Шинэ Зеланд

Шинэ Зеланд Aotearoa (Маори)
Далбаа Сүлд
"God Defend New Zealand" "Шинэ Зеландыг Бурхан авраарай" (Маори: "Aotearoa") "God Save the King"[n 1]
Антарктидын нэхэмжилсэн газар нутаг, болон Токелауг оруулсан Шинэ Зеландын байршил
Нийслэл	Веллингтон 41°18′S 174°47′E / 41.300°S 174.783°E / -41.300; 174.783
Томоохон хот	Окленд
Албан ёсны хэл	Англи хэл[n 2] Маори хэл ШЗ-ын дохионы хэл
Угсаатны бүлгүүд (2018)[3]	71.8% Европ 16.5% Маори 15.3% Ази 9.0% Номхон далайн хүмүүс 1.5% ОД/ЛА/Африк 1.2% бусад[n 3]
Шашин (2018)[4]	48.6% Шашингүй 37.3% Христийн шашин 2.7% Хиндүизм 1.3% Ислам 1.1% Буддизм 2.3% бусад 6.7% хариулаагүй
Ард түмний нэршил	Шинэ Зеландчууд‎ Кивичүүд (ярианы)
Төр засаг	Нэгдмэл парламентын үндсэн хуульт хаант засаг
• Хаан	III Чарльз
• Амбан захирагч	Синди Киро
• Ерөнхий Сайд	Крис Хипкинс
Хууль тогтоох байгууллага	Парламент (Төлөөлөгчдийн Танхим)
Түүх
• Вайтангийн гэрээ[5]	2 сарын 6, 1840 он
• Хариуцлагатай Засгийн газар	5 сарын 7, 1856 он
• Доминион	9 сарын 26, 1907 он
• Вестминстерийн хууль батлагдав	11 сарын 25, 1947 он
Газар нутаг
• Нийт	268,021 км2 (75)
• Усны эзлэх талбай (%)	1.6
Хүн ам
• 2023 тооцоо	5,223,680[6] (121)
• 2018 тооллого	4,699,755[7]
• Нягтаршил	19.1/км2 (167th)
ДНБ (ХАЧП)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $261 тэрбум[8] (63)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $50,851[8] (32)
ДНБ (нэрлэсэн)	2022 тооцоо
• Нийт	▲ $242 тэрбум[8] (51)
• Нэг хүнд ноогдох	▲ $47,278[8] (23)
ОТББИ (2019)	▲ 33.9[9] дундаж
ХХИ (2021)	▲ 0.937[10] маш өндөр · 13
Мөнгөний нэгж	Шинэ Зеланд доллар ($) (NZD)
Цагийн бүс	UTC+12 (NZST[n 4])
• Зуны цаг (ЗЦ)	UTC+13 (NZDT[n 5])
Огнооны формат	өө/сс/жжжж[12]
Жолооны тал	зүүн
Утасны томьёо	+64
ISO 3166 код	NZ
Домэйн нэр	.nz

Шинэ Зеланд (англи. New Zealand [ˌnjuː ˈziːlənd], маори. Aotearoa [aɔˈtɛaɾɔa]) баруун өмнөд Номхон Далайд орших хоёр том арал болон олон тооны жижиг арлаас (томоохноос Стюарт арал/Ракиура, Четхэм арлууд) бүрдсэн улс.

2023 оны байдлаар 5,1 сая орчим хүн амтай, 268 021 км² газар нутагтай улс юм.

Нийслэл хот нь -Веллингтон (англи. Wellington).

Уугуул иргэд болох маори үндэстэн Шинэ Зеландыг Aotearoa буюу орчуулбал Урт цагаан үүлний орон гэдэг байжээ. Өөрийн засаг захиргаатай боловч чөлөөт холбооны бүрэлдхүүнд ордог Күүкийн арлууд болон Ниуэ; Токелау; Росс хараат нутаг дэвсгэр (Шинэ Зеландын Антарктид дахь нутаг дэвсгэр) мөн Шинэ Зеландын хүрээлэлд багтдаг.

Шинэ Зеланд газарзүйн хувьд Австралиас Тасманы тэнгисээр 2000 орчим километр зайтай тусгаарлагдаж оршдог. Түүний хамгийн ойрын хөршүүд гэвэл хойд зүгт нь орших Шинэ Каледони, Фижи, Тонга юм. Урт удаан хугацаанд тусгаарлагдмал байсан учраас Шинэ Зеланд нь шувууд зонхилсон өвөрмөц амьтны аймагтай болжээ. Эдгээр шувууны олонхи зүйл нь хүмүүс болон тэдний авчирсан хөхтөн амьтдын улмаас устаж үгүй болжээ.

Хүн ам нь голдуу Европ гаралтай бөгөөд уугуул Маори үндэстэн нь хамгийн том үндэсний цөөнх юм. Азичууд болон Маори бус полинезчууд ялангуяа хотуудад олноороо оршин суудаг.

Хатан хаан II Элизабет Шинэ Зеландын хатан хааны хувьд Төрийн тэргүүний үүргийг гүйцэтгэдэг бөгөөд түүний эзгүйд намын гишүүн бус Амбан захирагч Хатан хааныг төлөөлдөг. Хатан хаан 'хаанчилдаг боловч төрийн эрх барьдаггүй.' Хатан хаан улс төрийн бодит нөлөөгүй бөгөөд үндсэндээ бэлэг тэмдгийн шинжтэй юм. Улс төрийн эрх мэдлийг ардчилсан замаар сонгогдсон Шинэ Зеландын Парламент Засгийн газрын тэргүүн болох Ерөнхий сайдын удирдлага дор барьдаг. Шинэ Зеландын нээлттэй эдийн засаг дэлхийн хамгийн чөлөөт зах зээлийн капиталист эдийн засгийн нэг гэдгээрээ нэртэй юм.^[13]

Европчуудыг ирэхээс өмнө Маоричууд Шинэ Зеландад бүхэлд нь нэр өгсөн байсан эсэх нь одоогоор тодорхойгүй. Гэхдээ тэд Хойд Арлыг Te Ika a Māui (Мауигийн загас), Өмнөд Арлыг Te Wai Pounamu (ногоон чулууны ус) буюу Te Waka o Aoraki (Аоракигийн усны каноэ завь) гэж нэрлэдэг байжээ^[14]. XX зууны эхэн хүртэл Хойд Аралыг мөн Aotearoa (үгчлэн орчуулбал "урт цагаан үүлний орон")^[15] гэдэг байсан бөгөөд өдгөө Маори хэлээр тус улсыг бүхэлд нь ийнхүү нэрлэдэг болсон. Aotearoa-г энэ утгаар нь Шинэ Зеландын англи хэлэнд өргөн хэрэглэдэг.

Шинэ Зеландад Европчуудын өгсөн анхны нэр нь 1642 онд эдгээр арлыг нээсэн анхны Европ хүн болох Голландын далайчин Абел Тасманы өгсөн "Staten Landt" хэмээх нэр байлаа. Тасман эдгээр арлыг 1615 онд Жакоб Лө Мэрийн Өмнөд Америкийн өмнөд хошуунаас өмнө зүгт нээсэн газартай холбоотой өмнөд тивийн нэг хэсэг гэж бодсон. Голландын Зееланд хэмээх мужийн нэрээр Nova Zeelandia хэмээн нэрлэсэн Голландын зурагзүйчидийн өгсөн нэрнээс Шинэ Зеланд хэмээх нэр үүсчээ^[16]. Яг хэн анх энэ нэрийг зохиосон нь тодорхойгүй байдаг боловч энэ нэр 1645 онд анх хэрэглэгдсэн бөгөөд зурагзүйч Йохан Блэугийн сонгосон нэр байж болох талтай^[17]. Британийн далайчин Жэймс Күүк энэхүү голланд нэрийг тэр дор нь англичилж New Zealand болгожээ. Энэ нэр Данийн Зеландтай ямар ч холбоогүй.

Маори хүмүүс Тайванаас Меланези руу цагаачилж, дараа нь зүүн тийш Нийгэмлэгийн арлууд руу аялсан гэж үздэг.

Номхон далайн өмнөд хэсэгт орших алслагдсан арлын улс болох Шинэ Зеландад анх полинезчууд МЭ 1280 онд суурьшсан нь эртний археологийн дурсгалуудаас харагдаж байна. Архайк Моа-Анчдын соёл нь Шинэ Зеландад эртний сууринг хадгалсан байх магадлалтай. Ойролцоогоор 1400-1500 онд Маоригийн сонгодог материаллаг соёл хөгжиж, үүнд цэцэрлэгжүүлэлт нэмэгдэж, па (толгод) хөгжсөн. Шинэ Зеландын уугуул моа 1400-1450 онд устаж үгүй болсон. Испанийн судлаач Хуан Фернандесийг 1576 онд Шинэ Зеландад очсон гэж зарим хүмүүс үздэг ч ихэнх нэр хүндтэй эрх баригчид үүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Маори хүн ам нь Иви (овог) ба Хапу гэж хуваагддаг

Голландын судлаач Абел Тасман 1642 онд Өмнөд арлыг харж, түүнийг Staten Landt гэж нэрлэсэн бөгөөд дараа нь Голландын зураг зүйч Жоан Блэу түүнийг Ниев Зеланд болгон өөрчилсөн байна. Тасманы экспедиц орон нутгийн маоритай холбоо тогтоож, түүний дөрвөн багийнхан Варевхаранги (Алуурчид) буланд болсон мөргөлдөөний үеэр амь үрэгджээ. Дараа нь Тасманы хөлөг онгоцууд газардахгүйгээр хөдлөв. 1701-1730 оны хооронд Нгай Таху хүмүүс Веллингтоноос Өмнөд арал руу, Банкс хойг хүртэл нүүжээ. Бусад худалдааны хөлөг онгоцууд ирэв.

Күүк 1769 онд Шинэ Зеландад хүрч, бараг бүх эргийн шугамыг зуржээ. Күүкийг ирснээс хойш Шинэ Зеландад Европ, Хойд Америкийн халим, далайн хав агнах нь эрс нэмэгдэж, худалдааны олон хөлөг онгоц иржээ. Тэд Европын хүнсний бүтээгдэхүүн, бараа бүтээгдэхүүн, ялангуяа төмөр багаж зэвсэг, зэр зэвсэг авчирч, Маори мод, хүнсний бүтээгдэхүүн, эд өлгийн зүйл, усыг худалдаалж байв. Заримдаа европчууд бэлгийн харьцаанд зориулж барааг худалдаалж байсан бөгөөд энэ нь Маоричуудын дунд бэлгийн замын халдварт өвчин нэмэгдэхэд хүргэсэн.^[18]

Маоричууд Европт суурьшсан хүмүүсийн колоничлох оролдлогыг эрс эсэргүүцэж, улмаар Шинэ Зеландын дайн гэгдэх болсон хэд хэдэн мөргөлдөөнд хүргэв. 1845-1872 он хүртэл үргэлжилсэн эдгээр дайнууд нь аль аль талдаа хүчирхийлэл, цус урсгах, харгислал зэргээрээ онцлог байв. Маоригийн олон тосгон сүйрч, олон мянган маори хүмүүс амь үрэгдэж, орон гэрээ орхин дүрвэсэн. Мөргөлдөөн нь Маоригийн соёл, нийгэмд чухал нөлөө үзүүлж, хүн амын тоо буурч, уламжлалт мэдлэг, дадал зуршлаа алдахад хүргэсэн.

19-р зууны эхээр Христийн шашны номлогчид Шинэ Зеландад суурьшиж эхэлсэн бөгөөд Сүмийн Номлогчдын Нийгэмлэг (CMS) 1814 онд Арлуудын булан дахь номлолын станцыг анх байгуулжээ. Номлогчид Маоричуудыг Христийн шашинд оруулах зорилготой байв. мөн түүнчлэн Европын газар тариалангийн арга барил, худалдаа, бичиг үсгийн талаар тэдэнд заах.

Маоричууд христийн шашинд орсон нь тэр дороо биш, нэгдмэл байсангүй бөгөөд шинэ шашин нь тэдний хүч чадал, амьдралын хэв маягт заналхийлж байна гэж үздэг уламжлалт Маори шашны удирдагчдын эсэргүүцэлтэй тулгардаг байв. Гэсэн хэдий ч цаг хугацаа өнгөрөхөд олон Маоричууд Христийн шашинд орсон бөгөөд энэ нь тэдний соёл, өвөрмөц байдлын чухал хэсэг болсон.

Христийн шашны Маори ард түмэнд үзүүлэх нөлөө нь тэдний уламжлалт итгэл үнэмшил, зан үйл, түүнчлэн Европын суурьшсан хүмүүстэй харилцах харилцааг өөрчлөхөд хүргэсэн. Номлогчид Христийн шашин болон Европын соёлыг түгээн дэлгэрүүлэхийн төлөө зүтгэж байхдаа Маоричуудыг колоничлох, гадуурхахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

19-р зууны эхээр Шинэ Зеландад суурьшсан Европчууд Маоричуудын ёс заншил, өмчлөх эрхийг төдийлөн үл тоомсорлож, хууль дүрэмгүй гэж үздэг байв. Тэдний олонх нь далайн амьтдад ихээхэн хохирол учруулсан далайн хав, халим агнуурын ашигтай үйлдвэрлэл эрхлэхээр ирсэн. Нэмж дурдахад францчууд тус газар нутгийг улам их сонирхож эхэлсэн нь Британийн засгийн газрыг Шинэ Зеландад бүрэн эрхээ бэхжүүлэх арга хэмжээ авахад хүргэв.

Үүний хариуд Их Британийн засгийн газар 1839 онд Уильям Хобсоныг Шинэ Зеланд руу илгээж, Маори үндэстний удирдагчидтай Их Британийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрсөн гэрээ хэлэлцээр хийхээр болжээ. Маори болон Британийн хооронд хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцлын хүрээг бий болгох зорилготой Вайтангийн гэрээг анх 1840 оны 2-р сарын 6-нд Арлуудын буланд байгуулжээ.

Гэрээний төслийг яаравчлан бэлтгэсэн бөгөөд орчуулгатай холбоотой санал зөрөлдөөн, үл ойлголцол их гарч, утга агуулга, хэрэглээний талаар маргаан үргэлжилсээр байна. Гэсэн хэдий ч энэхүү гэрээг Шинэ Зеландын үндэстний үндэс суурь гэж үздэг бөгөөд Маоричууд тэдний эрхийн баталгаа гэж хүндэтгэдэг.

Хобсон эхэндээ Окиатог (одоо Рассел гэгддэг) Шинэ Зеландын нийслэлээр сонгосон боловч 1841 онд засгийн газрын суудлыг 1840 онд Британийн суурин болгон байгуулагдсан Окланд руу шилжүүлсэн. Энэ алхам нь Их Британийн хяналтыг тогтоох зорилготой байв. Маори ард түмэн Британийн хууль тогтоомж, засаглалд захирагдахыг баталгаажуулах.

1840 онд Шинэ Зеланд нь Их Британийн захиргаанд байсан Шинэ Өмнөд Уэльсийн колонийн нэг хэсэг байх статусаасаа салж, ноёрхсон газар болжээ. Энэ нь Европоос, ялангуяа Британийн арлуудаас цагаачдын тоо нэмэгдэхэд хүргэсэн тул суурьшсан хүмүүс газар нутаг, эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлтийн боломжуудыг олж харав. Маоричууд эхэндээ шинээр ирсэн хүмүүсийг хүлээн авч, тэдний нэрлэж заншсанаар "Пакеха"-тай худалдаа хийх хүсэлтэй байсан нь олон иви баяжихад хүргэсэн.

Гэсэн хэдий ч Европын цагаачдын тоо өсөхийн хэрээр Маори болон шинээр суурьшсан хүмүүсийн хооронд газар өмчлөх маргаан үүссэн. Эдгээр газрын маргаан даамжирч, 1860-1870-аад оны Шинэ Зеландын газрын дайнд хүргэсэн бөгөөд үүний үр дүнд Маори улсын ихэнх газар нутгийг алдсан. Европчууд суурьшсан бөгөөд Маоричуудаас газар нутгийг нь булаан авч, тэднийг гэр орноос нь хөөж гаргахын тулд ихэвчлэн хүч, хүчирхийлэл ашигладаг.

Европчууд Маоричуудаас хэрхэн суурьшиж, газар нутгийг нь авсан тухай нарийн ширийн зүйл нь маргаантай сэдэв хэвээр байгаа бөгөөд энэ талаар олон янзын үзэл бодол, хэтийн төлөв байсаар байна. Гэсэн хэдий ч Шинэ Зеландыг Европын колоничлолын үр дүнд Маоричууд ихээхэн хохирол амссан нь тодорхой байна.

1852 онд Нэгдсэн Вант Улс Шинэ Зеландын Үндсэн хуулийн хуулийг баталж, колони дахь төлөөллийн засгийн газрыг байгуулсан. Шинэ Зеландын анхны парламент нь 1854 онд байгуулагдсан бөгөөд хоёр жилийн дараа колонийн засгийн газар нутгийн уугуул хүн амд чиглэсэн бодлогоос бусад бүх дотоодын асуудлыг хариуцдаг өөрөө өөрийгөө удирдах улс болжээ. 1860-аад онд Английн суурьшсан иргэдийн тоо өссөөр өөрийгөө удирдах хүсэлт гаргасны дараа Маоритай харьцах эрх мэдэл колонийн засаг захиргаанд шилжсэн. Оршин суугчид удалгүй сонгогдсон чуулганы олонхын дэмжлэгтэйгээр гүйцэтгэх засаглалыг хариуцан ажиллах эрхийг олж авав. Гэсэн хэдий ч амбан захирагч болон түүгээр дамжуулан Лондон дахь Колонийн алба 1860-аад оны дунд үе хүртэл уугуул бодлогын хяналтыг хэвээр хадгалав.

1863 онд Ерөнхий сайд Алфред Дометт Өмнөд Аралыг тусгай колони байгуулахвий гэж санаа нь зовсны учир нийслэлээ Күүкийн хоолойн хавьд шилжүүлэх тогтоол гаргажээ. Австралиас ирсэн комиссын гишүүд (дундыг сахисан тул сонгогдсон) Веллингтоныг усан онгоцны буудал, төв байрлалтай тул нийслэл байгуулахад тохиромжтой гэж зөвлөсөн бөгөөд 1865 онд парламент энд албан ёсоор байрлах болжээ. 1893 онд тус улс эмэгтэйчүүдэд сонгох эрх олгосон дэлхийн анхны улс болсон. 1907 онд Шинэ Зеланд тусгаар тогтносон доминион, 1947 онд Вестминстерийн хуулийг соёрхон батлахад бүрэн тусгаар тогтножээ. Гэсэн хэдий ч Британи үүнээс хавьгүй эрт Шинэ Зеландын төр засгийн хэрэгт ямар ч үүрэг гүйцэтгэхгүй болсон байлаа. Шинэ Зеланд улс төрийн хувьд улам бүр тусгаар тогтнохын хэрээр эдийн засгийн хувьд хараат болж байлаа. 1890-ээд онд хөргүүртэй усан онгоц гарч ирснээр Шинэ Зеландын эдийн засаг бүхэлдээ Британи руу гаргах мах, сүүн бүтээгдхүүний экспорт дээр суурилах болсон.

Дэлхийн 1-р дайны үед Шинэ Зеланд нь Британийн колони, Британийн эзэнт гүрний гишүүн хэвээр байв. Үүний үр дүнд 1914 оны 8-р сард дайн эхлэхэд Их Британийг урам зоригтойгоор дэмжиж байсан. Шинэ Зеландын дайнд оролцох эхлэл нь Ойрхи Дорнод болон Европт тулалдахаар илгээсэн сайн дурын ажилтнуудаас бүрдсэн Шинэ Зеландын Экспедицийн хүч (NZEF) байв.

Шинэ Зеландын цэргүүд оролцсон анхны томоохон үйл ажиллагааны нэг бол Номхон далай дахь Германы колони болох Германы Самоаг эзэлсэн явдал юм. Энэ нь 1914 оны 8-р сард цус урсгалгүйгээр бүтсэн бөгөөд 1962 онд Самоа тусгаар тогтнолоо олж авах хүртэл Шинэ Зеланд газар нутгийг захирч байв.^[19]

Шинэ Зеландын дайны хүчин чармайлтад оруулсан гол хувь нэмэр бол Баруун фронт дахь янз бүрийн кампанит ажил, түүнчлэн Османы эзэнт гүрэн дэх Галлиполи кампанит ажилд тулалдаж байсан NZEF юм. ANZAC (Австрали, Шинэ Зеландын армийн корпус) хүчин ихээр оролцсон Галлиполи кампанит ажил нь холбоотнуудын хувьд ихээхэн хохирол учруулж, Шинэ Зеландын 2700 гаруй цэрэг амиа алдсан юм.^[20][21]

Шинэ Зеландын Дэлхийн 1-р дайнд оролцсон байдал 1914 оноос 1918 оны дайн дуустал үргэлжилсэн бөгөөд энэ хугацаанд 100 000 гаруй Шинэ Зеландчууд хилийн чанадад алба хааж, 18 000 нь амиа алдаж, 41 000 нь шархадсан байна.

Дайны дараа Шинэ Зеланд дэлхийн ихэнх орны нэгэн адил Их хямралд нэрвэгдэв. Энэхүү эдийн засгийн уналт 1929 онд эхэлж 1930-аад оны сүүл хүртэл үргэлжилсэн. Шинэ Зеландын эдийн засаг экспорт, ялангуяа ноос, сүүн бүтээгдэхүүнээс ихээхэн хамааралтай байсан бөгөөд эдгээр бүтээгдэхүүний эрэлт буурсан нь өргөн хүрээний хүндрэлийг үүсгэсэн. Засгийн газар хариу арга хэмжээ авч, үндэсний халамжийн улс байгуулах зэрэг олон арга хэмжээ авчээ. Төрөөс санхүүжүүлдэг эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, ажилгүйдлийн тэтгэмж, тэтгэвэр, нийгмийн орон сууц зэрэг нийгмийн олон төрлийн үйлчилгээг Засгийн газар нэвтрүүлсэн. Тэд мөн төрөөс санхүүждэг эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ, ажилгүйдлийн тэтгэмж, тэтгэвэр, нийгмийн орон сууц зэрэг олон төрлийн нийгмийн үйлчилгээг нэвтрүүлсэн.

Дэлхийн 1-р дайны өмнө Шинэ Зеланд ч Боерын дайнд оролцож, 1899-1902 оны хооронд Өмнөд Африкт тулалдахаар цэргээ илгээж байсан. Энэ мөргөлдөөний үеэр Шинэ Зеландын цэргүүд Британи болон бусад колонийн цэргүүдтэй мөр зэрэгцэн Боерын бүгд найрамдах улсуудын эсрэг тулалдаж байв.

1956 оны Суэцийн хямрал Их Британи, Франц, Израилийн арми Египетэд хөндлөнгөөс оролцсон нь Шинэ Зеландад мөн нөлөөлсөн. Их Британийн эзэнт гүрний гишүүн орны хувьд Шинэ Зеланд Британид дэмжлэг үзүүлэхээр хүлээгдэж байсан бөгөөд Британийн иргэдийг нүүлгэн шилжүүлэхэд туслах зорилгоор фрегатыг тус бүс рүү илгээв. Гэсэн хэдий ч энэ үйлдэл нь маргаантай байсан бөгөөд Шинэ Зеландад дайны эсрэг томоохон эсэргүүцлийг бий болгосон.

Эдгээр үйл явдлууд Шинэ Зеландын үндэсний онцлог, Британийн эзэнт гүрэнтэй харилцах харилцааг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Шинэ Зеландын цэргүүд дэлхийн нэгдүгээр дайн, түүнчлэн дараагийн мөргөлдөөнүүдэд хийсэн золиослолыг тус улсад жил бүрийн АНЗАК-ын өдрөөр тэмдэглэсээр байна.

Дэлхийн 2-р дайны үед бүтээгдсэн Шинэ Зеландын суртал ухуулгын зурагт хуудас

Tino rangatiratanga (Маори) далбаа

Дэлхийн 2-р дайны үед Шинэ Зеланд 120,000 гаруй цэргээ дайны хүчин чармайлтад оруулж, Британийн эзэнт гүрнийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Тус улс 1,7 сая хүн ам, түүний дотор 99,000 маори хүн амтай, Хөдөлмөрийн нам засгийн эрхэнд өндөр дайчилгаатай байсан. Тус нам эвлэлдэн нэгдэл, халамжийн төрийг дэмжсэн нь хөдөө аж ахуйг өргөжүүлэхэд тус дөхөм болж, Их Британи руу мах, цөцгийн тос, ноосны дээд амжилтыг илгээжээ. Америкийн цэргүүд ирэхэд тэднийг бас хооллож байсан.

Шинэ Зеланд дайнд 574 сая фунт стерлинг зарцуулсан бөгөөд үүний 43% нь татвар, 41% нь зээл, 16% нь Америкийн зээлийн түрээсээс бүрддэг. Зардлаа үл харгалзан үндэсний орлого 1937 онд 158 сая фунт стерлинг байсан бол 1944 онд 292 сая фунт стерлинг болж өсөхөд энэ нь хөгжил цэцэглэлтийн эрин үе байсан. 1939-45 онд инфляцийг зөвхөн 14% хүртэл хэмжигдэхүүн, үнийн хяналттай байлгаж чадсан. Тус улс 292 миль (470 км) зам зэрэг батлан хамгаалахын ажил, цэргийн байр, эмнэлгүүдэд 50 сая фунт стерлинг зарцуулсан.

Дайн зарласны дараа Шинэ Зеландын зэвсэгт хүчин шуурхай дайчлагдлаа. Хааны Тэнгисийн цэргийн Шинэ Зеландын дивизийг Британийн Адмиралтатын мэдэлд өгсөн бол Шинэ Зеландын Хатан хааны Агаарын цэргийн хүчин (RNZAF) RAF-д үйлчлэх нисгэгчдээ Европ руу илгээв.

Шинэ Зеландын арми мөн дайны хүчин чармайлтад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан. Шинэ Зеландын 2-р экспедицийн хүчин (2NZEF) байгуулагдаж, Ойрхи Дорнод руу илгээгдсэн бөгөөд Хойд Африк, Газар дундын тэнгисийн кампанит ажилд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. 2NZEF нь Шинэ Зеландын өнцөг булан бүрээс ирсэн сайн дурын ажилтнуудаас бүрдсэн бөгөөд явган цэрэг, их буу болон бусад туслах хэсгүүдийг багтаасан. Үүнийг анх Дэлхийн нэгдүгээр дайны ахмад дайчин, өмнө нь Британийн армид алба хааж байсан хошууч генерал Бернард Фрейберг удирдаж байжээ.

2NZEF-ийн анхны томоохон ажиллагаа нь Хойд Африкийн кампанит ажилд ирсэн бөгөөд тэрээр Британийн наймдугаар армийн хамт Герман, Италийн хүчний эсрэг тулалдаж байв. Шинэ Зеландчууд хурдан хатуужил, шийдэмгий байдлаараа нэр хүндтэй болсон бөгөөд Сиди Резег, Эль Аламейн, Монте Кассиногийн тулалдаанд тэдний оруулсан хувь нэмэр онцгой ач холбогдолтой байв. Шинэ Зеландчууд Сицилийг довтолж, улмаар Италийн кампанит ажилд гол үүрэг гүйцэтгэсэн.

Шинэ Зеланд хилийн чанад дахь дайны хүчин чармайлтад оруулсан хувь нэмрээ оруулснаас гадна эх орны фронтод томоохон сорилтуудтай тулгарсан. Тус улсын эдийн засаг Их Британи руу экспортлох бүтээгдэхүүнээс ихээхэн хамааралтай байсан бөгөөд энэ нь дайны улмаас ихээхэн тасалдсан юм. Хоолны дэглэм болон хэмнэлтийн бусад хэлбэрүүдийг нэвтрүүлж, засгийн газар дайны хүчин чармайлтыг дэмжихийн тулд томоохон суртал ухуулгын кампанит ажил эхлүүлэв. Шинэ Зеландчууд мөн сайн дурын ажил болон бусад дэмжлэгээр дамжуулан дайны хүчин чармайлтад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Дайны үеэр эмэгтэйчүүдийн, ялангуяа гэрлэсэн эмэгтэйчүүдийн ажиллах хүчинд гүйцэтгэх үүрэг эрс нэмэгдсэн. Тэдний дийлэнх нь уламжлалт эмэгтэй ажил хийж, зарим нь эрэгтэйчүүдийг сольсон боловч 1945 онд энэ өөрчлөлт түр зуурынх болж, эсрэгээрээ болсон. Дайны дараа эмэгтэйчүүд уламжлалт эрэгтэй мэргэжлээ орхиж, олон эмэгтэйчүүд цалинтай ажлаа орхиж, гэртээ харих болжээ. Хүйсийн үүрэгт эрс өөрчлөлт гараагүй ч дайн 1920-иод оноос хойш ажил мэргэжлийн чиг хандлагыг эрчимжүүлсэн.

Дэлхийн 2-р дайны дараа Шинэ Зеланд цэцэглэн хөгжсөн боловч нийгмийн зарим асуудал үүсч эхлэв. Маоричууд хөдөөгийн уламжлалт амьдралаас хотын амьдрал руу шилжиж, ажил хайж хот руу нүүж эхэлсэн. Үүний үр дүнд евроцентризмыг шүүмжилж, Маоригийн соёл, Вайтангийн гэрээг хүндэтгэхийг шаардсан Маоричуудын эсэргүүцлийн хөдөлгөөн үүсчээ. 1975 онд Гэрээг зөрчсөн гэх гомдлыг шалгах зорилгоор Вайтанги шүүх байгуулагдаж, 1985 онд түүхэн гомдлыг шүүх эрх мэдэлтэй болгосон.

Бусад өндөр хөгжилтэй орнуудын нэгэн адил 1970-аад онд нийгмийн хөгжил хурдацтай явагдаж, нийгэм улс төрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн. Их Британи Шинэ Зеландтай уламжлалт эдийн засгийн харилцаа нь 1970-аад онд Европын эдийн засгийн нийгэмлэгт элссэний дараа хүндрэлтэй байсан. "Рожерномикс" бол 1980-аад онд Сангийн сайд Рожер Дугласын удирдлаган дор Хөдөлмөрийн засгийн газраас хийсэн эдийн засаг, нийгмийн томоохон өөрчлөлтүүдийн тухай алдартай хэлэлцүүлэг юм.

21-р зуунд Шинэ Зеландад нийгэм, эдийн засгийн хувьд томоохон өөрчлөлт гарсан. Тус улс эдийн засгийн өсөлтийн үеийг туулж, үйлчилгээний салбар нь хөдөө аж ахуйн уламжлалт экспортын зэрэгцээ эдийн засагт томоохон хувь нэмэр оруулдаг салбар болсон. Гэсэн хэдий ч COVID-19 тахал нь эдийн засагт, ялангуяа аялал жуулчлалын салбарт нөлөөлж, тус улсын ДНБ-д ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.

21-р зуунд Шинэ Зеландын улс төрийн байдал ч өөрчлөгдсөн. Хелен Кларк тэргүүтэй Хөдөлмөрийн нам 1999 онд Хөдөлмөрийн тав дахь засгийн газрыг байгуулж, өмнөх засгийн газрын эхлүүлсэн эдийн засгийн шинэчлэлийг үргэлжлүүлэхийн зэрэгцээ нийгмийн бодлогод илүү анхаарал хандуулсан. 2008 онд Жон Кей Үндэсний намыг ялалтад хүргэж, Үндэсний Тав дахь Засгийн газрыг байгуулжээ. Кейсийн засгийн газар 2000-аад оны сүүлээр хямралын үеэр албан тушаалдаа орсон бөгөөд тус улс 2011 оны Кристчерчийн газар хөдлөлтөд ихээхэн нөлөөлсөн.

Ерөнхий сайд Кларкийн үед гадаад бодлого нь либерал интернационализмыг тусгаж, ардчилал, хүний эрх, зэвсэг хураалтыг чухалчилдаг байв. Шинэ Зеландын гадаад бодлого нь бие даасан хэвээр байсан бөгөөд Афганистан руу цэргээ илгээсэн боловч Иракийн дайнд байлдааны цэргүүдийг оролцуулаагүй. Кейсийн засгийн газар Шинэ Зеландын Батлан хамгаалах хүчний бие бүрэлдэхүүнийг Афганистанд байршуулахаас татан буулгаж, АНУ-тай Веллингтоны тунхаглалд гарын үсэг зурлаа.

2017 оны аравдугаар сард Жасинда Ардерн Хөдөлмөрийн намын тэргүүлсэн эвслийн засгийн газрыг тэргүүлж, орон сууцны хомсдолын хямралыг шийдвэрлэхэд анхаарлаа хандуулав. 2019 оны 3-р сард Баасан гарагийн мөргөлийн үеэр Крайстчерч хотын хоёр лалын сүм рүү террорист халдлага үйлдэж, 51 хүн амиа алдаж, 40 гаруй хүн шархадсан үед Жасинда Арден "хамгийн хар бараан өдрүүд" гэж Шинэ Зеландад тохиолдсон. Ардерн лалын шашинтныг дэмжих хүчин чармайлтыг удирдаж, хагас автомат винтовыг хориглов.

Коронавируст халдвар (COVID-19) тахал нь 2020 онд Шинэ Зеландад ихээхэн нөлөөлсөн. Засгийн газар 3-р сард үндэсний хэмжээнд хөл хорио тогтоож, зургадугаар сард бүх хязгаарлалтыг (хилийн хяналтаас бусад) цуцалсан. Засгийн газрын арилгах арга барилыг олон улсад сайшааж байна. 2020 оны бүх нийтийн сонгуулийн үр дүнд Хөдөлмөрийн нам ялалт байгуулсан нь MMP-ийг нэвтрүүлснээс хойшхи нэг намын анхны шууд олонхи болсон юм. 2020 оны сонгуулийн үеэр саналын хуудсанд хоёр санал асуулга явагдсаны нэг нь амралт зугаалгын зориулалттай каннабисыг хууль ёсны болгох тухай, нөгөө нь сайн дурын эвтаназийг хууль ёсны болгох тухай юм. Эхнийх нь арай ядан бүтэлгүйтсэн бол хоёр дахь нь өнгөрөв.

2023 оны 1-р сард Ерөнхий сайд Жасинда Ардерн огцорч, түүний оронд 2023 оны бүх нийтийн сонгуульд Хөдөлмөрийн намыг удирдана гэж таамаглаж буй Крис Хипкинс томилогдов. 2023 оны 1-р сарын 25-нд Ерөнхий сайд Крис Хипкинс болон түүний Шадар сайд Кармел Сепулони нар тангараг өргөсөн бөгөөд энэ нь Номхон далайн арлын гаралтай анхны хүн юм.

Сансраас харахад Шинэ Зеланд

Шинэ Зеландын хамгийн өндөр цэг болох Күүк уул

Шинэ Зеландын газарзүй нь Номхон далайн өмнөд хэсэгт, дэлхийн бөмбөрцгийн усны төвийн ойролцоо оршдогоороо тодорхойлогддог. Тус улс нь Кукийн хоолойгоор тусгаарлагдсан Хойд арал (Те Ика-а-Мауи) ба Өмнөд арал (Те Вайпоунаму) гэсэн хоёр үндсэн арлаас бүрддэг. Хоёр гол арлууд нь нийт 268 мянган хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай, хамгийн ихдээ 400 километр өргөн, хойд-зүүн хойд тэнхлэгийн дагуу 1600 гаруй километр урттай.

Шинэ Зеландад 700 гаруй жижиг арлууд байдаг бөгөөд хамгийн том хүн амтай таван арал нь Стюарт арал, Чатам арал, Их барьер арал, Д'Урвилл арал, Вайхеке арал юм. Тус улс нь 15,000 орчим километр эргийн шугамтай бөгөөд эдийн засгийн онцгой бүс нь газар нутгаасаа 15 дахин их газрыг хамардаг дэлхийн хамгийн том бүсүүдийн нэг юм.^[22]

Өмнөд арал нь Шинэ Зеландын хамгийн том хуурай газар бөгөөд уртын дагуу Өмнөд Альпийн нуруугаар хуваагддаг. 3000 метрээс дээш өндөртэй 18 оргил байдаг бөгөөд хамгийн өндөр нь 3724 метр өндөртэй Аораки/Күк уул юм. Фиордландын эгц уулс, гүн фиордууд нь Өмнөд арлын баруун өмнөд булангийн өргөн мөстлөгийн мөстлөгийг тэмдэглэдэг. Хойд арал нь бага уулархаг боловч галт уулын шинж чанартай байдаг. Өндөр идэвхтэй Таупо галт уулын бүс нь Хойд арлын хамгийн өндөр уул болох Руапеху уулаар таслагдсан томоохон галт уулын тэгш өндөрлөгийг үүсгэсэн.

Тус улс нь янз бүрийн газарзүйн байршил, тэр ч байтугай долгионоос дээш гарч ирсэн нь Номхон далай ба Энэтхэг-Австралийн ялтсуудын хоорондох динамик хил хязгаартай холбоотой юм. Шинэ Зеланд бол Австралийн бараг тал хувьтай тэнцэх хэмжээний бичил тив болох Зеландын нэг хэсэг бөгөөд Гондваны супер тивээс салсны дараа аажмаар живсэн. Ойролцоогоор 25 сая жилийн өмнө хавтангийн тектоник хөдөлгөөний шилжилт нь бүс нутгийг хазайлгаж, сүйрүүлж эхэлсэн. Энэ нь одоо Альпийн хагарлын хажуугийн царцдасын шахалтаас үүссэн Өмнөд Альпийн нуруунд хамгийн тод харагдаж байна. Бусад газарт хавтангийн хил нь нэг хавтанг нөгөөгөөр нь доошлуулж, өмнө зүгт Пуйсэгур суваг, Хойд арлаас зүүн тийш Хикуранги суваг, хойд талаараа Кермадец, Тонга суваг шуудууг үүсгэдэг.

Шинэ Зеланд нь Австралитай хамт Австрали гэж нэрлэгддэг бүс нутгийн нэг хэсэг бөгөөд Полинез хэмээх газар зүй, угсаатны зүйн бүс нутгийн баруун өмнөд хязгаарыг бүрдүүлдэг. Далайн тив нь Австрали тив, Шинэ Зеланд болон долоон тивийн загварт ороогүй Номхон далай дахь янз бүрийн арлын орнуудыг хамарсан илүү өргөн бүс юм.

Шинэ Зеландын олон янзын ландшафтууд нь Куинстаун хотын ойролцоох хөдөө тосгон, баруун эргийн Хокитика хавцал, Тонгариро уулын маргад эрдэнийн нуурууд, Ганн нуур зэрэг дэлхийн өнцөг булан бүрээс жуулчдыг татдаг. Ерөнхийдөө Шинэ Зеландын газар зүй нь тус улсын уур амьсгал, ан амьтан, соёлыг бүрдүүлдэг чухал хэсэг юм.

• Шинэ Зеландын ландшафтууд
• 
  Шинэ Зеландын Квинстаун хотын ойролцоох хөдөөгийн дүр зураг
• 
  Хокитика хавцлын баруун эрэг, Шинэ Зеланд
• 
  Маргад нуурууд, Тонгариро уул
• 
  Ганн нуур
• 
  Пенкарроу толгой, Веллингтон

Эндемик нисдэггүй киви бол Шинэ Зеландын үндэсний бэлгэ тэмдэг юм.

Шинэ з-ийн уугуул устаж үгүй ​​болсон "Хула" шувуу.

Аварга Хаастын бүргэд Шинэ Зеландын моа руу дайрч байна

Шинэ Зеландын биологийн олон янз байдал нь 80 сая гаруй жилийн турш үргэлжилсэн газарзүйн тусгаарлагдмал байдлаас шалтгаалан маш гайхалтай бөгөөд өвөрмөц бөгөөд өвөрмөц бөгөөд эндемик амьтад, мөөгөнцөр, ургамлын төрөл зүйлд хувь нэмэр оруулдаг. Шинэ Зеландад ургамал, амьтны эндемик зүйлүүд их байдаг ба уугуул ургамлын 82%, хаг үүсгэгч мөөгөнцөрийн 40% нь эндемик байдаг. Шинэ Зеландын ойд шинээр гарч ирж буй подокарп бүхий өргөн навчит мод, эсвэл сэрүүн уур амьсгалтай бүс нутагт өмнөд шаргал мод зонхилдог. Хүн ирэхээс өмнө нийт газар нутгийн 80 орчим хувь нь ойгоор бүрхэгдсэн байсан ч хүмүүс ирсний дараа ой мод огтолж, Полинезийн суурьшлын дараа ойн нөмрөгийн тал орчим хувь нь түймэрт автсан. Хүн ирснээс хойш тус улсын сээр нуруутан амьтдын бараг тал хувь нь устаж үгүй болсон ч Шинэ Зеландын байгаль хамгаалагчид ховордсон зэрлэг ан амьтдыг сэргээхэд туслах хэд хэдэн аргыг анхлан санаачилсан бөгөөд арлын дархан цаазат газар, хортон шавьжтай тэмцэх, зэрлэг ан амьтдыг нүүлгэн шилжүүлэх, арлууд болон бусад тусгай хамгаалалттай газар нутгийг өсгөн үржүүлэх, экологийн нөхөн сэргээлт хийх гэх мэт.^[23]

Шинэ Зеланд нь олон төрлийн ургамлуудтай бөгөөд эртний мөнх ногоон гимносперм модны гэр бүл болох подокарпууд нь хатуу мод, бут сөөг бүхий битүү халхавч үүсгэдэг. Өмнөд шаргал модны ой нь төрөл бүрийн амьдрах орчныг бүрдүүлдэг бөгөөд дөрвөн зүйл нь халхавч дээр давамгайлж, нэг дор байрлах боломжийг олгодог. Шинэ Зеландын үлдсэн ургамлуудын төрлүүд нь өвс, соёолонгийн бэлчээр, өвс, ойн дундах намхан бутлаг газар бөгөөд модлог, 3 м өндөртэй мандарваа цэцэг зонхилдог.

Шинэ Зеландын уугуул амьтдын төрөл зүйл нь туатара, арьс шир, геккон, мэлхий, аалз, шавж, дун, дун зэрэг хэвлээр явагчидтай олон янз байдаг. Шинэ Зеландын ойд нэгэн цагт шувууд зонхилдог байсан бөгөөд хөхтөн махчин амьтдын хомсдол нь киви, какапо (kākāpō), века, такахэ (takahē) зэрэг шувууд нисдэггүй болоход хүргэсэн. Гэсэн хэдий ч хүмүүс ирж, амьдрах орчны өөрчлөлт, харх, гарам болон бусад хөхтөн амьтдын нутагшуулалт нь моа, Хаастын бүргэд зэрэг том шувууд зэрэг олон төрлийн шувууд устахад хүргэсэн. Далайн хөхтөн амьтад Шинэ Зеландад элбэг байдаг бөгөөд дэлхийн бараг тал хувь нь загас, олон тооны үслэг далайн хав Шинэ Зеландын усанд байдаг.

Шинэ Зеланд нь байгалийн газрууд, ялангуяа уулс, галт уул, мөсөн голуудаараа алдартай. Тус улс нь хоёр үндсэн аралд хуваагддаг бөгөөд өмнөд арал нь хойд хэсгээс хамаагүй илүү уулархаг юм. Өмнөд арлаас доош 500 км (310 миль) үргэлжилдэг Өмнөд Альпийн нуруунд 3000 метр (9,800 фут) өндөр 18 оргил, Франц Жозеф, Фокс зэрэг дэлхийн хамгийн том мөсөн голууд байдаг.

Өмнөд Альпийг Шинэ Зеландын ландшафтын хамгийн анхаарал татахуйц шинж чанаруудын нэг гэж үздэг. Эдгээр сүрлэг уулс эргэн тойрныхоо тал нутгаас огцом өргөгдөж, Өмнөд арлын үзэмжийг давамгайлдаг. Шинэ Зеландын хамгийн өндөр оргил болох Аораки/Күк уул нь өмнөд Альпийн нуруунд байрладаг бөгөөд 3724 метр (12218 фут) өндөрт оршдог. Нэгэн цагт энэ оргилыг 3764 метр (12349 фут) хэмжиж байсан боловч 1991 оны 12-р сард чулуулаг нурж, дараа нь эвдэрсэний улмаас өндөр буурчээ. Гэсэн хэдий ч энэ нь дэлхийн өнцөг булан бүрээс уулчид, явган аялагчдын анхаарлыг татдаг оргил хэвээр байна.

Оргилуудаас гадна Өмнөд Альпийн нуруунд туйлын бүс нутгаас гадна хамгийн том мөсөн голууд байдаг. Франц Жозефын мөсөн гол болон Фокс мөсөн гол нь Шинэ Зеландын хамгийн алдартай мөсөн голуудын хоёр юм. Эдгээр асар том мөсөн голууд уулсыг уруудан урсаж, хөдөлж байхдаа гүн хөндийгүүдийг сийлдэг. Жуулчид мөсөн голууд дээр хөтөчтэй явган аялал хийх эсвэл нисдэг тэргээр аялж холоос харах боломжтой.

Хойд арал руу хойд зүг рүү шилжихэд ландшафт ихээхэн өөрчлөгддөг. Хойд арлын галт уулын өндөрлөг нь арлын төв хэсгийн ихэнх хэсгийг эзэлдэг бөгөөд олон тооны идэвхтэй, унтаа галт уул, лаавын тэгш өндөрлөг, тогоо нууруудын эх орон юм. Шинэ Зеландын хамгийн өндөр гурван галт уул нь энэ өндөрлөг дээр байрладаг: Руапеху уул, Таранаки уул, Нгаурухоэ уул.

Руапеху галт уул нь Шинэ Зеландын хамгийн том идэвхтэй галт уул бөгөөд 50 орчим жил тутамд хүчтэй дэлбэрдэг түүхтэй. Хамгийн сүүлд 1995-1996 онд дэлбэрэлт болжээ. Таранаки галт уул нь хамгийн сүүлд 1755 онд дэлбэрч байсан унтаа галт уул юм. Энэ нь өвөрмөц тэгш хэмтэй конус хэлбэртэй бөгөөд бүс нутгийн бэлгэдэл болгон ашигладаг. Нгаурухоэ уул нь идэвхтэй галт уул бөгөөд Тонгариро үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нэг хэсэг юм. Бөгжний эзэн гурамсан киноны "Мөхөл уулан" дүрээрээ алдартай.

Галт уулын өндөрлөгөөс гадна хойд арлаар дамжин Веллингтоноос Зүүн Кейп хүртэл өөр нэг урт уулс урсдаг. Эдгээр нуруунд явган аялал, гадаа амрах боломжийг олгодог Тараруа, Кайманава нуруунууд багтдаг.

Шинэ Зеланд нь парламентийн ардчилалтай үндсэн хуульт хаант засаглалтай улс юм.^[24] Тус улс кодчилсон үндсэн хуульгүй боловч 1986 оны Шинэ Зеландын Үндсэн хуулийн акт Шинэ Зеландын үндсэн хуулийн бүтцийн албан ёсны гол мэдэгдэл болдог. Хатан хаан II Элизабет төрийн тэргүүн бөгөөд 1974 оны Хаан цолны актын дагуу Шинэ Зеландын Хатан хаан юм. Хатан хааныг Амбан захирагч төлөөлөх ба Хатан хаан Ерөнхий сайдын онцгой эрхтэй зөвлөмжийн үндсэн дээр Амбан захирагчийг томилдог. Одоогийн Амбан захирагч нь Ананд Сатянанд юм.

Амбан захирагч Титмийн онцгой эрхийг эдэлдэг. Тухайлбал сайдуудыг томилох, огцруулах, парламентыг тараах, ховор тохиолдолд нөөц эрх эдэлдэг. Амбан захирагч мөн Шинэ Зеландын Гүйцэтгэх зөвлөлийг даргалдаг. Энэ нь Титмийн бүх сайд нараас бүрдэх албан ёсны хороо юм. Гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүд нь Парламентын гишүүн байх шаардлагатай бөгөөд ихэнх нь мөн Шинэ Зеландын Засгийн газрын бүрэлдхүүнд байдаг. Засгийн газрын танхим нь бодлого гаргагч хамгийн дээд байгууллага бөгөөд Шинэ Зеландын Ерөнхий сайдаар удирдуулдаг. Ерөнхий сайд нь эрх баригч нам буюу эвслийн парламент дахь удирдагч байна. Одоогийн Ерөнхий сайд нь Шинэ Зеландын Үндэсний Намын дарга Жон Ки юм.

Шинэ Зеландын Парламент нь нэг танхимт парламент бөгөөд Шинэ Зеландын Төлөөлөгчдийн Танхим гэдэг. Парламент нь 120 гишүүнтэй. Парламентийн сонгууль гурван жилд нэг удаа, холимог пропорциональ хэлбэрээр явагддаг. Шинэ Зеландын парламентын 2005 оны сонгуулиар Маори Нам пропорциор авах суудлаасаа олон суудлыг тойргийн санал хураалтаар авсан тул нэг илүү суудлыг тэр намд гаргаж өгсөн.

Шинэ Зеландын хамгийн дээд шатны шүүх нь Шинэ Зеландын Дээд Шүүх бөгөөд 2003 оны Дээд Шүүхийн тухай актаар 2004 онд байгуулагджээ. Энэхүү актаар Лондон дахь Нууц Зөвлөлд давж заалдах боломжийг үгүй болгосон юм. Одоогийн Ерөнхий шүүгч нь Сиан Элиас. Шинэ Зеландын шүүх эрх мэдэлд мөн Шинэ Зеландын Давж заалдах шүүх, Шинэ Зеландын дээд шүүх ордог. Шинэ Зеландын дээд шүүх нь хүнд гэмт хэрэг, иргэний хэргийг анхан шатны түвшинд шийддэг бөгөөд доод шатны шүүхүүдээс ирэх давж заалдсан хэргийг мөн хянан хэлэлцдэг.

Шинэ Зеланд нь бүх дээд албан тушаалуудыг нь эмэгтэй хүн хашиж байсан дэлхийн цорын ганц улс юм. Тухайлбал: 2005 оны гуравдугаар сараас 2006 оны наймдугаар сар хүртэл Хатан хаан II Элизабет, Амбан захирагч Хатагтай Силвиа Картрайт, Ерөнхий сайд Хелен Кларк, Шинэ Зеландын Төлөөлөгчдийн Танхимын дарга Маргарет Вилсон, Ерөнхий шүүгч Хатагтай Сиан Элиас нар Шинэ Зеландын дээд албан тушаалуудыг хашиж байлаа. Энэ үед Шинэ Зеландын хамгийн том хувьцаат компани Телеком Нью Зийлэндийн Ерөнхий захирал нь мөн л эмэгтэй хүн (Тереза Гэттунг) байлаа.

Гол өгүүлэл: Шинэ Зеландын гадаад харилцаа, Шинэ Зеландын Батлан хамгаалах хүчин, ба Шинэ Зеландын цэргийн түүх

Шинэ Зеланд байгаль орчны хамгаалал, хүний эрх, чөлөөт худалдаа, ялангуяа хөдөө аж ахуйн чөлөөт худалдааны талаар олон улсын тавцанд хүчтэй байр суурьтай билээ.

Шинэ Зеланд нь АПЕК, Зүүн Азийн Дээд Хэмжээний Уулзалт, Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл, Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа, Хөгжлийн Байгууллага, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон юм. Шинэ Зеланд чөлөөт худалдааны олон хэлэлцээрт нэгдсэнээс хамгийн чухал нь Хятад-Шинэ Зеландын Чөлөөт Худалдааны Хэлэлцээр, Австралитай байгуулсан Эдийн Засгийн Ойр Харилцааны Хэлэлцээр юм.

Шинэ Зеланд байгуулагдсанаасаа хойш эхний зуун жилийн турш гадаад бодлого дээр Нэгдсэн Вант Улсыг дагаж байсан. 1939 оны есдүгээр сарын 3-нд Германд дайн зарлахдаа Ерөнхий сайд Майкл Жозеф Савиж "Түүний явсан зүгт бид явна. Түүний зогссон газарт бид зогсоно" гэж мэдэгдэж байлаа. Дайны дараа Америкийн Нэгдсэн Улс тус улсын соёлд ихэд нөлөө үзүүлж эхэлсэн бөгөөд Шинэ Зеландчуудын үндэсний өвөрмөц царайны мэдрэмж улам тодорсон юм. 1951 онд Шинэ Зеланд Австрали, Америкийн Нэгдсэн Улстай АНЗЮС-ын аюулгүй байдлын гэрээ байгуулсан бөгөөд сүүлд Солонгосын болон Вьетнамын дайнуудад Америкийн Нэгдсэн Улсын талд тулалджээ. Харин Нэгдсэн Вант Улс Суэцийн сувгийн хямралын дараа Европ дахь эрх ашигтаа илүү анхаарах болж, 1973 онд Европын Хамтын Нийгэмлэгт элссэний дараа Шинэ Зеланд шинэ зах зээл хөгжүүлэхээс өөр аргагүй байдалд орсон.^[25]

Шинэ Зеланд өөртэй нь ижил төстэй түүхийн хандлагатай явж ирсэн Австралитай ойр дотно харилцаж ирсэн уламжлалтай. Номхон Далайн олон арал, тухайлбал Баруун Самоа Шинэ Зеландын байр суурийг дагадаг. Вьетнамын дайд дургүйцсэн дургүйцэл, Францчууд Солонгын дайчныг живүүлсэн явдал, байгаль орчин, хөдөө аж ахуйн худалдааны асуудлаархи санал зөрөлдөөн, Шинэ Зеландын цөмийн зэвсэггүй бодлого зэргээс болж Шинэ Зеланд дахь Америкийн нөлөө суларсан.

АНЗЮС-ын гэрээ Австрали, Шинэ Зеланд, АНУ-ын хоорондох бүрэн харилцан үйлчлэлтэй гэрээ байсан боловч ийм байхаа больжээ. 1985 оны хоёрдугаар сард Шинэ Зеланд боомтууддаа цөмийн зэвсэгтэй хөлөг онгоцууд нэвтрүүлэхээс татгалзсан. Шинэ Зеланд 1987 онд цөмийн зэвсэггүй бүс болсноор цөмийн зэвсэггүй анхны Өрнөдийн эвслийн улс боллоо.^[26][27][28] 1986 онд АНУ боомтод нэвтрэх эрхийг сэргээх хүртэл Шинэ Зеландын өмнө гэрээгээр хүлээсэн аюулгүй байдлын үүргээсээ түдгэлзсэнээ мэдэгджээ. 1987 оныд Шинэ Зеландын цөмийн зэвсэггүй бүс, зэвсэг хураах, зэвсгийн хяналтын тухай актаар Шинэ Зеландын нутаг дэвсгэрт цөмийн зэвсэг байрлуулах, Шинэ Зеландын усанд цөмийн зэвсэгтэй буюу цөмийн хөдөлгүүртэй хөлөг онгоц нэвтрүүлэхийг хориглосон. Энэхүү хууль нь Шинэ Зеланд-АНУ-ын хоорондох хэрүүлийн алим болсон бөгөөд АНУ Шинэ Зеландын өмнө хүлээсэн үүргээсээ түдгэлзсээр байгаагийн шалтгаан юм.

Шинэ Зеландын дотоодод ивинүүдийн хооронд, тэрчлэн Британийн суурьшигчид, ивинүүдийн хооронд янз бүрийн дайн гарч байсан. Шинэ Зеланд Бурын дайн, Дэлхийн нэгдүгээр дайн, Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Солонгосын дайн, Малайн онцгой байдалд (Индонезтэй тулалдахад нь цэрэг, сөнөөгч болон бөмбөгдөгч онгоцоор тусалсан), Вьетнамын дайн, Персийн булангийн дайн, Афганистаны Дайнд оролцсон. Түүнчлэн Иракийн дайны явцад нэг жилийн турш Иракийн дэд бүтцийг сэргээхэд туслуулахаар армийн инженерийн анги илгээсэн. 2008 онд Шинэ Зеландын хүчин Афганистанд идэвхитэй ажиллагаа явуулсаар байгаа билээ.

Шинэ Зеландын Батлан хамгаалах хүчин гурван салбартай. Тухайлбал: Шинэ Зеландын Арми, Шинэ Зеландын Эзэн хааны тэнгисийн цэргийн хүчин, Шинэ Зеландын Эзэн хааны агаарын цэргийн хүчнээс бүрдэнэ. Шинэ Зеланд өөрийн үндэсний батлан хамгаалах хүчнээ цомхон байлгах бодлоготой бөгөөд 2001 онд агаарын байлдааны хүчин чадлаа татан буулгасан юм. Шинэ Зеланд сүүлийн жилүүдэд бүс нутгийн болон дэлхий дахины шинжтэй энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцсоор ирсэн. Тухайлбал: Кипр, Сомали, Босни ба Херцеговин, Синай, Ангол, Камбож, Иран/Иракийн хил, Бугэнвилль, Зүүн Тимор, Соломон Арлуудад энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд оролцсон.^[29]

2018 оны Шинэ Зеландын хүн амын тооллогоор тус улсын оршин суугчдын тоо 4,699,755 байсан нь 2013 оны тооллогын тооноос 10.8%-иар өссөн байна. 2023 оны 2-р сарын байдлаар Шинэ Зеландын тооцоолсон хүн ам 5,141,320 бөгөөд 2020 оны 6-р сарыг дуустал сүүлийн долоон жилийн хугацаанд жил бүр 1.9%-иар өсч байна. 2019 оны 9-р сар гэхэд хүн ам 5 сая давсан байна. 2018 оны хүн амын тооллогын мэдээлэлд үндэслэн Шинэ Зеландын статистик.^[30]

Шинэ Зеландын хүн амын дийлэнх нь Хойд аралд төвлөрч, оршин суугчдын 76.5% орчим, үлдсэн 23.4% нь Өмнөд аралд 2022 оны 6-р сарын байдлаар оршин суудаг. 20-р зууны туршид хүн ам нь Хойд арал руу шилжсэн. хойд зүгт, хүн амын дундаж төв нь Манаватү-Вангануй дахь Левин орчмоос Вайкатогийн Кавиагийн ойролцоо нүүж, 280 км зайтай.^[31]

Шинэ Зеланд нь гол төлөв хот суурин газар бөгөөд хүн амын 83.6% нь хотод, 50.4% нь 100,000 гаруй хүн амтай хотод амьдардаг. Окленд бол 1.4 сая гаруй хүн амтай хамгийн том хот юм. Шинэ Зеландын хотууд олон улсын амьдрах чадварын зэрэглэлд ерөнхийдөө өндөр байр суурь эзэлдэг бөгөөд 2016 онд Мерсерийн Амьдрах чанарын судалгаагаар Окленд дэлхийн гурав дахь, амьдрахад таатай хотоор Веллингтон арван хоёрдугаарт орсон байна.

2018 оны хүн амын тооллогоор Шинэ Зеландын хүн амын дундаж наслалт 37.4 жил байсан бөгөөд 2017-2019 онд эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 80.0, эмэгтэйчүүдийнх 83.5 нас байжээ. Тус улсад 2020 онд нийт төрөлтийн түвшин 1.6 болж, нөхөн үржихүйн төрөлт ажиглагдаж байгаа ч энэ үзүүлэлт Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын дунджаас дээгүүр хэвээр байна. 2050 он гэхэд дундаж нас 43 болж, 60-аас дээш насны хүмүүсийн эзлэх хувь 18 хувиас 29 хувь болж өсөх төлөвтэй байна. 2016 онд Шинэ Зеландад хорт хавдар 30.3%-иар нас баралтын тэргүүлэх шалтгаан болсон бол зүрхний ишемийн өвчин (14.9%), тархины судасны өвчин (7.4%) удаалсан байна. 2016 оны байдлаар хувийн хэвшлийн зардлыг оруулаад эрүүл мэндийн салбарын нийт зардал улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 9.2 хувийг эзэлж байна.^[32]

2018 оны тооллогоор Шинэ Зеландын оршин суугчдын дийлэнх нь Европчууд гэж тодорхойлсон бөгөөд нийт хүн амын 71.8% нь энэ ангилалд багтдаг. Үүний зэрэгцээ 16.5% нь Маори, 15.3% нь Ази, 9.0% нь Номхон далайн ард түмэн гэж тодорхойлсон байна. Номхон далайн ард түмний дийлэнх нь буюу ойролцоогоор гуравны хоёр нь Окленд мужид амьдардаг. Шинэ Зеланд сүүлийн хэдэн арван жилд улам олон янз, олон үндэстний соёлтой болж, 1961 оны хүн амын 92% нь Европ, 7% нь Маоричууд байсан гэж мэдээлсэн 1961 оны хүн амын тооноос мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарсан байна.

Шинэ Зеландын иргэний чөтгөрийн нэр нь "Шинэ Зеланд хүн" боловч "Киви" гэсэн албан бус нэр томъёог орон нутагт болон олон улсад өргөн хэрэглэдэг. Маори хэлээр "Пакеха" гэдэг үг нь Европ гаралтай хүмүүст зориулагдсан боловч энэ нэр томъёо нь Полинезийн бус Шинэ Зеландчуудад улам бүр хэрэглэгддэг болсон.

Шинэ Зеландад хамгийн түрүүнд маоричууд, дараа нь Европын эхэн үеийн оршин суугчид иржээ. Колоничлолын дараа "Цагаан Австрали"-ын бодлоготой төстэй хязгаарлагдмал бодлогын улмаас цагаачид голчлон Их Британи, Ирланд, Австралиас ирсэн. Түүнчлэн Нидерланд, Герман, Итали болон Европын бусад орноос их хэмжээний цагаачид, Австрали, Хойд Америк, Өмнөд Америк, Өмнөд Африкаар дамжсан шууд бус цагаачид байсан. 1970-1980-аад онд цагаачлалын бодлогыг зөөлрүүлсэн нь Азиас цагаачдын урсгал нэмэгдэхэд хүргэсэн. 2009-2010 онд Шинэ Зеландын Цагаачлалын алба жил бүр 45,000-50,000 байнгын оршин суух зөвшөөрөл авах зорилт тавьсан. 2018 оны тооллогоор хүн амын 27.4% нь Шинэ Зеландад төрөөгүй байсан нь 2013 оны тооллогоор 25.2% -иас өссөн байна. Хилийн чанадад төрсөн Шинэ Зеландчуудын дийлэнх нь буюу ойролцоогоор 52.4% нь Окленд мужид амьдардаг. Их Британи Шинэ Зеланд руу цагаачдын хамгийн том эх үүсвэр хэвээр байгаа бол Хятад, Энэтхэг, Австрали, Өмнөд Африк, Фижи, Самоа удааллаа. 1990-ээд оны сүүлээр төлбөртэй гадаад оюутнуудын тоо мэдэгдэхүйц нэмэгдэж, 2002 онд 20,000 гаруй хүн улсын дээд сургуульд элсэн орсон байна.

Шашин нь Шинэ Зеландчуудын соёлын онцлогт жижиг үүрэг гүйцэтгэдэг тус улс дэлхийн хамгийн шашингүй нийгмүүдийн нэг гэдгээрээ алдартай. Христийн шашин бол Шинэ Зеландад зонхилох шашин бөгөөд 2018 оны хүн амын тооллогоор судалгаанд оролцогчдын 44.7% нь нэг буюу хэд хэдэн шашинтай гэж тодорхойлсон байна. Эдгээрийн 37.0% нь Христэд итгэгчид гэж тодорхойлсон бөгөөд гол урсгал нь Англиканизм, Ромын Католик шашин, Пресвитерианизм юм.

Гэсэн хэдий ч хүн амын нэлээд хэсэг нь шашин шүтдэггүй гэж үздэг бөгөөд 48.5% нь шашин шүтлэггүй гэж үздэг. Шашнаас ангид үзэл рүү чиглэсэн энэхүү чиг хандлага нь сүүлийн хэдэн арван жилд цагаачлал, хүн ам зүйн өөрчлөлтийн улмаас Шинэ Зеландад төлөөлөл ихэссэн Хиндуизм, Ислам, Буддизм, Сикхизм зэрэг цөөнхийн шашны өсөлтөөр илэрч байна. Окленд муж нь тус улсын хамгийн олон шашны олон янз байдалтай гэдгээрээ алдартай.^[33]

Шинэ Зеланд нь боловсролд ихээхэн ач холбогдол өгдөг бөгөөд 6-16 насны хүүхдүүдэд бага, дунд сургуульд заавал хамрагдах ёстой. Хүүхдүүдийн дийлэнх нь 5 настайгаасаа сургуульд сурч эхэлдэг бөгөөд Шинэ Зеландын иргэд болон байнгын ажиллагаатай улсын (улсын) сургуулиуд үнэ төлбөргүй байдаг. оршин суугчид 5 наснаас хойш 19 насны төрсөн өдрөөс хойш хуанлийн жил дуустал. Насанд хүрэгчдийн бичиг үсэгт тайлагдсан байдал 99% байдаг бөгөөд 15-29 насны хүн амын талаас илүү хувь нь дээд боловсрол эзэмшдэг.

Тус улс нь их дээд сургууль, боловсролын коллеж, политехник, тусгай коллеж, вананга зэрэг төрийн өмчийн олон төрлийн дээд боловсролын байгууллагуудыг санал болгодог бөгөөд хувийн сургалтын байгууллагуудыг санал болгодог. Албан ёсны мэргэшлийн хувьд насанд хүрсэн хүн амын 14.2% нь бакалавр ба түүнээс дээш зэрэгтэй, 30.4% нь ямар нэг хэлбэрийн дунд, 22.4% нь албан ёсны мэргэжилгүй байна.

Шинэ Зеландын боловсролын тогтолцоог дэлхийн хэмжээнд өндрөөр үнэлдэг бөгөөд ЭЗХАХБ-ын Олон улсын оюутны үнэлгээний хөтөлбөр нь дэлхийн долоо дахь шилдэгт тооцогддог. Шинэ Зеландын оюутнууд унших, математик, шинжлэх ухааны чиглэлээр маш сайн сурдаг.

Шинэ Зеландад боловсрол нь тус улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн чухал хэсэг гэж үздэг. Шинэ Зеландын боловсролын тогтолцоо нь бага насны боловсрол, бага, дунд боловсрол, дээд боловсрол гэсэн гурван үндсэн үе шатанд хуваагддаг.

Шинэ Зеландад 3-5 насны хүүхдүүдэд бага насны боловсрол олгох боломжтой. Энэхүү боловсролыг ихэвчлэн тусгай зөвшөөрөлтэй бага насны хүүхдийн төвүүд олгодог бөгөөд хүүхдийн нийгэм, сэтгэл хөдлөл, бие бялдар, оюуны хөгжлийг дэмжих зорилготой юм. Олон төвүүд төрийн санхүүжилттэй байдаг ч зарим нь хувийн өмчид байдаг.

Шинэ Зеландад зургаагаас арван зургаа хүртэлх насны хүүхдүүдэд бага, дунд боловсрол заавал байх ёстой. Бага, дунд боловсролын тогтолцоо нь бага сургууль, дунд сургууль гэж хуваагддаг бөгөөд сурагчид эхний найман жилдээ бага сургуульд, сүүлийн 4-6 жил дунд сургуульд суралцдаг. Шинэ Зеландын бага, дунд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр нь англи хэл, математик, шинжлэх ухаан, нийгмийн ухаан, урлаг, биеийн тамир зэрэг хичээлүүдийг хамарсан өргөн хүрээний боловсрол олгох зорилготой юм.

Шинэ Зеландын дээд боловсролд мэргэжлийн боловсрол, сургалт (МБС), их дээд сургууль, коллеж орно. МСҮТ нь оюутнуудад ажиллах хүчинд ороход нь туслах практик ур чадвар, мэдлэг олгох зорилготой бөгөөд их, дээд сургууль, коллежууд олон төрлийн эрдэм шинжилгээний болон мэргэжлийн хөтөлбөрүүдийг санал болгодог. Шинэ Зеландад Окландын их сургууль, Отагогийн их сургууль, Веллингтоны Виктория их сургууль зэрэг найман их сургууль байдаг. Шинэ Зеландын их, дээд сургуулиуд өндөр үнэлгээтэй бөгөөд олон улсын харьцуулалтад тогтмол сайн байр суурь эзэлдэг. Жишээлбэл, Окландын их сургууль нь дэлхийн шилдэг 100 их сургуулийн жагсаалтад тогтмол ордог бөгөөд Веллингтоны Виктория их сургууль, Отагогийн их сургууль зэрэг бусад сургуулиуд ч нэр хүндтэй байдаг. Их дээд сургуулиудаас гадна мэргэжлийн боловсрол, сургалтын хөтөлбөрүүдийг санал болгодог олон тооны политехник, технологийн институтууд байдаг.^[34]

Шинэ Зеландын боловсролын систем нь оюутан төвтэй суралцахад ихээхэн анхаарал хандуулдгаараа алдартай бөгөөд оюутнууд өөрсдийн боловсролд идэвхтэй оролцохыг дэмждэг. Боловсролын систем нь инноваци, бүтээлч байдал, шүүмжлэлтэй сэтгэлгээ, асуудлыг шийдвэрлэх чадварыг хөгжүүлэхэд ихээхэн ач холбогдол өгдөг.

Санхүүжилтийн хувьд Засгийн газраас Шинэ Зеландын боловсролд ихээхэн хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг. Энэхүү дэмжлэгт сургууль, их дээд сургуулиудын санхүүжилт, оюутнуудад зориулсан тэтгэлэг, зээл зэрэг багтана. Мөн бүх оюутнуудыг гарал үүслээс үл хамааран чанартай боловсрол эзэмшүүлэхэд туслах хэд хэдэн хөтөлбөр, санаачилга бий.

Засгийн газраас боловсролын салбарт ихээхэн хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг үзүүлдэг бөгөөд бүх оюутнуудыг чанартай боловсрол эзэмшүүлэхэд туслах хэд хэдэн хөтөлбөр, санаачилгууд хэрэгжиж байна.

Шинэ Зеландын соёл нь Америк, Ази болон Европын бусад соёлын сүүлийн үеийн нөлөөг агуулсан Маори болон Европын уламжлалуудын өвөрмөц холимог юм. Маори соёл нь Шинэ Зеландын түүхэнд гүн гүнзгий шингэсэн бөгөөд Маоричууд өөрсдийн соёлыг илүү өргөн хүрээтэй, илүү олон янзын хүрээлэн буй орчны шинэ сорилтод тохируулан өөрчилжээ. Нийгмийн зохион байгуулалт нь голчлон хамтын нийгэмлэг бөгөөд гэр бүл, дэд овог, овог аймгуудыг удирдагч удирддаг. Их Британи, Ирландын цагаачид Шинэ Зеландад өөрсдийн соёл, шашны талыг авчирч, Маоригийн соёлд нөлөөлсөн. Гэсэн хэдий ч Маоричууд овгийн бүлгүүдэд үнэнч байх нь тэдний хувийн шинж чанарын чухал хэсэг гэж үздэг хэвээр байна. Шинэ Зеландын урлаг, уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хөдөөгийн зураглал, сэдэв онцлох байсаар байгаа хэдий ч сүүлийн үед хотжилт нь хотын соёлыг давамгайлахад хүргэсэн. Энэ соёл нь хатуу ширүүн, ажилсаг асуудлыг шийддэг, даруу төлөв байдлыг шаарддаг, өндөр амжилт гаргасан хүмүүсийг шүүмжилдэг "өндөр намууны синдром" гэдгээрээ алдартай. Жил бүр болдог Пасифика наадам нь Шинэ Зеландад байдаг олон янзын соёлыг тусгасан дэлхийн хамгийн том Полинезийн наадам юм. Шинэ Зеландчууд өөрсдийгөө 'киви'.

Кэтрин Мэнсфилд, Шинэ Зеландын алдартай зохиолч.

Уолтер Буллерын "Шинэ Зеландын шувуудын түүх" номон дахь Жон Жеррард Кеулемансын бичсэн гахайн мах (зүүн талд) болон устаж үгүй ​​болсон инээж буй шар шувууны (баруун талд) зургууд. 2 дахь хэвлэл. 1888 онд хэвлэгдсэн.

Шинэ Зеландын уран зохиол бол аман болон бичгийн уламжлалыг багтаасан олон төрлийн бүтээл юм. Үүнийг Шинэ Зеландын ард түмэн бүтээдэг бөгөөд ихэвчлэн Шинэ Зеландын сэдэв, хүмүүс, газар нутаг, түүнчлэн Маоригийн соёл, хэлийг харуулдаг. Шинэ Зеландын өвөрмөц уран зохиолын хөгжил нь зохиолчид ландшафт, тусгаарлалт, шинээр гарч ирж буй Шинэ Зеландын үндэсний өвөрмөц байдлын сэдвүүдийг судалж эхэлсэн 20-р зуун хүртэл эхлээгүй.

Маоригийн аман уламжлал Шинэ Зеландын уран зохиолд хүчтэй байр суурь эзэлдэг бөгөөд тэдний олон түүх, шүлэг нь бичгийн хэлбэрт шилжсэн байдаг. Европын эртний оршин суугчид Шинэ Зеландад аялж, судалж байсан туршлагаасаа мөн бичжээ. Гэсэн хэдий ч 1950-иад он хүртэл орон нутгийн хэвлэлийн газрууд нэмэгдэж, Шинэ Зеландын уран зохиол илүү өргөн тархсан.

1930-аад оны үед уран зохиол сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаанаас илүү эрдэм шинжилгээний ажилд шилжиж, зохиолчид Шинэ Зеланд дахь туршлагадаа илүү их анхаарал хандуулж байв. Шинэ Зеландын зохиолчид дэлхийн дайнд оролцсон нь тэдэнд Шинэ Зеландын соёлыг шинэ өнцгөөс харах боломжийг олгож, дайны дараах их дээд сургуулиудыг өргөжүүлснээр орон нутгийн уран зохиол цэцэглэн хөгжсөн.

Тэр цагаас хойш Шинэ Зеландын уран зохиол нь шинэ Зеландын орчин үеийн соёлын томоохон хэсэг болон хөгжиж, уншигчдын тоо нэмэгдэж, уран зохиолын шагнал, нөхөрлөлөөр дамжуулан зохиолчдод санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, сурталчлах, уран зохиолын сэтгүүл, сэтгүүлийг хөгжүүлэх замаар хөгжсөн. Шинэ Зеландын олон зохиолчид олон жилийн туршид Катерин Мэнсфилд, Фрэнк Саргесон, Жанет Фрейм, Патрисия Грейс, Вити Ихимаера, Морис Ги, Кери Хулме, Элеанор Кэттон, Жеймс К.Бакстер, Флер Адкок, Селина Туситала Марш зэрэг орон нутгийн болон олон улсын нэр хүндтэй болсон. , Hone Tuwhare, Margaret Mahy, Joy Cowley, Майкл Кинг, Жудит Бинни, Рожер Холл нар.

20-р зууны сүүлийн хагаст Маори зохиолчид илүү алдартай болж, маори хэл, соёл нь Шинэ Зеландын уран зохиолын чухал хэсэг болжээ. Маори хэлийг ашиглаж, Маори соёлыг уран зохиолд шингээж авсан нь Шинэ Зеландын уран зохиолын өвөрмөц дуу хоолойг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсан.

Сүүлийн жилүүдэд Шинэ Зеландын уран зохиолыг дотоод болон гадаадад сонирхох сонирхол нэмэгдэж байна. Үүнд Шинэ Зеландын уран зохиолыг дотоод болон олон улсад сурталчлах Шинэ Зеландын Номын Зөвлөл, дэлхийн өнцөг булан бүрээс зохиолч, уншигчдыг татдаг Окландын зохиолчдын наадам зэрэг санаачилгууд тус дөхөм болсон.

1930-аад оны Шинэ Зеландын сурталчилгаа

Маори эмэгтэйн хөрөг

Шинэ Зеландын урлаг нь Маори болон Европын нөлөөгөөр тус улсын соёлын түүх, хүрээлэн буй орчныг илэрхийлдэг. Маоригийн соёл дахин сэргэсний үр дүнд сийлбэр, нэхэх зэрэг Маоригийн уламжлалт гар урлал улам өргөн дэлгэрч, Маори зураачдын тоо, нөлөө улам бүр нэмэгдсээр байна. Байгалийн үзэмжтэй, нарийвчилсан толгойтой эсвэл бүдүүлэг толгойтой хүний дүрс бүхий маори сийлбэрүүд нь спираль, нуруу, ховил, загасны хайрсаас бүрдсэн гадаргуугийн хээ нь Маоригийн урлагийн хамгийн алдартай хэлбэрүүдийн нэг юм.

Маори архитектур нь Маори урлагийн чухал хэсэг бөгөөд бэлгэдлийн сийлбэр, чимэглэлээр чимэглэсэн сийлсэн хурлын байшин (wharenui) нь Маоригийн хамгийн алдартай архитектур юм. Эдгээр барилгууд нь анхандаа байнга шинэчлэгдэж, өөрчлөгдөж, янз бүрийн хүсэл сонирхол, хэрэгцээнд дасан зохицох зориулалттай байв.

Өнгөт тортогыг бохьтой хольж, ясны цүүцээр зүссэн маори уран зураг, шивээс нь бас чухал юм. Барилга, сэлүүрт завь, сэнотафын цагаан модыг улаан, хар будгаар чимэглэж, агуйн хананд шувууд, хэвлээр явагчид болон бусад загваруудыг зурсан байв.

Европт ирснээс хойш Шинэ Зеландын урлаг, гар урлалд Маоригийн ландшафт, хөрөг зураг давамгайлж байна. Европын зураачид ихэвчлэн Маориг соёл иргэншлийн бохирдолгүй хамгийн тохиромжтой уралдаан гэж дүрсэлсэн байдаг. Шинэ Зеландыг тусгаарласан нь Европын урлагийн чиг хандлагын нөлөөллийг хойшлуулж, нутгийн уран бүтээлчдэд бүс нутгийн үзлийн өвөрмөц хэв маягийг хөгжүүлэх боломжийг олгосон. 1960-1970-аад оны үед олон уран бүтээлчид Маори болон Өрнөдийн уламжлалт арга барилыг хослуулан урлагийн өвөрмөц хэлбэрийг бий болгожээ.

Тус улсын загварын түүх ч мөн адил онцлогтой. Европчууд Английн загварын ёс зүйг Шинэ Зеландад авчирсан бөгөөд 1950-иад он хүртэл ихэнх хүмүүс олон нийтийн арга хэмжээнд зориулж хувцасладаг байв. Гэсэн хэдий ч стандартууд суларч, Шинэ Зеландын загвар нь энгийн, практик, өнгө үзэмжгүй гэдгээрээ алдартай. Гэсэн хэдий ч орон нутгийн загварын салбар 2000 оноос хойш мэдэгдэхүйц хөгжиж, экспортыг хоёр дахин нэмэгдүүлж, цөөн тооны шошготой байснаас 50 орчим нэр хүндтэй болж, зарим шошго олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн.^[35]

Шинэ Зеландад блюз, жазз, кантри, рок-н ролл, хип хоп зэрэг төрөл бүрийн урсгалууд нөлөөлсөн хөгжмийн ертөнц бий. Эртний Зүүн өмнөд Азийн гаралтай Маори хөгжим нь Шинэ Зеландын хөгжмийн соёлыг төлөвшүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Эрт суурьшсан хүмүүс үлээвэр найрал хөгжим, найрал дууны хөгжимтэй өөрсдийн үндэсний хөгжмийг авчирсан. Хөгжимчид 1860-аад оноос Шинэ Зеландад аялан тоглолт хийж эхэлсэн бөгөөд 20-р зууны эхэн үед хоолойт хамтлагууд өргөн тархсан. Шинэ Зеландын дуу бичлэгийн салбар 1940 оноос хойш хөгжиж эхэлсэн бөгөөд Шинэ Зеландын олон хөгжимчид Их Британи, АНУ-д амжилтанд хүрсэн.

Маоригийн уламжлалд суурилсан дуу, бүжиг бүхий капа хака урлаг сүүлийн жилүүдэд дахин сэргэж байна. Шинэ Зеландын хөгжмийн шагнал гардуулах ёслол жил бүр зохион байгуулагддаг бөгөөд тус улсын долоо хоног тутмын албан ёсны бичлэгийн жагсаалтыг Recorded Music NZ хэвлэн гаргадаг.

Шинэ Зеландад кино үйлдвэрлэл цэцэглэн хөгжиж байгаа бөгөөд Матаматагийн ойролцоох Хоббитон киноны багцыг "Бөгжний эзэн" киноны гурамсан кинонд ашигласан. Тус улсын олон янз байдал, авсаархан хэмжээ, засгийн газрын урамшуулал зэрэг нь зарим продюсеруудыг Шинэ Зеландад "Нарниагийн шастир", "Кинг Конг", "Волверин", "Сүүлчийн самурай" зэрэг томоохон төсөвтэй, алдартай бүтээлийн зураг авалтад түлхэц өгчээ. Шинэ Зеландын хамгийн их орлого олсон кинонуудын тоонд "Ангуучлах зэрлэг хүмүүс", "Хүү", "Дэлхийн хамгийн хурдан индиан", "Халимчин", "Нэгэн цагт дайчид байсан", "Төгөлдөр хуур" зэрэг кино багтжээ.

Олон нийтийн радиог 1922 онд Шинэ Зеландад нэвтрүүлж, 1960 онд төрийн өмчит телевизийн үйлчилгээ явуулж эхэлсэн. 1980-аад оны зохицуулалтыг бууруулснаар радио, телевизүүдийн тоо гэнэт нэмэгджээ. Шинэ Зеландын телевиз Австрали, орон нутгийн олон нэвтрүүлгүүдийн хамт Америк, Британийн нэвтрүүлгийг голчлон нэвтрүүлдэг. Шинэ Зеландын хэвлэл мэдээллийн салбарт цөөн тооны компаниуд ноёрхож, ихэнх нь гадаадын өмчит компаниуд байдаг ч зарим телевиз, радио станцуудын өмчийг төр хадгалдаг. 1994 оноос хойш Freedom House байгууллага Шинэ Зеландын хэвлэлийн эрх чөлөөг эхний хорин жагсаалтад тогтмол оруулсаар ирсэн бөгөөд 2015 оны байдлаар тус улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд хамгийн эрх чөлөөтэй 19-т жагссан байна.

Павлова (Pavola) нь Австрали, Шинэ Зеландын хоолонд алдартай

Жуулчдад үйлчилдэг (Hāngi) ханги оройн зоог

Шинэ Зеландаас ирсэн дарсны цуглуулга

Шинэ Зеландын хоол нь Маори хоол, Европ, Полинез, Азийн нөлөөг багтаасан янз бүрийн хоолны уламжлалуудын өвөрмөц холимог юм. Тус улсын газарзүйн тусгаарлалт, байгалийн арвин баялаг нь түүний хоолыг бүрдүүлсэн бөгөөд үүний үр дүнд баялаг, олон янзын хоолны дүр төрх бий болсон.

Шинэ Зеландын хоолны хамгийн алдартай орцуудын нэг бол хурганы мах юм. Тус улсын өтгөн ногоон бэлчээр, зөөлөн уур амьсгал нь хонины аж ахуй эрхлэхэд тохиромжтой газар бөгөөд хурганы махыг гол хоол болгон өгдөг. Далайн хоолны өөр нэг алдартай найрлага бол Шинэ Зеландын эргэн тойронд байдаг усан хавчны нэг төрөл болох коура буюу хавч юм. Фовеагийн хоолойноос түүж авсан далайн хясаа нь амттан гэж тооцогддог бөгөөд улс даяар хооллодог.

Шинэ Зеландад ихэвчлэн хэрэглэдэг бусад далайн хоолонд цагаан өгөөш, пауа (абалон), дун, хясаа, пипи, туатуа (Шинэ Зеландын нялцгай биетний төрөл) орно. Кумара буюу амтат төмс нь Маори хоолны гол хүнсний ногоо бөгөөд ихэвчлэн амтат хоолонд ашиглагддаг. Киви, тамарилло, фэйжоа зэрэг нь тус улсын өвөрмөц жимс бөгөөд амттан, гурилан бүтээгдэхүүнд өргөн хэрэглэгддэг.

Цөцгий, шинэхэн жимсээр бүрсэн, шар тосоор хийсэн Павлова хэмээх амттан нь Шинэ Зеландын үндэсний амттан гэж тооцогддог. Энэ нь ихэвчлэн баяр ёслол, онцгой тохиолдлуудад үйлчилдэг. Маоригийн өөр нэг уламжлалт хоол хийх арга бол ханги бөгөөд халаасан чулууг ашиглан нүхний зууханд хоол хийх явдал юм. Энэ аргыг өнөөдөр ч томоохон цугларалт, онцгой тохиолдлуудад ашигладаг.

Шинэ Зеландын хоол нь Европ, Азийн хоолны нөлөөг мөн илэрхийлдэг. Жишээлбэл, Их Британид түгээмэл хэрэглэгддэг загас, чипс нь Шинэ Зеландад алдартай хоол юм. Суши, шарсан мах, гоймон зэрэг Азийн хоолыг тус улсад өргөнөөр хэрэглэдэг.

•  Commons: New Zealand – Викимедиа дуу дүрсний сан
• Te Ara, The Encyclopedia of New Zealand
• New Zealand Plant Conservation Network website for information about the indigenous flora and species of introduced weed and animal pest
• Ministry for Culture and Heritage - includes information on flag, anthems and coat of arms
• New Zealand Government portal
• Congressional Research Service (CRS) Reports regarding New Zealand
• New Zealand weather
• NZHistory.net.nz New Zealand history website
• New Zealand in Profile 2007, by Statistics New Zealand
• Tourism New Zealand