Ibn Khaldun

Ibn Khaldun (27 de mai 1332, Tunis - 17 de març de 1406, Lo Caire) es un òme politic, un filosòf e un istorian arabi de la fin de l'Edat Mejana. Ministre e jutge religiós de plusors sobeirans maugrabin dins leis ans 1350-1370, venguèt tanben una figura intellectuala major dau mond arabi dau periòde. Lassat dei conflictes incessents que tocavan sa region d'origina, se concentrèt pauc a pauc vèrs la filosofia e l'istòria. Dins aquelei domenis, sei trabalhs marquèron una rompedura amb leis istorians arabis dei sègles precedents. D'efiech, Ibn Khaldun adoptèt un encaminament scientific que prefigurèt lo metòde istoric actuau. De mai, assaièt de prepausar d'explicacions ai fenomèns sociaus, culturaus e politics observats dins lo mond musulman medievau. Aquò lo menèt ansin a realizar de recèrcas sociologicas.

Après sa mòrt, son òbra foguèt en partida oblidada. Pasmens, subrevisquèt dins l'Empèri Otoman avans de se difusar en Euròpa au sègle XVII. Son importància foguèt pauc a pauc descubèrta au sègle XIX e, mai que mai, durant la premiera mitat dau sègle XX. Uei, Ibn Khaldun es considerat coma una figura intellectuala majora de la fin de l'Edat Mejana, coma un pionier de la recèrca istorica modèrna e coma lo fondator de la sociologia.

D'un biais generau, la vida d'Ibn Khaldun es relativament ben coneguda. D'efiech, escriguèt una autobiografia, At-Ta'rīf bi-ibn Khaldūn wa-Riḥlatih Gharban wa-Sharqan, que contèn un nombre fòrça important de documents sus sa vida. De mai, son ròtle es sovent citat dins d'autrei tèxtes.

Originari d'una familha andalosa aisada que s'èra installat en Tunisia après lei desfachas aràbias dins la Peninsula Iberica, Ibn Khaldun nasquèt lo 27 de mai de 1332 dins la vila de Tunis. Gràcias a la richessa de sei parents, aguèt accès a una educacion aràbia classica fòrça rigorosa dirigida per de professors competents^[1][2]. Aquò li permetèt d'aprendre la lenga aràbia classica, çò qu'èra una etapa indispensabla per estudiar l'Alcoran, la tradicion, lo drech e la jurisprudéncia islamic e la literatura aràbia^[3]. Recebèt tanben un ensenhament teologic^[4] e foguèt iniciat ai matematicas, a l'astronomia, a la logica, a la medecina e a la filosofia.

En 1348-1349, Tunisia foguèt tocada per la pèsta negra. Ibn Khaldun perdiguèt son paire, sa maire, una partida dau rèsta de sa familha, la màger part de seis amics e plusors de sei professors^[5]. Pus generalament, la region, compres son elèit intellectuau, foguèt decimat^[6]. Dins leis annadas seguentas, la desorganizacion dau teissut economic entraïnèt egalament una famina. Après aquela catastròfa, Ibn Khaldun desirèt quitar Tunis per s'installar a Fès qu'èra lo centre intellectuau de Magrèb. La volontat de continuar seis estudis e de començar una carriera politica – segon la tradicion familiala – son lei dos motors d'aquela ambicion. Pasmens, deguèt esperar fins a 1350 per intrar au servici dei sultans marinidas, probablament gràcias ai relacions bònas establidas amb lo sultan Abu al-Hasan ben Uthman (1341-1348) qu'ocupèt brèvament Tunis en 1347-1348^[7].

En 1354, lo sultan Abu Inan Faris marinida (1348-1358) convidèt Ibn Khaldun a participar au Conseu dei sabents de Fès^[8]. Aquò li permetèt d'èsser introduch dins lei ceucles intellectuaus de la cort e de venir secretari personau dau sultan^[9]. Pasmens, a aquela epòca, èra encara a s'interessar mai au saber qu'a la politica.

En 1357, Ibn Khaldun foguèt arrestat en causa de sa participacion a un complòt destinat a restablir un prince hafsida, Abu Adballah, sus lo tròne de Bogía. I demorèt fins a la mòrt d'Abu Inan Faris. Aquela disparicion entraïnèt una crisi de 5 ans en Magrèb amb quatre sultans que se succediguèron rapidament durant aqueu periòde. Ibn Khaldun sostenguèt Abu Salim Ibrahim (1359-1361) que lo nomèt secretari d'Estat, cap de sa cancelariá e, finalament, « secretari dei comandaments » (es a dire cap d'una cort auta de justícia) e poèta de cort^[10]. En 1361, quitèt son pòste dins l'administracion per venir cadi malikita de Fès.

Pasmens, la meteissa annada, Abu Salim Ibrahim foguèt reversat per un autre pretendent, Tachfîn. Ibn Khaldun se ralièt au cap novèu de la dinastia marinida mai obtenguèt ges de posicion oficiala dins lo govèrn novèu. Maucontent, demandèt l'autorizacion de quitar la cort. En causa de sei compenténcias, aguèt pas lo drech d'anar a Tlemcen ò Tunis, capitalas deis autrei reiaumes poderós de Magrèb. Pasmens, en decembre de 1362, poguèt intrar au servici de l'Emirat de Granada, darrier estat musulman de la Peninsula Iberica^[11].

Ibn Khaldun recebèt un acuelh calorós de part de l'emir Muhammad V (1354-1359 e 1362-1391) e de son vizir Ibn al-Khatib. D'efiech, en 1362, Ibn Khaldun leis aviá ajudat a tornar prendre lo poder après un còp d'Estat. En 1363-1364, Ibn Khaldun foguèt donc encargat d'una importanta mission diplomatica a la cort de Pèire I^èr de Castelha (1350-1369) per restablir la patz entre Castelha e lei princes musulmans. Obtenguèt lo resultat demandat e lo rèi de Castelha li prepausèt d'intrar a son servici en cambi de la restitucion dei tèrras aperavans tengudas per sa familha en Al Andalós^[12]. Dins aquò, Ibn Khaldun refusèt l'ofèrta.

Aqueu sejorn permetèt a Ibn Khaldun d'observar lo foncionament deis estats crestians (conflictes dinastics, consequéncias de la pèsta negra...). Après sa mission en Castelha, obtenguèt la proprietat d'una vila e divèrsei tèrras. Son influéncia sus la politica de l'Emirat aumentèt fòrça e Ibn Khaldun installèt sa familha dins sa capitala. Pasmens, son succès suscitèt la gelosiá d'autrei personalitats importantas de Granada. En particular, Ibn al-Khatib comencèt d'intrigar còntra eu^[13]. Em març de 1365, Ibn Khaldun acceptèt donc l'invitacion d'Abu Abdallah, lo senhor hafsida de Bogía.

Abu Abdallah e Ibn Khaldun èran venguts amics a Fès^[14]. Ibn Khaldun foguèt nomat camarlenc e foguèt encargat de missions religiosas a la mosqueta de Qaçba^[15]. Son fraire, Yahya Ibn Khaldun, foguèt egalament nomat vizir. Durant aqueu periòde, Ibn Khaldun aguèt un ròtle centrau dins lo govèrn de Bogía e foguèt encargat de recebre de vizirs, de dignitaris e de diplomatas. S'ocupèt tanben dei requistas dau pòble, dei soudats e dei foncionaris civius e religiós^[16]. Enfin, Ibn Khaldun deguèt organizar la collècta deis impòsts.

En 1366, Abu Abdallah foguèt tuat au combat còntra un de sei cosins Abu al-Abbas. Aqueu darrier prenguèt lo contraròtle de Bogía e Ibn Khaldun intrèt brèvament au servici dau venceire. Pasmens, la maufisança entre lei dos òmes èra tròp importanta. Susvelhat e menaçat, Ibn Khaldun s'enfugiguèt dins lei tribüs aràbias dei Dhawawidas^[17]. Abu al-Abbas arrestèt alora sa familha e confisquèt sei bens^[18].

De 1366 a 1370, Ibn Khaldun visquèt entre lei tribüs dei Dhawawidas. Lo sultan zianida de Tlemcen, Abu Hammu Mussa II (1353-1389), intrèt en contacte amb eu per obtenir lo sostèn d'aquelei tribüs e per i recrutar de mercenaris. Ibn Khaldun refusèt un pòste de camarlenc a la cort mai acceptèt de formar una coalicion de tribüs capablas d'ajudar lo sultan. Venguèt ansin una mena de condottiere que menèt plusors negociacions amb lei caps tribaus. Per aquò, recebèt de subsidis importants e participèt a divèrsei campanhas militaras^[19]. En 1370, acceptèt finalament d'intrar dirèctament au servici dau sultan d'Abu Hammu Mussa II après la formacion d'una aliança entre Tlemcen e Tunis per menar una guèrra còntra Abu al-Abbas. Ibn Khaldun venguèt camarlenc d'Abu Hammu Mussa II e s'ocupèt de mantenir lei tribüs aràbias sota son influéncia dins una aliança amb Tlemcen.

En 1370-1372, Tlemcen foguèt ocupada per lei fòrças dau sultan marinida Abu Faris (1366-1372). Abu Hammu Mussa II s'enfugiguèt dins lei montanhas e Ibn Khaldun assaièt d'anar dins la Peninsula Iberica. Pasmens, foguèt capturat dins lo pòrt de Honaine. Foguèt accusat per lo sultan d'aver traït lei Marinidas. Ibn Khaldun expliquèt aver quitat la cort de Fès en causa de menaças exercidas còntra eu per lo grand vizir^[20]. Òr, coma aqueu grand vizir aviá tanben assaiat d'assassinar Abu Faris, lei dos òmes se reconcilièron. De mai, Ibn Khaldun donèt d'informacions importantas sus lei tribüs aràbias e sus la situacion politica dins lo centre de Magrèb. Ansin, foguèt liberat e participèt a d'expedicions militaras còntra leis enemics dei Marinidas. Aquò li permetèt d'obtenir tornarmai un ròtle important dins lo Sultanat^[21].

Pasmens, Abu Faris moriguèt en 1372. A sa mòrt, Abu Hammu Mussa II tornèt prendre lo poder a Tlemcen e assaièt de se venjar d'Ibn Khaldun. Aqueu darrier s'enfugiguèt e arribèt, après quauqueis escaramochas, a Fès onte recebèt un bòn acuelh e recebèt una plaça au sen dau govèrn^[21]. Aqueu còp, participèt pauc ai conflictes entre vizirs e preferiguèt s'investir dins l'ensenhament e lei recèrcas istoricas. Pasmens, deguèt lèu s'interessar ais intrigas menadas còntra son amic Ibn al-Khatib, l'èx-vizir de Granada. D'efiech, a la demanda de l'emir Muhammad V, foguèt jutjat e executat per complòt. Ibn Khaldun assaièt de lo defendre e foguèt arrestat^[22]. Rapidament liberat, Ibn Khaldun se placèt sota la proteccion dau cap arabi Wanzammar. Refusant una ofèrta d'Abu Hammu Mussa II que voliá son ajuda per recrutar de mercenaris, se retirèt dins la fortalessa de Qalaa Ibn Salama.

De 1374 a 1377, Ibn Khaldun demorèt dins la fortalessa de Wanzammar. Tre lo començament de sa retirada, preparèt lo plan de la Muqaddima qu'es lo premier tòme de son Kitab al-Ibar (lo Libre deis exemples). Per aquò, dispausava unicament de son saber e de son experiéncia^[23]. Pasmens, a respècte deis autreis istorians dau periòde, aviá la volontat d'explicar lei causas deis eveniments e dei fachs istorics e sociaus^[24]. Aqueu trabalh es uei famós per son avança dins mai d'un domeni, especialament en istòria e en sociologia, gràcias a l'adopcion d'un metòde que prefigura lei tecnicas scientificas actualas.

En 1378, Ibn Khaldun deguèt anar a Tunis per consultar d'obratges necessaris a son trabalh. Abu al-Abbas acceptèt de lo laissar s'installar dins la vila e lo reprenguèt a son servici. Pasmens, la relacion entre lei dos òmes demorèt marrida. En parallèl, Ibn Khaldun deguèt tanben faciar la gelosiá dei professors de l'Universitat Zituna ont èra vengut professor^[25]. En 1379, Ibn Khaldun foguèt tanben tocat per l'assassinat de son fraire a Tlemcen^[26]. Après quauqueis annadas, decidèt donc de quitar Magrèb. Per aquò, demandèt l'autorizacion de realizar lo romavatge tradicionau a La Mèca. De segur, èra impossible de refusar una tala demanda e Ibn Khaldun embarquèt per Alexàndria lo 24 d'octòbre de 1382.

En Egipte, Ibn Khaldun poguèt pas jónher la caravana que deviá lo menar vèrs lei luòcs sants. Pasmens, aprecièt la patz e la prosperitat egipciana. Decidèt donc de s'installar au Caire^[27]. Lo sultan Az-Zahir Sayf ad-Din Barquq (1380-1399) lo nomèt cadi malekita de la vila. Pasmens, Ibn Khaldun deguèt faciar fòrça criticas coma jutge. D'efiech, en mai de la gelosiá exprimida per divèrsei cortesans qu'èran opausats a l'idèa de fisar un pòste tant important a un « Occidentau », foguèt considerat coma auturós. Après mens d'un an d'exercici, foguèt donc obligat d'abandonar sa carga. Dins aquò, foguèt lo començament d'un cicle de nominacion e de demission. Au finau, ne'n foguèt demés cinc còps mai, cada còp, la recuperèt rapidament. En parallèl, foguèt nomat professor a l'universitat Al Zahirya.

En 1385, obtenguèt l'autorizacion dau sultan d'installar sa familha au Caire. Pasmens, sa femna e sei cinc filhas moriguèron durant un naufragi^[28]. Sei dos fius subrevisquèron car prenguèron un autre naviri. En 1387, Ibn Khaldun realizèt finalament son romavatge. A son retorn, foguèt nomat professor de hadits dins divèrsei medersas. Durant leis ans seguents, se concentrèt sus sei pòstes de professor a l'universitat e dins leis escòlas religiosas. Contunièt tanben sei recèrcas sus lei tèmas presentats dins lo Libre deis exemples, especialament sus aqueu d’asabiyya^[28].

En 1400, Ibn Khaldun deguèt seguir lo sultan An-Nasir Faraj ben Barquq durant una campanha en Siria còntra l'armada de Tamburlan que veniá de prendre Alèp. Pasmens, lo sultan, inquietat per de rumors de còp d'Estat, abandonèt son armada per s'entornar au Caire. Ibn Khaldun e plusors captaus de la capitala foguèron donc assetjats per lei tropas timuridas dins la vila de Damasc^[29]. Foguèt encargat de menar una delegacion per negociar amb Tamburlan.

Inicialament arrestat e menaçat d'execucion, Ibn Khaldun foguèt rapidament liberat après aver mostrat l'estenduda de sei conoissenças. Tamburlan lo gardèt a sa cort durant 35 jorns^[30]. Lei dos òmes parlèron de subjèctes variats e Tamburlan s'interessèt fòrça a l'istòria de Magrèb e ai recèrcas d'Ibn Khaldun sus la formacion e la disparicion deis Estats. De son caire, Ibn Khaldun assaièt d'obtenir l'abandon dau sètge.

Tamburlan acceptèt finalament d'esparnhar leis abitants. Mai son armada decidèt de realizar un pilhatge en règla e la vila foguèt donc destrucha. Tamburlan assaièt pas de l'empachar e una partida important de la populacion foguèt tuada. La vila foguèt egalament cremada. Ibn Khaldun refusèt una ofèrta de demorar a la cort timurida per i venir conselhier e istorian de Tamburlan. S'entornèt au Caire en març de 1401.

En despiech de la revirada de sei negociacions e de la durada de son sejorn a la cort de Tamburlan, Ibn Khaldun recebèt un bòn acuelh a son retorn au Caire. Demorèt un intellectuau e un jutge important de la vila fins a sa mòrt qu'aguèt luòc lo 17 de març de 1406. Foguèt enterrat dins lo cementèri dei sofis^[31].

Ibn Khaldun es l'autor de plusors obratges e tractats qu'abòrdan de subjèctes divèrs coma la teologia, la poesia, la logica, lei sciéncias e l'istòria. Pasmens, una partida d'aquelei trabalhs es desenant perduda. Son premier tèxte, redigit durant seis estudis, es conservat a la bibliotèca de l'Escurial^[32]. Es un commentari teologic dich Lubab al-Muhassal. Puei, de 1351 a 1364, escriguèt cinc tractats sus la poesia de Qasidat al-Burda, sus la logica e, subretot, sus la pensada d'Averroès. Una partida d'aquelei manuscrits èran destinats a l'emir Muhammad V al-Ghani. Ibn Khaldun escriguèt tanben sus lo sofisme (Shifâ' al-sâ'il li-tahdhîb al masâ'il) durant una participacion a de debats religiós en Andalosia. Pasmens, sei trabalhs pus importants son son autobiografia – fònt importanta per l'istòria dau sègle XIV –, la Muqaddima e lo Libre deis exemples^[33].

Lo Libre deis Exemples (Kitab al-Ibar) es considerada coma l'òbra pus important d'Ibn Khaldun. Es una istòria universala qu'es compausada de sèt volums. Es desenant famós per sei metòdes de trabalh e d'ensenhament que prefiguran lei tecnicas de recèrca actuala en istòria e en sociologia. Son volum premier, la Muqaddima n'es la partida pus famosa car contèn la partida teorica. Lei volums II a V son una istòria de l'umanitat fins a l'epòca d'Ibn Khaldun. Enfin, lei volums VI e VII son una istòria dei Berbèrs. Son una fònt importanta per leis istorians modèrnes car contènon lei conoissenças personalas de lor autor sus lei tribüs berbèras de Magrèb. Dins certanei passatges, lo Libre deis Exemples parla tanben d'alquimia, d'astronomia, d'astrologia e de numerologia^[34].

Lo premier volum dau Libre deis Exemples, la Muqaddima, es desenant considerat coma la partida centrala dau trabalh d'Ibn Khaldun. D'efiech, segon l'usatge de l'epòca, comencèt son òbra per una introduccion. Compausada de tres partidas, aqueu « prefaci » es dicha Muqaddima. Expausa la pensada de son autor en jurisprudéncia, en teologia, en filosofia, en sciéncias puras e aplicadas, en ensenhament, en retorica e en poesia. Pasmens, son innovacion majora es de considerar l'istòria coma una sciéncia que necessita una analisi precisa dei fachs istorics. Puei, determinèt una teoria permetent de descriure lei mecanismes de formacion e de disparicion dei dinastias aràbias en identificant de factors sociaus, culturaus e climatics.

Segon sa teoria, la legitimitat dau poder èra fondada per l’asabiyya, un concèpte arabi ancian que tradutz una nocion de fòrça fondada sus la coësion e l'unitat dei membres d'un meteis grop. Per Ibn Khaldun, la formacion d'una asabiyya entraïna la formacion d'un grop unit. Aqueu mecanisme es present dins totei lei societats umanas mai es pus poderós dins lei societats nomadas. Aquela fòrça permet ansin au grop de prendre lo poder au detriment d'una asabiyya pus febla. Aquò explicava la naissença de dinastias poderosas dins de regions perifericas dei territòris ocupats per lei musulmans (Abbassidas, Seldjokidas, etc.). Pasmens, permetiá tanben d'explicar son declin per l'afebliment progressiu de l'asabiyya en causa dei luchas intèrnas per lo contraròtle de l'Estat. Finalament, la dissolucion de l'unitat dau grop au poder permet a un grop novèu de sasir a son torn lo poder après conquista e destruccion parciala dei vilas^[35].

Aqueu modèl es un trabalh pionier en istòria e en sociologia. D'efiech, permet d'explicar certanei fenomèns caracteristics de la societat aràbia medievala coma l'alternància rapida dei dinastias. Dins aquò, Ibn Khaldun estendiguèt sa validitat ai societats non musulmanas. Òr, son experiéncia d'aquelei societats èra limitada ai conflictes observats dins la Peninsula Iberica durant la Premiera Guèrra Civila de Castelha (1351-1369). Son afiermacion per lei societats crestianas es donc fòrça abusiva car preniá pas en còmpte l'estabilitat pus importanta dei dinastias europèas.

La vision de l'istòria desvolopada per Ibn Khaldun es una rompedura importanta a respècte deis istorians arabis medievaus^[36]. D'efiech, considerèt la disciplina coma una sciéncia e decidèt de l'inscriure dins l'òrdre dau saber. Aquò èra fòrça diferent dau trabalh deis autreis istorians que se contentavan generalament d'enregistrar lei fachs istorics sensa assaiar de descriure lor contèxte ò de leis explicar. Per Ibn Khaldun, l'istòria a un sens e es possible, gràcias a l'estudi e l'analisi dei fachs, de lo descubrir^[37][38]. Per aquò, èra necessari de cercar lei causas deis eveniments.

Ibn Khaldun apliquèt aqueu programa a l'estudi de l'instabilitat politica caracteristica dau Magrèb de la fin de l'Edat Mejana. Aquò li permetèt de descubrir que de fenomèns de natura diferenta, coma una famina ò lo desvolopament d'una ciutat, èran pas totjorn de causas independentas e que, au contrari, podián partejar una meteissa causa. Puei, determinèt de lèis generalas permetent d'explicar certanei fenomèns coma la formacion dei dinastias aràbias, la disparicion dau califat au profiech de la monarquia e lo passatge de l'economia naturala a l'economia marchanda. Placèt ansin la nocion de civilizacion au centre de son trabalh istoric car permetiá d'englobar aquelei nocions^[39].

La volontat d'Ibn Khaldun d'identifiar de lèis generalas sus lo foncionament dei societats umanas lo menèt a realizar d'estudis sociaus. Aquò prefigura la sociologia modèrna. D'efiech, a partir de la nocion d'asabiyya, Ibn Khaldun expliquèt la transicion dau mòde de vida nomada a la sedentarizacion. Puei, expliquèt la formacion dei vilas e presentèt en parallèl l'evolucion dei mestiers qu'acompanha aquelei transformacions. Una partida de sa descripcion dei mecanismes de fondacion dei premierei vilas, especialament l'origina rurala dei premierei populacions urbanas, es uei totjorn considerada coma valida per leis istorians e leis arqueològs^[40].

Ibn Khaldun es uei considerat coma una figura majora de la filosofia e dei sciéncias aràbias de la fin de l'Edat Mejana. Pasmens, aquela reconoissença foguèt tardiva. D'efiech, sei contemporanèus comprenguèron pas son trabalh e aguèt pas de successor dirècte. Pasmens, son òbra foguèt pas oblidada. La Muqaddima influencièt plusors sabents otomans dau sègle XVII coma Katip Celebi (1609-1657), Ahmed Efendi (1631-1702) e Mustafa Naima (1655-1716). Aquò permetèt ai tèxtes d'Ibn Khaldun de se difusar en Euròpa onte suscitèron un certan interès. Per exemple, foguèron citats dins l'Encyclopédie de Diderot e d'Alembert. Pasmens, sensa traduccion complèta de seis òbras, leis Europèus aguèron de dificultats per comprendre l'importància de l'òbra d'Ibn Khaldun. Òr, coma aqueu darrier melhorava regularament sei manuscrits, existís fòrça versions diferentas de seis obratges, çò que complica lo trabalh dei traductors.

Au sègle XIX, l'importància d'Ibn Khaldun foguèt finalament compresa tant en Euròpa que dins lo mond musulman. Ansin, leis edicions de Bulaq poguèron pauc a pauc constituïr la premiera version complèta en arabi de la Muqaddima. Entre 1862 e 1868, aqueu trabalh permetèt a William Mac Guckin de Slane (1801-1878) de prepausar la premiera traduccion complèta en francés^[41]. S'aquelei premierei traduccions son desenant criticadas per d'errors dins certanei passatges, permetèron de difusar pus largament lo trabalh d'Ibn Khaldun. Pasmens, foguèt necessari d'esperar fins a 1958 per dispausar d'una traduccion de qualitat – basada sus la darriera version dau tèxte – en anglés e 1967 en francés.

Durant aqueu procès, Ibn Khaldun foguèt utilizat coma figura tutelària per la sociologia naissenta au sègle XIX. D'efiech, l'existéncia d'un pionier arabi ancian permetèt de renforçar l'imatge de la disciplina novèla. Dins un premier temps, lei sociològs estudièron pauc lei tèxtes d'Ibn Khaldun. Lor redescubèrta aguèt puslèu luòc a partir de la premiera mitat dau sègle XX^[42]. Dins lo corrent d'aqueu periòde, la prefondor de son òbra foguèt pauc a pauc compresa e Ibn Khaldun aquistèt l'estatut de precursor ò de pionier de l'istòria modèrna e de la sociologia. Dins certanei país arabis, especialament en Tunisia, es sovent presentat coma lo fondator de la sociologia^[43].

• (fr) Hadjiat Abdelhamid, Le Maghrib central sous le règne du sultan abd al-Wadid Abou Hammou Mousâ II (1323-1389), Université de Provence, 1991.
• (fr) Smaïl Goumeziane, Ibn Khaldoun. Un génie maghrébin (1332-1406), Non Lieu, coll. « Persona grata », 2006.
• (fr) Yves Lacoste, Ibn Khaldoun. Naissance de l'Histoire, passé du tiers monde, La Découverte, 1998.