Aleksije III Anđeo

Aleksije III Anđeo (grč: Αλέξιος Γ' Άγγελος, rođ. oko 1153. - umro 1211. ili 1212. godine) bio je vizantijski car od 1195. godine do 1203. godine.

Aleksije je bio sin vizantijskog vojskovođe Andronika Anđela koji je 1182. godine prišao Androniku Komninu u njegovoj borbi sa namesništvom maloletnog Aleksija II Komnina. Ipak, nakon što se Andronik dočepao prestola, on se ubzo okrenuo protiv plemstva i Andronik Anđeo i njegovi sinovi su se u prvo vreme sklonili u Siriju. Isak se zatim vratio u Vizantiju i preuzeli ulogu u neuspešnoj pobuni i Nikeji. Najzad, Andronik I Komnin je zbačen u pobuni u samom Carigradu septembra 1185. i za cara je proglašen Aleksijev mlađi brat Isak II Anđeo.

Aleksije Anđeo se 1190. vratio u Konstantinopolj i brat mu je dodelio titulu sevastokratora. Isak Anđeo je morao da vodi tešku borbu sa Bugarima i Srbima koji su odbacili vrhovnu vlast Vizantije. Za razliku od borbe sa Bugarima, Isak Anđeo je bio uspešan u ratu protiv raškog velikog župana Stefana Nemanje. Nakon što je Nemanja potučen u bici na Moravi 1190. godine njegov srednji sin Stefan je dobio vizantijsku titulu sevastokratora i Isakovu sinovicu, a Aleksijevu ćerku Evdokiju za ženu. Nakon toga, Isak Anđeo je uz ugarsku pomoć preduzeo novi pohod protiv Bugara, ali ga je stariji brat Aleksije 8. aprila 1195. svrgao sa prestola i oslepeo.

Aleksije se u izvorima opisuje kao vladar slabe volje, ekstravagantan i korumpiran. Svoje dostojanstvenike i vojskovođe birao je povodeći se njihovim poreklom ili mitom u zlatu. Stoga nije ni čudno što je carstvo u toku njegove vlade pretrpelo nekoliko teških poniženja.

Za Vizantiju iz vremena vlade Aleksija III, najveća opasnost ipak je pretila od strane cara Svetog Rimskog carstva Hajnriha VI. Hajnrihov brat Filip Švapski bio je oženjen Irinom, ćerkom oslepljenog Isaka II. Hajnrih je upravo zahvaljujući braku sa Konstancom, ćerkom normanskog kralja Sicilije Vilijama II, nasledio zemlje normanskih vladara. Kao rođak zbačenog Isaka i naslednik normanskih Otvila, Hajnrih VI je od cara Aleksija III tražio pojas od Drača do Soluna koji je njegov tast privremeno zauzeo 1185. godine. Aleksije je Barbarosinog sina pokušao da 1196. odobrovolji ogromnim dankom od 16 centarija zlata koje je jedva prikupio razrezivanjem nepopularnog alamanskog poreza (alamanikon) i pljačkom carskog mauzoleja pri Crkvi Sv. Apostola. Ipak, Hajnrih je iznenada umro 1197. nakon čega su Hoenštaufeni morali da napuste politiku u dalekoj Italiji i bore se oko carske krune sa Otonom od Braunšvajga.

Bugari su već 1195. a zatim i 1196. opustošili vizantijske krajeve oko Sera. Nemoćan da vojnički izađe na kraj sa Bugarima, Aleksije je podržao boljare koji su se protivili bugarskom caru Ivanu Asenu I. Jedan od Asenovih neprijatelja, boljar Ivanko uspeo je da 1196. ubije cara, ali je nakon toga morao da prebegne Vizantincima pošto Aleksije III Anđeo nije bio u stanju da mu pošalje obećanu vojnu pomoć. Ivanku je zatim povereno namesništvo nad Filipopoljem (današnjim Plovdiv) gde se bugarski velikaš na kraju osamostalio 1198. ili 1199, ovoga puta pod pokroviteljstvom Asenovog mlađeg brata, cara Kalojana. Aleksije se na kraju otarasio ambicioznog prebegara pošto je organizovao sastanak na kome je Ivanko likvidiran 1200. godine. Nakon toga, rodopska oblast je ponovo pripojena Vizantiji.

Protiv moćnog Kalojana, Aleksije III je pokušao da upotrebi odmetnutog namesnika Proseka i Strume, Dobromira Hrsa. Hrs je oženjen ćerkom protostratora Manojla Kamice, ali se 1201. on odrekao i vizantijskog sizerenstva i zauzeo je zatim Bitolj i Prilep. Štaviše, uz njegovu pomoć i Manojlo Kamica je privremeno zavladao Tesalijom.

Dodatni udarac vizantijskom prestižu na Balkanu bio je i gubitak uticaja u zemljama pod vlašću raškog velikog župana Stefana Nemanjića. Veliki župan je naime svoju suprugu Evdokiju proterao najverovatnije 1200. ili 1201. godine, po vesti sačuvanoj u vizantijskim izvorima uzrok je ležao u njenom neverstvu. Po vizantijskom istoričaru Nikiti Honijatu, proteranu vizantijsku princezu sa svim počastima je u Zeti dočekao Stefanov brat Vukan koji joj je potom obezbedio odlazak u carski Drač. Najverovatnije je da je, sa ili bez vizantijske pomoći, položaj Stefana Nemanjića postao nesiguran u odnosu na starijeg brata Vukana.

U jesen 1201. iz carigradskih tamnica je pobegao Isakov sin Aleksije Mlađi koji je odmah pokušao na zapadu da pronađe podršku protiv strica Aleksija III. Filip Švapski je svog šuraka početkom 1203. preporučio vođama Četvrtog krstaškog pohoda koji su vizantijskog pretendenta primili pod zidinima Zadra. Uz podršku mletačkog dužda Enrika Dandola, krstaši su pristali da za račun Aleksija Mlađeg svrgnu njegovog strica. Kada se krstaška vojska pojavila pred zidinama Carigrada 24. juna 1203, Aleksije III je kratkotrajno pružio otpor, a zatim je pobegao iz prestonice u toku noći 17/18. jula 1203. godine. Sa sobom je odneo carsku riznicu dok je u gradu ostavio suprugu Eufrosinu i ćerku Evdokiju.

Bez novčanih sredstava Aleksije Mlađi, sada Aleksije IV, savladar svog oca Isaka II, nije mogao da isplati krstaše i Mlečane, a sa druge strane, antilatinska struja u Carigradu je našla predvodnika u liku protovestijara Aleksija Duke Murzufla. Isak Anđeo i njegov sin su tako svrgnuti 28/29. januara 1204, ali se ni Aleksije V Duka Murzufl nije mogao održati kada su krstaši i Mlečani rešili da zauzmu vizantijsku prestonicu za svoj račun. Uoči prvog pada Carigrada 12. aprila 1204. Aleksije V je sa Eufrosinom i Evdokijom pobegao u Trakiju gde je Aleksije III već vladao na severozapadu iz Mosinopolja uz podršku lokalnog vizantijskog plemstva.

U leto 1204. Aleksije III je svečano primio Aleksija V u okolini Mosinopolja, ali mu nije dozvolio da u grad uvede svoje pristalice. Prepredeni Aleksije III je zatim dozvolio Duki da se oženi Evdokijom, ali ga je nedugo zatim, kako beleži krstaški istoričar Vilarduen, pozvao na gozbu u Mosiniopolj i nakon obeda oslepeo u kupatilu svoje rezidencije. Oslepljeni Aleksije V ubrzo je pao u ruke Latinima koji su ga osudili na smrt zbog veleizdaje njihovog štićenika Aleksija IV. Što se Aleksija tiče, on je sa porodicom otišao u Tesaliju gde je carica Eufrosina imala prostrane porodične posede. Bivši car je sada novog zaštitnika našao u lokalnom oblasnom gospodaru, Lavu Zguru koji je vlaao Nauplijom, Argom i Korintom. Početkom 1205. Eudokija se, zahvaljujući političkim proračunima svoga oca, udala po treći put, ovoga puta za Zgura koji je dobio i titulu panipersevasta. Međutim, nedugo zatim, osvajanje srednje Grčke je nezadrživo započeo kralj latinske Solunske kraljevine Bonifacije Monferatski. Lav Zgur je pružio otpor u klancu Termopilima, ali ga je nadmoćna latinska vojska na kraju naterala da se povuče u utvrđeni korintski akropolj. U vreme kada je Zgur odlučno poražen, Aleksije III i Eufrosina su se predali Bonifaciju Monferatskom koji ih je prvi internirao u Tesaliju a zatim ih je poslao u daleku italijansku kneževinu Monferat.

Predaja solunskom kralju bilo je u stvari poslednja važna politička odluka Aleksija III Anđela. Upornu borbu protiv Latina, a kasnije i međusobnu, povela su dva nova postvizantijska centra, Nikejsko carstvo u severozapadnoj Maloj Aziji, na čelu sa carem Teodorom I Laskarisom, suprugom Ane, srednje ćerke Aleksija III, i Epirska despotovina na Balkanu, na čelu sa Aleksijevim bratom od strica Mihailom I Komninom Dukom. Upravo je Mihailo I Epirski otkupio iz latinskog zatočeništva bivšeg cara Aleksija III 1209. ili 1210, a zatim ga je poslao u Malu Aziju, ikonijskom sultanu Gajesedinu I. Sultan je 1209. sklopio tajni savez sa Latinskim carstvom i objavio rat Nikejcima. Gajesedin je zahtevao da Teodor Lasakaris ustupi presto svom tastu Aleksiju Anđelu i sukob je razrešen tek u proleće 1211. nakon bitke kod Antiohije na Meandru. Teodor Laskaris je u dvoboju ubio ikonijskog sultana, dok je Aleksije III zarobljen od strane nikejskih odreda. Time se, posle brojnih prevrata, najzad završila njegova istorijska uloga pošto je nateran da se zamonaši i povuče u neki od manastira u Nikeji u kome je i umro 1211. ili 1212. godine.

Aleksije III Anđeo na Wikimedijinoj ostavi

• M. Laskaris, Vizantijske princeze u srednjovekovnoj Srbiji, Prilog istoriji vizantijskosrpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka, Beograd 1926 (Fototipsko izdanje Podgorica 1997), 7 - 37 (biografija ćerke Aleksija III Anđela Evdokije).
• G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1998 (više izdanja), 383 - 403.
• The Oxford Dictionary of Byzantium, I-III, ed. A.P. Kazdhan, New York-Oxford 1991, 64 - 65.