Lima

Lima
Statistieke
Ienwoonertaal	8890792 (Stound: 2015)
Fläche	2672 km²
Befoulkengstichte	sowät 2854/km²
Höchte	154 Meetere
Politik
Lound	Peru
Alcalde	Jorge Muñoz (2019-2022)
Uur
Tiedzone	UTC-5
Koordinoaten	12° 02′ 06 S, 77° 01′ 07 W
Websiede	munilima.gob.pe

Lima is ju Haudstääd un uk ju grootste Stääd fon Peru mäd sowät 8,89 Millionen Ienwoonere (Stound: 2015). Lima is mäd ju litjere Noaberstääd Callao, een Hoawenstääd, touhoopewoaksen. Dät Metropolrebät häd dan aaltouhoope sogoar tjoon Millionen Ienwoonere. Truch Lima fljut ju Äi Rímac. Lima is aan wichtigen Ferkiersknätte un dät betjuudendste Wirtskups- un Kultuur-Sändtrum fon Peru mäd masse Universitäten, Hoochskoulen, Museen un oolde Bauwierke. Ju Ooldstääd fon Lima wuude in 1991 fon ju UNESCO foar Waareldäärfgoud ferkloord.

Ju Stääd Lima häd hieren Noome apgruunde fon hiere indigene Wuttele, die Noome kumt wildääge fon dät Jaqaru-Woud lima-limaq of limaq-wayta, dät hat "jeele Bloume". Een twäide Muugelkhaid is, dät sik die Noome fon dät Quechua-Woud rimaq (in dän Wanka-Dialekt limaq) oulat, dät uursät "Spreeker" betjudt. Een Argument foar düsse twäide Ounnoame is, dät ju Äi, wier ju Stääd oun lait, ap Quechua Rimaq (do Spoaniere hääbe deer n Río Rímac uut moaked).

Uk eer do Spoaniere ounkeemen sunt, waas dät Rebät junner al dät tichtest besiedelde oun ju heele peruoanske Kuste. Ap dän 18. Januoar 1535 wuude Lima fon dän spoanske Ärooberer Francisco Pizarro unner dän Noome "Ciudad de los Reyes", dät hat "Stääd fon do Köönige" ap dän Gruundsleek fon een Siedelenge fon Ienheemske oun't suudelke Ouger fon dän Rimaq gruunded. Foar Pizarro wieren strategiske Betoachte wichtich, as hie dät fruchtbeere Doal fon dän Rimaq koos. So waas hie foar'n Noodfaal tichte bie sien Skiepe un hiede daach n gouden Uutgungs-Punkt, fon wier hie gau in do säntroale Anden kuume kuude.

In ju Stääd woonden tou Begin man n poor Duts Ärooberere un do Huustäkke wieren uut Rait. Fon ju spoanske Besättenge oun wuuden do Indioanere in Sklouen-Oarbaid foar n Bau fon do Stääde iensät, foar Lima juust so as foar aal do uur kolonioale Stääde.

In 1542 gruundeden do Spoaniere dät Vize-Köönichriek Peru mäd Lima as Haudstääd. Deertou heerden do Rebätte, wier däälich do Lounde Panama, Peru, Ecuador, Kolumbien, Venezuela, Bolivien, Chile, Argentinien un Paraguay lääse. Fääre waas deer n grooten Unnerskeed twiske dät, wät wuddelk kontrollierd wuude, un dät wier jo bloot n Ounspröäk ap hääbe wüülen. Wan me alles mee-ienbelukt, wät jo hääbe wüülen, heerde deer noch moor tou, biespilswiese uk Rebätte, do däälich tou Brasilien heere, man do siläärge nit unner spoanske Kontrolle stuuden. Wät jo wuddelk kontrollierd hääbe, wikselde fon Tied tou Tied.

Ap älken Faal waas Lima truch sien Funktsjoon as Haudstääd uur dät 16. un 17. Jierhunnert dät religiöse, wirtskuppelke un politiske Säntrum fon do spoanske Kolonien in Suudamerikoa.

Uk roate dät in Lima aan flöörigen Honnel, uumdät do deer aaltied Gould un Säälwer hieden. Tou eerste hääbe do dät do deelsloaine Inka ounuumen, ätters hääbe do dät sälwen in do Bierichwierke in do Anden oubaud. Man dät hied uk Ätterdeele, uumdät dät moor un moor See-Roowere ätter Lima look. In 1579 plunnerde Sir Francis Drake ju Noaberstääd Callao, wier die Hoawen fon Lima liech. Eerste bienaist hunnert Jiere leeter wuuden Befäästigengen juun do Piroaten apgjucht.

In't 18. Jierhunnert wuude ju Staalenge fon ju Stääd wier swäkker, uumdät in 1717 dät Vize-Köönichriek Näigranada un in 1776 dät Vize-Köönichriek fon dän Río de la Plata gruunded wuude.

In dän Dezember 1820 koom een Rebellen-Armee unner dän Revolutsjoonäär José de San Martín, smeet do Spoaniere in ju Slacht bie Pisco deel un besätte LIma. Ap dän 28. Juli 1821 ruup San Martín junner amtelk ju Uunouhongegaid fon Peru uut, ätterdät ju Unouhongegaid in't foaren al in Trujillo ferkloord wuuden waas. Ap n 3. August 1821 wuude San Martín foar n Protektor fon ju näie Republik mäd Lima as Haudstääd kädden. Midde fon't njuugentienste Jierhunnert begon een Phase fon ju Industrioalisierenge un in 1851 wuude in ju peruoanske Haudstääd ju eerste Iersenboan-Linie fon Suudamerikoa ienwäid. In dän twäide Haaldeel fon't njuugentienste Jierhunnert groide ju Befoulkenge uur do hunnertduusend.

Wilst dän Salpäiterkriech (1879-1883) besätten chileniske Troppen ju Stääd un plunnerden hier. Juun Eende fon dät njuugentienste Jierhunnert koom noch moal Riekdum in ju Stääd, uumdät Guano ferkooped wuude, dän me ap Ailounde foar ju Stääd oubaude.

Uk tou Begin fon dät twintichste Jierhunnert groide ju Stääd wier, in't Jier 1919 kuuden 175000 Moanskene in ju Stääd täld wäide. Twintich Jiere leeter wieren dät al moor as een hoolwe Million. Uk masse Buutloundere foonten dän Wai ätter ju peruoanske Kuste. Al in ju Kolonioaltied hieden do Spoaniere swotte Sklouen in't Lound hoald un leeter koomen Chinesen as Ferdraachs-Oarbaidere in't Lound. So äntstuude uurloang een multikulturelle Miskenge, ju Lima sin kosmopolitisken Charakter roat häd. Man uk uut dät Uumelound sunt masse in ju Stääd leeken, wät in dän twäide Haaldeel fon't twintichste Jierhunnert tou een Probleem wuude: Baldoarich fuul Ljuude, do ap't Lound neen Oarbaid foonten (of deelwiese fiellicht uk eenfach neen Oarbaid ätter hiere Wonske), koomen in Hoopenge ap'n beeter Lieuwend in ju Stääd, wier do maaste dan daach bloot in Äilends-Kwattiere lounded sunt.

In do 1980er un do 1990er Jiere waas dan die Terror fon ju Guerilla-Organisatsjoon Sendero Luminoso. Ap dän 18. Juni 1986 koom dät in't Pieson Lurigancho, in een Wieuwljuude-Pieson un ap dät Pieson-Ailound El Frontón in ju Noaberstääd Callao tou een Moiteräi fon 370 Ljuude do deer fangen sieten un do me dän Sendero Luminoso toureekende. Ju Moiteräi wuude fon ju Regierenge blouderch deelsloain, aaltouhoope sunt 249 Fangene stuurwen, 124 fon do wuuden sogoar noch doodskeeten, ätterdät jo sik roat hieden. In do Monljuude-Kitjene uurlieuwde neemens buute een oankelde Jeesel.

Ap dän 17. Dezember 1996 koom dät tou een Jeesel-Krise, as 14 Liede fon dät Movimiento Revolucionario Túpac Amaru wilst aan Äntfang ju japoanske Boskup in Lima stoarmden un toalrieke wichtige Persoonen as Jeesele noomen. ap dän 22. April 1997 stoarmde ju Armee ju japoanske Boskup un moakede ju Besättenge een blouderch Eende. Aal do fjautien Jeesel-Niemere, een Jeesel un twäin Suldoaten koomen deerbie uum't Lieuwend. 71 Jeesele wuuden befräid.

In do 1990er Jiere koomen älk Jier 200.000 Ljuude fon't Lound ätter Lima. Al wäkke Jiertjaande in't Foaren waas ju buppere Middelskicht uut ju fulle Stääd-Midde wäch leeken. Ju gruundede näie Stääd-Kwattiere so as Miraflores of San Isidro, wilst do allerriekste in do näie Kwattiere Monterrico of uk La Molina in't Aaste fon Lima looken. In do Kwattiere deer twiske lieuwje Ljuude uut ju Middel- un Unnerskicht, un uut do foare Barakken-Stääde hääbe sik nu fääste, eenfache Woon-Kwattiere äntwikkeld.

• Rosa de Lima

 Commons: Lima – Sammelenge fon Bielden, Filme un Heerdoatäie

• Düssen Artikkel is foar groote Deele uut dän Artikkel fon ju düütsksproakige Wikipedia uursät. Foar do Wällen, sjuch junner.