Мядзел

Горад Мядзел Мядзельскае ўзбярэжжа Герб Сцяг Краіна Беларусь Вобласць Мінская Раён Мядзельскі Каардынаты 54°52′32″ пн. ш. 26°56′19″ у. д.HGЯO Першая згадка 1324 Горад з 1998 Вышыня цэнтра 164 м Насельніцтва ▼6 949 чал. (1 студзеня 2024)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1797 Паштовы індэкс 222380 Аўтамабільны код 5 СААТА 6240501000 Мядзел на карце Беларусі ±

Мядзел на Вікісховішчы

Мя́дзел^[2] (трансліт.: Miadziel) — горад у Мінскай вобласці Беларусі, адміністрацыйны цэнтр Мядзельскага раёна. Размешчаны паміж азёрамі Мястра і Баторына, за 160 км на паўночны захад ад Мінска, за 35 км ад чыгуначнай станцыі Княгінін на лініі Маладзечна — Полацк, на аўтадарозе Мінск — Нарач. Насельніцтва 6 949 чалавек (2017)^[3].

Назва Мядзел ад назвы возера Мядзел, якая балцкага паходжання.

У XVII стагоддзі для тапоніма Мядзел засведчаныя варыянты «Мядзел» і «Мядзолы»^[4]. Апошняя форма больш аўтэнтычная, яна дайшла ў выглядзе польскага Miadzioł.

Прамы адпаведнік — літоўскі тапонім Medžiolai (назва вёскі на Вяллі каля літоўскага Еўя). У назвах «Мядзолы» (Miadzioł), Medžiolai корань Med- пашыраны балцкім назоўным фармантам -ol- (як у рачных назвах Даколка, Віхолка і інш.)^[5].

Найбліжэй з коранем Med- звязанае літоўскае medis «дрэва», medė «гай», ад балцкага *medja(n) «лес». Далей да індаеўрапейскага *medhi̯os- «сярэдні, сярэдзінны» — лес разумеўся як тое, што знаходзіцца паміж паселішчамі^[6].

Назва Мядзельскага возера сягае протабалцкага значэння «сярэдзіна; сярэдні; пасярод».

Азёры з пазнейшымі «сярэдзіннымі» назвамі або размяшчаюцца паміж двух іншых азёраў або з’яўляюцца праточнымі.

Назва возера Мядзел значыць «Сярэдзіннае (возера)».

Таго ж паходжання таксама назва возера Мядзесна (на поўначы ад Віцебска).

Археалагічныя даследаванні выявілі, што першапачаткова ў X—XI стст. умацаванае драўлянае паселішча Мядзел знаходзілася на самым вялікім востраве возера Мядзел (цяпер — востраў Замак), дзе і сёння захаваліся рэшткі ўмацаванняў. Імаверна ў XI ст. Мядзел быў пагранічным горадам Полацкай зямлі. Летапісныя назвы горада: Мядзнозол, Мядела, Мядзела, Мядзила, Мядюль, Медело, Меднол, Медюль, верагодна, паходзяць ад літоўскага слова medinis — лясны, драўляны. У кан. 14 — пач. 15 ст., з невядомых да канца прычын, паселішча было перанесена на паўночна-ўсходні бераг возера Мястра (10 км ад былога месцазнаходжання). Верагодна, прычынай гэтаму стаў мор — насельніцтва, што здолела выжыць у час эпідэміі, заснавала новае паселішча са старой назвай ужо на беразе воз. Мястра. У пісьмовых крыніцах Мядзел упершыню згадваецца ў 1324 у лацінамоўным лісце вялікага князя Гедзіміна рыжскаму архібіскупу, у якім ён скардзіцца на дзеянні братоў-рыцараў Тэўтонскага ордэна:

«Мы паведамляем Вам, … што мір… зараз без якой-небудзь віны нашай па-варожаму парушаны крыжакамі — братамі Тэўтонскага ордэна, якія ўчынілі вялікую шкоду землям, якімі мы валодалі. Таксама яны напэўна захапілі б наш замак Медзела, каб не быў ён так добра ўмацаваны, аднак мноства людзей яны забілі і многіх павялі з сабою.»

Да сярэдзіны XV ст. мястэчка Мядзел ужо падзялялася на Стары (паўночная частка) і Новы (паўднёвая частка) Мядзел. Стары Мядзел вядомы з 1457 года, а Новы Мядзел — з 1527 года. Стары Мядзел у розны час быў у валоданні шмат якіх магнатаў і памешчыкаў — Радзівілаў, Францкевічаў, Райскіх, Грабкоўскіх, Кошчыцаў, а Новы Мядзел заставаўся у ліку велікакняжацкіх (каралеўскіх) уладанняў.

У «Метрыцы Вялікага княства» захаваўся ліст старасты жамойцкага, падчашага гаспадарскага і дзяржаўцы васілішскага Яна Мікалаевіча Радзівіла пад назвай «Записан(ь)е прав подданых волости Жораньское на земли и повинности их» ад 16 мая 1542 г. У дадзеным лісце запісана:

«Тыми часы, будучы намъ у ее м(и)л(о)сти паней матъки нашое, у Мяделе, жаловали намъ подданые г(о)с(по)д(а)рьскии земли Жомоитское, волости н(а)шое Жоранъское…»

Жыхароў Новага Мядзела, велікакняжацкага (іншым разам «кароннага») мястэчка (часам званага і горадам), ужо ў сяр. 16 ст. называлі «мяшчанамі гаспадарскімі», т.б. велікакняжацкімі, дзяржаўнымі.

Захаваўся падатковы ліст ад 21 верасня 1561 г. пад назвай «До кухни короля его милости кури и гуси мають быти посланы з дворов ег(о) королевское милости на певъные часы», дзе запісана:

Неаднаразова жыхары Новага Мядзела атрымлівалі прывілеі ад валадароў Рэчы Паспалітай на правядзенне кірмашоў. Таксама мястэчка было надзелена разнастайнымі падатковымі льготамі. Новы Мядзел быў абведзены валам, на паўвостраве возера Мястра ў XVI ст. быў каменны велікакняжацкі («каралеўскі») Мядзельскі замак (захаваліся руіны). Па некаторых звестках, жыхары Новага Мядзела атрымалі ад Жыгімонта Старога па просьбе яго жонкі Боны Сфорца магдэбургскае права^[7], але цяпер няма дакументальных пацвярджэнняў гэтаму. Новым Мядзелам, як дзяржаўным уладаннем, кіравалі старасты, спецыяльна прызначаныя вялікім князем. Сярод мядзельскіх старостаў з 1590 года быў і канцлер літоўскі Л. І. Сапега, які меў на Мядзельшчыне вялікія ўладанні.

Стары Мядзел у 1736 годзе атрымаў статус мястэчка, а ў 1762 годзе магдэбургскае права з правам на 4 кірмашы на год.

З 1793 года пасля другога падзела Рэчы Паспалітай Стары і Новы Мядзел у складзе Расійскай імперыі, Мядзел — мястэчка ў складзе Вілейскага павета Мінскай губерні, з 1842 — Віленскай губерні.

1 чэрвеня 1920 года мястэчка Мядзел атакаваў 6-ы полк стральцоў Войска Польскага^[pl].

З 1921 года Мядзел у складзе Польшчы. З 1939 года ў БССР, 15 студзеня 1940 года ўтвораны Мядзельскі раён. З 1959 года гарадскі пасёлак^[8], з 1998 года — горад.

У горадзе тры аўтобусныя маршруты, лінія маршрутнага таксі.

• 1800 год — 241 чал. у Новым Мядзеле; 111 чал. у Старым Мядзеле^[15]
• 1860 год — 613 чал. у Новым Мядзеле; 227 чал. у Старым Мядзеле^[16]
• 1866 год — 654 чал. у Новым Мядзеле (у т.л. 344 каталікі, 52 праваслаўныя, 258 іўдзеяў); 349 чал. у Старым Мядзеле (у т.л. 58 каталікоў, 29 праваслаўных, 201 іўдзей, 61 мусульманін)^[17]
• 1885 год — 713 чал. у Новым Мядзеле; 245 чал. у Старым Мядзеле^[16]
• 1904 год — 1235 чал. у Новым Мядзеле; 229 чал. у Старым Мядзеле
• 1921 год — 825 чал.
• 1970 год — 2854 чал.
• 1979 год — 5047 чал.
• 1995 год — 7,9 тыс. чал.^[18]
• 1998 год — 8,7 тыс. чал.^[16]
• 2006 год — 7,2 тыс. чал.
• 2015 год — 6924 чал.^[19]
• 2016 год — 6871 чал.^[20]
• 2017 год — 6949 чал.^[3]

Горад інтэнсіўна развіваецца як цэнтр курортнай зоны вакол возера Нарач. Прадпрыемствы харчовай прамысловасці. 2 гасцініцы. Філіял дзіцячай турбазы.

У горадзе размешчаны Мядзельскі музей народнай славы.

У 2005 і 2008 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «Адна зямля»^[21][22].

Дзейнічаюць дзве сярэднія школы і гімназія, два дзіцячыя садкі. Дзіцячы інтэрнат.

У 1930-я гады ў Старым і Новым Мядзеле было два касцёлы, царква, сінагога і мячэць. На сённяшні дзень захаваўся адзін касцёл (1754), касцёл св. Станіслава быў спалены ў 1942 годзе. У 2006 годзе ў Мядзеле пабудавана Троіцкая царква.

• Селішча перыяду ранняга сярэднявечча (VI—VIII стст.), Гарадзішча (X—XIII, XVI—XVIII стст.) і Мядзельскі замак (XV—XVII стст.) на паўвостраве возера Мястра
• Касцёл Маці Божай Шкаплернай (1754)
• Мядзельскі кляштар кармелітаў (XVIII ст.)
• Мядзельская Кальварыя
• Свята-Троіцкая царква (пасля 1990)
• Капліца-надмагілле Быхаўцаў (1820)
• Сядзіба Козел-Паклеўскіх (XVIII—XIX стст.)
• Помнік Максіму Танку
• Рэшткі капліц
• Яўрэйскія могілкі
• Магілы польскіх салдат, на каталіцкіх могілках

• 
  Касцёл Маці Божай Шкаплернай.
• 
  Плябанія
• 
  Мядзельская Кальварыя
• 
  Помнік Максіму Танку
• 
  Яўрэйскія могілкі

• Аліцыя Банюшка (нар. 16.10.1937, Мядзел) — актрыса.
• Цыпрыян Павел Бжастоўскі (1612—1688) — вялікалітоўскі дзяржаўны дзеяч і дыпламат, староста мядзельскі.
• Вольга Уладзіміраўна Васілёнак (нар. 17.5.1980, Мядзел) — беларуская лыжніца, удзельніца дзвюх Алімпійскіх гульняў.
• Яраслаў Звяруга (1928—2011) — археолаг.
• Уладзімір Дубоўка (1901—1976) — беларускі паэт, празаік, перакладчык і крытык. Вучыўся ў Мядзельскай школе ў 1912—1914 гадах.
• Расціслаў Лапіцкі (1928—1950) — кіраўнік Мядзельска-Смаргонскага падпольнага вучнёўскага руху.
• Амурат Аляксандравіч Раткевіч (нар. 17.12.1910, Стары Мядзел) — удзельнік Другой сусветнай вайны, кавалер Крыжа Монтэ-Касіна, Медаля Вайны, брытанскай Зоркі вайны 1935—1945 гадоў і Зоркі Італіі.
• Лія Мацееўна Салавей (нар. 1934) — беларуская фалькларыстка.
• Іван Усовіч (нар. 14 ліпеня 1993) — стэндап-комік.
• Міхась Чарняўскі (1938—2013) — археолаг, вучыўся ў Мядзельскай школе, праводзіў раскопкі Мядзельскага замка і тэрыторыі вакол Мядзельскага касцёла.

• Мядель // Туристская энциклопедия Беларуси / редкол. Г. П. Пашков [и др.]; под общ. ред. И. И. Пирожника. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 648 с. — ISBN 978-985-11-0384-9.;
• Spod Monte Cassino na Sybir. Deportacja bylych zolnierzy Polskich Sil Zbrojnych na Zachodzie z Bialorusi, Litwy i Ukrainy w 1951 roku/ oprac. P. Romaniuk, — Warszawa, 1998.
• Дзяржархіў Мінскай вобласці. — Мядзельская акупацыйная раённая ўправа, ф. 4220, 30 адз. зах., 1941—1944.
• Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. — Мядзельскі падпольны райкам, ф.3732, 2 адз. зах., 1943—1944; Мядзельскі падпольны райкам ЛКСМБ, ф.3762, 6 адз. зах., 1943—1944.
• Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. — Мядзельскае староства, ф. 1928, воп. 1, спр. 1, арк. 168—170.
• Литовская Метрика (1528—1547). 6-я книга судных дел. — Вильнюс, 1997. — док. № 405.
• Литовская Метрика (1553—1567). Книга публичных дел 7. — Вильнюс, 1996. — С. 70.
• Мядзел // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 506. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Стары́ Мя́дзел // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 164. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мядзел

• Геаграфічныя звесткі па тэме Мядзел на OpenStreetMap
• Інфармацыйна-гістарычны партал Мядзельскага раёна — www.myadel.info Архівавана 1 ліпеня 2014.
• Мядзел — westki.info Архівавана 3 сакавіка 2009.
• Мядзел на Radzima.org
• Надвор’е ў горадзе Мядзел