Ainŵeg

Ainŵeg

Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Ainu
Yn cynnwys	Hokkaido Ainu, Sakhalin Ainu, Kuril Ainu
Nifer y siaradwyr	10 (2007)[1]
cod ISO 639-2	ain
cod ISO 639-3	ain
System ysgrifennu	Ainu orthography, yr wyddor Ladin
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Ainŵeg (Ainŵeg: アィヌ・イタㇰ Aynu=itak; Japaneg: アイヌ語 Ainu-go) yw iaith a siaredir gan aelodau’r grŵp ethnig Ainw ar ynys Hokkaidō yng ngogledd Japan. Mae hi’n iaith mewn perygl,^[2][3] ond ceir ymgais i’w hadfywio.^[4] Mae anghytundeb ar sawl siaradwr sydd yn bodoli heddiw, ac mae'r niferoedd yn amrywio rhwng 2 a 15 o siaradwyr.^[5]

Siaredir Ainŵeg yn flaenorol yn eang ar draws Hokkaidō, ar draws llawer o ynys Sachalin, ac ar yr ynysoedd Kuril sydd yn cysylltu gogledd-ddwyrain Hokkaidō â gorynys Kamchatka yn Siberia. Mae hefyd arwydd o’r iaith yn cael ei defnyddio ar Honshū, rhan ogleddol prif ynys Japan, o edrych ar enwau llefydd yn yr ardal. Mae’r ardaloedd traddodiadol lle bu’r iaith yn cael ei siarad wedi dioddef symudiad iaith enfawr dros y 200 mlynedd diwethaf.^[6]

Disgrifir Ainŵeg fel iaith arunig^[2], h.y. nid yw hi'n perthyn i unrhyw iaith arall, ond mae sawl awgrym wedi bod ynglŷn â pha deulu ieithyddol y mae'r Ainŵeg yn ei berthyn iddo. Yn ei eiriadur Ainŵeg-Saesneg-Japaneg ym 1889, awgrymodd John Batchelor bod yr iaith yn perthyn i'r ieithoedd Indo-Ewropeaidd, gan gymharu geiriau rhwng Ainŵeg a'r Gymraeg a Chernyweg,^[7] er enghraifft garu a garw sydd â'r un ystyr; guru, sy'n golygu 'person' neu 'dyn', a gŵr; pen, sydd yn golygu aber, rhan uwch o ddyffryn, neu darddle, mewn cymhariaeth a'r gair pen yn y Gymraeg; a chisei, tshe neu che, sydd yn golygu 'tŷ', a oedd Batchelor yn gweld yn debyg i'r gair Cernyweg tshey, sef 'tai'.^[8]

Ystyrir yr Ainŵeg yn iaith mewn perygl ers cyn y 1960au. Mae’r rhan fwyaf o’r 15,000 o Ainwiaid ethnig yn Japan yn siarad Japaneg yn unig. Yn ystod y 1980au roedd 100 siaradwr, a dim ond pymtheg ohonynt a oedd yn defnyddio’r iaith yn feunyddiol. Ym 1996 roedd pymtheg o siaradwyr iaith gyntaf yn bodoli yn Japan^[2], a phob un ohonynt o leiaf 80 mlwydd oed. Roedd Ainŵeg dal i'w clywed yn neheubarth ynys Sachalin ar ddechrau'r 20g. Bu farw siaradwr olaf Ainŵeg ynys Sachalin ym 1994^[9].

Mae DeChicchis (1995) yn categoreiddio siaradwyr Ainŵeg mewn i 4 grŵp^[10][11]:

• Siaradwyr archifol – y siaradwyr sydd i’w clywed mewn hen recordiau o’r iaith
• Siaradwyr dwyieithog a gafodd eu magu yn clywed neu siarad Ainŵeg yn y gymuned fel plant
• Siaradwyr symbolaidd sydd yn cofio rhai geiriau ac ymadroddion ac weithiau’n eu defnyddio wrth siarad Japaneg
• Siaradwyr ail-iaith sydd yn dysgu Ainŵeg naill ai oherwydd rhesymau etifeddiaeth neu o ran diddordeb personol. 

Dechreuodd dirywiad Ainŵeg yn y 19g yn ystod yr Oes Meiji. Roedd angen i Japan diffinio ei ororau gogleddol yn erbyn Rwsia, felly roedd rhaid i'r wladwriaeth taeru mai Japaneaid oedd y cynfrodorion ar Ezo (enw gwreiddiol Hokkaidō) er mwyn hawlio mai rhan o Japan oedd yr ynys,^[11] a newidiwyd enw'r ynys i Hokkaidō ym 1869. Crewyd y Deddf Diogelu Cynfrodorion Hokkaidō (Japaneg: hokkaidō kyūdojin hogohō) ym 1899 i gymathu ac integreiddio'r Ainwiaid i ddiwylliant Japan gan eu gwahardd rhag gymryd rhan mewn traddodiadau diwylliannol brodorol, gan gynnwys siarad eu hiaith.^[11][12] Yn sgil hyn, diflannodd yr iaith o ddefnydd beunyddiol yn y gymuned, y teulu, yr ysgol a pharthau cyhoeddus eraill.^[10]

Heddiw mae mudiad i adfywio’r iaith, yn bennaf yn Hokkaidō ond hefyd mewn mannau eraill, ac nawr mae yna nifer gynyddol o ddysgwyr ail iaith. Ym 1997 crëwyd y Deddf Hyrwyddo Diwylliant Ainu a sefydliwyd y Sefydliad ar gyfer Ymchwil a Hyrwyddo Diwylliant Ainw (Saesneg: The Foundation for Research and Promotion of Ainu Culture (FRPAC)), yn cynnig hyfforddiant a dosbarthiadau, ac maent yn datblygu gwerslyfrau a deunyddiau dysgu eraill ac yn darlledu rhaglen radio i ddysgwyr.^[13]

Gall leisio'r cytseiniaid ffrwydrol /p t ts k/ i [b d dz g] rhwng lafariaid ac ar ôl cytseiniaid trwynol.