daw, ini sangay snquri kcka dxral pkrana; kngkawas 1900, tuhunac, tudaya Nigeria pa wada mnIngkoku na ‘Qnlhangan Qmlahang’; kngkawas 1914 daw wada pspuwan dxral qnlhangan Ingkoku ‘Nigeria Dxral Qlhangan mi Qnlhangan Qmlahang’.
 |
|---|
Babaw dukuricu daw(獨立以後)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Kngkawas 1947, Ingkoku u smruwa keyngpo dha, phiyu ryeynpang seyhu. Kngkawas 1954, wada mangal biyax kcka dhiya qmlahang dhiya nanaq. Kngkawas 1960 idas 10 diyax 1, wada pkla kari dukuricu, wada mqnlhangan tumal Ta Ing Kwosyey.
Kngkawas 1963 ids 10 diyaqx 1, wada knpriyux Nigeria Ryeynpang Konghkwo. Bukuy daw wada snpusal muda cyunsu cngpyeyn, heytay bsiyaq balay qmlahang. Kngkawas 1998 idas 6 diyax 8, pusu bukung seyhu heytay Sani Abacha u mniq sapah niya nanaq mrdang, lmutuc niya ka Abubakar u wada sndhu subway niya quri seyhu pnuda seyngkyo sediq ka pusu biyax.
Kngkawas 1967 idas 5 diyax 30, sediq Igbo joku Ojukwu u wada mlatac Nigeria Ryeynpang Konghkwo, phiyu Biafra Konghkwo; mntna kngkawas idas 7, spuda Goon ka pusu balay na ryeynpang seyhu snkaul heytay kmtur mdakar, mccbu ka kckaq dha; dhuq kngkawas 1970 idas 1, wada ini baka ka heytay Biafra.
Kngkawas 1999 idas 2 kcka seyngkyo soto u, Olusegun Obasanjo ka wada mangal soto.
Kngkawas 1999 idas 4 diyax 21, muda seyngkyo soto mi kokomin gikay. Umaru Musa Yaradua ka wada mangal soto.
Kngkawas 2010 idas 5 diyax 5 cida wada mnarux mrdang ka Umaru Musa Yaradua, huku soto Goodluck Jonathan ka lmutuc rmirih soto.
Kngkawas 2011 idas 4 diyax 16, Goodluck Jonathan ka wada mbiyax seyngkyo soto, idas 5 diyax 29, mniq dxral nganguc sotu Abuca Tmilung Qdiraw pkla kari psdhu. Mhdu knbeyhing seyngkyo daw wada mrrudu ka cida, wada niqan 200sngari hiyi sediq ka mrdang, 400 sngari sediq ka mangal luqah, ppiya kbkuy hiyi ka wada qrapun, sdalih 4 knbkiyan sediq ka wada uka sapah qdriqan.
Kngkawas 2012 daw, prading pspuruq pkrudu ka Pnsliyan Knmalu Dxral Brocade , kngkawas 2014 sweyngsinghwa, heytay seyhu u kndudul ini baka mi ini dha dhqi qmlahang ka 22 alang mkbrnux, Knmalu Dxral Brocade mi qnlhangan Islam, pnsliyan citi ka ppwaluk balay, wada m3 hungun xiluy mi ddhiya u niqan hbaraw sediq nniqan sediq dmuwi ou pila ka ppwaluk uri.
Kngkawas 2015 idas 1 diyax 9 cida, msdalih Borno Co alang mkbrnux Langu Chad Baga mniq mk2 diyax wadas sqmaun Boko Haram, ya bay niqan hmrinas 2000 hiyi sediq ka wada phqilun, knbkiyan sediq mqraqil u wada qduriq mlatac sapah alang dha.
Ceng-c(政治)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Qnlhangan dha ryeynpang kongcu mi pnwaya u pnuru dha kndadax Amirika, soto u spuda knkana sediq qnlhangan msdurux meytaq hyo seyngkyo pnhiyu, kiya ka weynso qnlhangan mi pusu tunux seyhu, iyax diyax qpahun u 4 kngkawas, mnou balay muda lmutuc mn1.
Biyax qpahan soto u wada psdhu qmlahang gikay Nigeria, kwohuy u psnakan Sanggiying (Senate of Nigeria) mi Conggiying (House of Representatives of Nigeria). Sanggiying u niqan 109 hiyi giying, 36 ka Co mi pn3 hiyi giying, sotu u 1 giying. Conggiying pa muru knhbrawan hiyi sediq knkingal Co muda umau knhbrawan hiyi piri na dayhyo, knkana u niqan 360 hiyi. Giying mi dayhyo u spuda seyngkyo pnhiyu kana.
Cyun-s(軍事)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Pusu tyawmu: Cyunsu Nigeria.
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Heytay Nigeria pa alaw dndulan qnbsyaqan mqrinuc mi mccbu kcka qnlhangan dhananaq, ana so niqan msdalih 2 oku knhbrawan hiyi ka sediq, binaw qnbsyaqan balay ini ttuku ba biyax mccbu niya, smudal kana ka ppuniq ddiyun mccbu uri, heytay tukarac saya u wana balay 10 skoki mccbu smudal hntiyan rngcan jiday, pusu biyax heytay u mnniq ka hiyi sediq ka pusu dha. Balay bay biyax mccbu u wana nanaq niqan biyax kndakar knciyuk hantay yocituy. Knkana heytay mccbu u ya bay niqan 16 knbkiyan hiyi sediq, hetay tudxral mccbu butay u niqan 6 su ka bnkuwan dha.
Ti-ri(地理)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Nigeria u qnlhangan wa mniq tuiwil Afrika. Nigeria u wa mniq tuiwil ka mslutuc Benin, mniq tunarac u mtuhuy Cameroon msqapah, mniq tudaya u mslutuc Niger. Kiya mi tuhunac niya ka Guinea Wan.
Hniwan lnlingay(地形)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Pusu balay hniwan lnlingay Nigeria tudaya u niqan tubaraw brnux Adamawa, tubaraw brnux Mambila, tubaraw brnux Joss mi tubaraw brnux Obduga uri, pusu balay tuhunac ka brnux ndanan mapa qsiya Yayung Niger qsiya tuhunac, tunarac hunac tnuayus u ou balay dwiyaq, mkngahu ucilung u ou saco, rucaw dxral mi langu qsiya. Pusu balay yayung u niqan Yayung Niger mi Yayung Benue.
Kngkarac(氣候)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Nigeria pa wa mniq nniqan mtilux kngkarac, karac u mhuriq. Nigeria u wada dndulan 4 kluwanan kngkarac: Kngkarac Mtilux Qyuxan Qqhuni, Kngkarac Mtilux Mrhhaw Qhuni Sspriq Brnux, Kngkarac Sahel Dwiyaq. Tuiwil hunac Lagos u dndulan muxul bwihur Guinea, snpeyyah tudaya mquri hunac qsiya qnyuxan tnkawas u 200-3000 hawmi.
Lnlingay dxral nniqan Nigeria ka 10°00′N 8°00′E / 10.000°N 8.000°E. Mntna knkana qnlhangan tuiwil Afrika, Nigeria pa wana balay niqan 2 kngkarac, kiya ka kngkarac kndnguwan mi kngkarac qyuxan. Dxral tudaya Nigeria u tubaraw kiya. Nniqan dxral mkngahu ucilung tuhunac u mbrnux kiya.
Sing-cng cyu-hwa(行政區劃)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas] |
|---|
Knkana qnlhangan Nigeria pa psnakan 36 ka Co (state) mi 1 ka tecyu. Knkingal Co u phiyu pnwaya 1 ying na Comin Taykay (House of Assembly) kiya mi 1 Cocang pnuda seyngkyo.
1. Abia Co. 阿比亞州（Abia）
2. Adamawa Co. 阿達馬瓦州（Adamawa）
3. Akwa Ibom Co. 阿夸伊博姆州（Akwa Ibom）
4. Anambra Co. 阿南布拉州（Anambra）
5. Bauchi Co. 包奇州（Bauchi）
6. Bayelsa Co. 巴耶爾薩州（Bayelsa）
7. Benue Co. 貝努埃州（Benue）
8. Borno Co. 博爾諾州（Borno）
9. Yayung Cross Co. 克羅斯河州（Cross River）
10. Turu Hungun Co. 三角州（Delta）
11. Ebonyi Co. 埃邦伊州（Ebonyi）
12. Edo Co. 埃多州（Edo）
13. Ekiti Co. 埃基蒂州（Ekiti）
14. Enugu Co. 埃努古州（Enugu）
15. Gombe Co. 貢貝州（Gombe）
16. Imo Co. 伊莫州（Imo）
17. Jigawa Co. 吉加瓦州（Jigawa）
18. Kaduna Co. 卡杜納州（Kaduna）
19. Kano Co. 卡諾州（Kano）
20. Katsina Co. 卡齊納州（Katsina）
21. Kebbi Co. 凱比州（Kebbi）
22. Kogi Co. 科吉州（Kogi）
23. Kwara Co. 夸拉州（Kwara）
24. Lagos Co. 拉哥斯州（Lagos）
25. Nassarawa Co. 納薩拉瓦州（Nassarawa）
26. Niger Co. 尼日州（Niger）
27. Ogun Co. 奧貢州（Ogun）
28. Ondo Co. 翁多州（Ondo）
29. Osun Co. 奧孫州（Osun）
30. Oyo Co. 奧約州（Oyo）
31. Plateau Co. 高原州（Plateau）
32. Yayung Co. 河流州（Rivers）
33. Sokoto Co. 索科托州（Sokoto）
34. Taraba Co. 塔拉巴州（Taraba）
35. Yobe Co. 約貝州（Yobe）
36. Zamfara Co. 扎姆法拉州（Zamfara）
37. Ryeynpang Sotu Tecyu. 聯邦首都特區（Federal Capital Territory）
Pusu alang mkbrnux(重要城鎮)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas] |
|---|
1. Nguru. 恩古魯（Nguru）
2. Maiduguri. 邁杜古里（Maiduguri）
3. Kano. 卡諾（Kano）
4. Katsina. 卡齊納州（Katsina）
5. Sokoto. 索科托（Sokoto）
6. Zaria. 扎里亞（Zaria）
7. Kaduna. 卡杜納（Kaduna）
8. Jos. 喬斯（Jos）
9. Bauchi. 包奇（Bauchi）
10. Yola. 約拉（Yola）
11. Abuja. 阿布札（Abuja），首都
12. Makurdi. 馬庫爾迪（Makurdi）
13. Enugu. 埃努古（Enugu）
14. Aba. 阿巴（Aba）
15. Calabar. 卡拉巴爾（Calabar）
16. Ppanan Asu Harcourt哈科特港（Port Harcourt）
17. Warri. 瓦里（Warri）
18. Alang Mkbrnux Benin. 貝南城（Benin City）
19. Lagos. 拉哥斯（Lagos）
20. Ibadan. 伊巴丹（Ibadan）
21. Oshogbo. 奧紹博（Oshogbo）
22. Ogbomosho. 奧博莫紹（Ogbomosho）
23. Ilorin. 伊洛林（Ilorin）
Cing-ci(經濟)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mttuku balay ka gasoring mi ida nkiya gasu cuweyn Nigeria. Kndadax kngkawas 1970 dhuq saya pa, gasoring cuko ka kndudul wada pusu balay pnyahan keyjay qnlhangan dha. Gasoring cuko ka knkana nngalan dha 98%, kiya ka knkana nngalan qnlhangan na 83%. Mniq kngkawas 2006, bnkuwan patas sngcan congcu kcka qnlhangan Nigeria (kwoci huyryu) dhuq 238,920, tu2 tnbkuwan kana Afrika, msnul bukuy Tuhunac Afrika (408,074).
Spuda Ingkoku Keyjay Sweyjn Cuku mi Qnlangan Ginghang ka smpu, GDP Nigeria pa spuda biyax bbari dha smpu u kndadax kngkawas 2005 na 1707 oku pila Amirika dhuq kngkawas 2007 na 2926 oku pila Amirika, wada balay hmrinas mn1 dungan. Kiya mi kngkawas 2014 Nigeria Qnlhangan Pyawcwencyu tongci sweycya Jemikale ka pkla, keyjay tnkawas Nigeria pa wada dhuq 5090 oku pila Amirika da, keyjay knou niya u wada hmrinas Tuhunac Afrika mi wada mtbkuwan qnlangan tu26, wada mknbeyhing bay keyjayti Afrika. Binaw mniq quri so lxanan smluwan mi sskuwan nengweyn u, ini baka Tuhunac Afrika kiya. Mniq 20 th 70 kngkkawas jiday mrana balay ka gasoring cida, Nigeria u alaw lxanan smluwan tocu mi psumu pila kiya ka wada ou balay ka saking dha nganguc. Mniq 80 jiday kcka qnrqilan gasoring u, wada mlih ka knkrayan gasoring, Nigeria u msmay bay muway saking dha nganguc, binaw hiti daw wada scuqi pririh muway pila saking, kiya ka wada psanak muway duma taykang risi uri. Pnsaking pila mi baking risi ka wada mrana mi ini dhqi muway ka pusu pila saking, kndudul mrana balay ka saking dha.
Binaw, spuda seyhu Nigeria mi pnsaking qnlhangan ka muda pprngaw kari daw, kngkawas 2005 idas 10 Nigeria mi Paris Cyuropu pnsaking pila u wada mddahur psdhu kari, Nigeria u ya bay dmuwi 60% nhlitan pila snburah mari saking dha dungan. Kiya mi dmuwi nangalan ndhiya nanaq pila gasoring muda muway msngari niya 40%, tnkawas mangal hmrinas 11.5 oku pila Amirika ddiyun quri phlih mqrinuc niya. Nigeria mniq kngkawas 2006 idas 4 pa wada smnlanan rikisi: Dhiya u wada mtu1 pririh kana Paris Cyuropu taykang na qnlhangan Afrika (ya bay niqan 300 oku pila Amirika).
Nigeria ka knkana qnlangan tu12 knbeyhing pnyahan gasoring mi tu8 knbeyhing qnlhangan cuko gasoring, gasoring tanming ssnkuwan ka qnlangan tu10 tnbkuwan (qnlhangan Nigeria u mniq kngkawas 1971 tumal gasoring pquri nganguc pssliyan qnlhangan). Qqpahan gasoring mniq kcka keyjay Nigeria pa wada mpusu balay, kiya ka knkan GDP na 40% mi nngalan pila seyhu na 80%. Kiya mi, mniq Niger Turu Hungun Co (pusu balay pnyahan gasoring) meysa qqlahang mlu uuda cuweyn gasoring, wada dndulan uri ka pnyahan niya gasoring, saya u shtur dha smquri cuko kana ka pntahan ngasoring uri.
Nigeria tongsyun sucang ka knkana qnlangan ini biyaw mrana na sucang uri, pusu balay burah sucang tyeynsin yunyingsang (mray MTN, Etisalat, Zain mi Globacom) u to bay mniq knbeyhing mi nniqan balay stkuwan kcka qnlhangan dha pkrana qqpahun dha. So niyi uri ka seyhu u prading pkrana weysing tongsyun huwu uri. Nigeria pa niqan Yuco weysing, snpeyyah congpu Abuja Nigeria Qnlhangan Kongcyeyn Keyngkyo mi Pkrana Cyu qmlahang uuda niya.
Saya pa Amirika, France, Ingkoku uri qnlhangan ka pusu balay gasoring dangi mawyi dha. Kngkawas 2006 idas 1 diyax 9, Cyokoku Telu kyojyo conghay abura spuda 22.68 oku pila Amirika mari Nigeria 130 go patas pnsdhuwan smruwa kmari gasoring ucilung (OML130) NA 45% na biyax qnblayaq qqpahun, Cyokoku ka wada mtaxa pusu balay gasoring dangi mawyi uri da.
Nigeria pa wada pqriyun tnbarah sucang, kiya mi wisu ini biyaw msdalih tukcka nngalan qnlhangan dha, qnlhangan Nigeria u niqan mttuku balay cuweyn, kiya mi pkrana malu na cinjong, horicu, tongsyun mi qqpahan ppnan uri, niqan tu2 knbeyhing cngcweyn cyawyiso Afrika (Nigeria Cngcweyn Cyawyiso) uri. Spuda biyax bbari dha smpu, kngkawas 2007 Nigeria na GDP mniq qnlangan na tu37 tnbkuwan. Nigeria ka Amirika mniq tuhunac Sahara qnlhangan Afrika knbeyhing bay dangi mawyi, pndungus Amirika gasoring mniq knkana qnlhangan na tu5 (11% ka cinko gasoring). Dhiya uri u mniq kcka qnlangan mtuhuy Amirika mawyi na tu7 knbeyhing swenca qnlhangan. Nigeria saya ka Amirika tu50 knbeyhing qqiya pnyahan dha cuko sucang, kiya ka Amirika tu14 knbeyhing cinko qqiya pnyahan na qnlhangan. Amirika ka qnlhangan dha knbeyhing na qnlhangan icil tucu niya. Ou balay uuda keyjay u mssli mniq 4 pusu balay alang mkbrnux: Lagos, Kaduna, Ppanan Asu Harcourt mi Abuja. Kiya ka pusu balay keyjay congsin ka dniyi, pkrana nniqan icil u wisu balay so sqda kiya.
 |
|---|
Cuxan han pa, pkrana keyjay Nigeria u bsiyaq balay yahan qmlahang heytay seyhu, mqnaqah, ini tdwani qmlahang ka qnriqu niya, kiya u saya ka pnwaya mincu ka pdungus mi bukuy mndungus sbrahan ka uuda keyjay, kiya ka wada psdrxun pdungus ka uuda Nigeria, prading pkrana mbiyax balay biyax keyjay dha, kiya dhuq mpusu balay keyjayti Afrika ka sngtangan dha.
Qnlhangan Nigeria pa niqan tubaraw bay knrana na cinjong huwu, niqan tndxral qnlhangan mi qnlhangan nganguc na ginghang, cucan qmlahang kojyo, cngcweyn cingci kojyo, pawsyeyn kojyo mi cingci sediq, sumu kucweyn tocu cicin kiya mi tocu ginghang.
Qqpahan pnwalang ka Nigeria pusu balay qqpahan sntuku pila wayhuy cbiyaw. Nigeria cbiyaw pa mnqnlangan knbeyhing bay qnlhangan cuko trabus, koko mi abura qhuni sksik, kiya mi qhuni beyhing sbiki, mmudu hiyi pnwalang, lhngay, yuku, bunga qhuni, sanyaw mi sibus pusu balay pnyahan qnlhangan. Ya bay niqan 60% sediq Nigeria ka qmpah pyahan qqpahan pnwalang, kiya uri u qnlhangan dha pa niqan ou balay malu qpahan dxral mi ini dha dani tmabul nina.
Nigeria u niqan ou balay ini dayi ptrawah kmari ka kwangwu cuweyn, kiya ka knkana gasu ida nkiya, mey, dxral hwan, tan xxihuy kwang, king, btunux xiluy kwang, btunux seykay, si, ni, btunux mo mi sin. Ana so niqan knou bay snkuwan niya ka ida nkiya cuweyn niyi, binaw quri so qqpahun kmari kongyey qnlhangan Nigeria pa ida wisu mniq so npnrdingan niya na. Qqpahan mpsalu Nigeria pa kiya ka knkana mpsalu qraqil mi qqpahan tminun (wa mssli mniq Kano, Abeokuta, Onitsha mi Lagos), mpsalu rulu (mray so rulu France u smalu maku mi traku Ingkoku mpsalu niya Bedford, saya ka tongyong rulu na kingal cida kojyo), lukus Tisyo, gomu smluwan mi qqpahan cyakong uuqun.
So cduray hari ka qnlhangan Nigeria niyi pa nngalan hbangan kcka qnlhangan u wada mrana balay, kiya ka wada briyan tndxral qnlhangan Nigeria mi kwoci ka eyga (nawraywu) Nigeria, kiya mi mniq Afrika qnlhangan icil mi duma nniqan O Co u kuxul dha balay uri.
Jen-ko(人口)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas] |
|---|
Knhbrawan hiyi sediq Nigeria saya pa wada hmrinas 2 oku 500 knbkiyan hiyi sediq, mnniq tuhunac ka Kuriscyang mi tudaya na Muslim pa mndungus balay 1:1, qridin tnquli laqi ryu pdkana u 5.5 laqi, knou balay ka 8.6 laqi. Spuda so qnita smpu, ya bay so dhuq kngkawas 2050 daw, Nigeria ka muda rmirih Amirika, mtu3 knou balay knhbrawan hiyi sediq qnlhangan, mphrinas 3 oku ka mnniq hiya. Dhuq kngkawas 2100 daw, knhbrawan hiyi sediq Nigeria u mpdhuq 8 oku, mknkana qnlangan knhbrawan balay sediq 3 qnlhangan uri. Kiya mi knkana knhbrawan hiyi sediq Afrika dhuq kngkawas 20100 daw musa smpusal mrana, mpdhuq 42 oku hiyi sediq.
Cung-cyaw(宗教)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Qnlhangan sediq Nigeria pusu balay ka tuhunac snluhay snhiyan Kiristo kyo mi tudaya ka snluhay snhiyan Muslim kyo, Kiristo kyo ka knkana sediq na 44.21%, Islam kyo ka knkana sediq na 52.61%, snluhay pnsltudan pa ya bay 3%, tudaya duma nniqan pa wada dmuwi pnwaya Islam kyo.