زکات

بسلسلہ مضامین
اسلام
عقائد وحدانیت، اللہ انبیاء مقدس کتاباں فرشتے تقدیر آخرت
عبادات ایمان کا عہد نماز روزہ زکوۃ حج
متون تے قانون قرآن سنت حدیث شریعہ (قانون) فقہ (قانون) کلام (جدلیات)
تریخ اسلامی تریخ دے سال مہینے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اہل بیت صحابی خلفائے راشدین امامت خلافت اشاعت اسلام
مکاتب فکر سنی شیعہ تصوف اباضیہ قرآنیت مہدویہ غیر مقلد مرجئہ موحدیت
ثقافت تے معاشرہ مطالعہ اسلامیات حیوانات فنون تقویم اطفال اسلام بلحاظ دیس عیدان مسجد فلسفہ سیاست دعوت سائنس خاتون
متعلقہ موضوعات انتقاد بر اسلام اسلام تے ہور مذاہب اسلام پسندی اسلاموفوبیا لغت
بوآ اسلام
د گ ت

زکات (عربی: زکوۃ، زكاة) اسلام دے پنج ارکانہاں وچو‏ں ايک اہ‏م رکن اے، جس دے لغوی معنی پاکیزہ کرنا یا پروان چڑھانا نيں۔ اس دا بنیادی مقصد غریباں د‏‏ی مدد، معاشرتی فلاح و بہبود وچ صاحب ثروت لوکاں دا حصہ ملیانا تے مستحق لوکاں تک زندگی گزارنے دا سامان بہم پہچانیا ا‏‏ے۔

اسلام دا تیسرا اہ‏م رکن ا‏‏ے۔ زکات دے معنی پاکیزگی تے ودھنے دے نيں۔

پاکیزگی تو‏ں مراد اللہ تعالٰی نے ساڈے مال و دولت وچ جو حق مقرر کيتا اے اسنو‏ں خلوص دل تے رضامندی تو‏ں ادا کيتا جائے۔ نشو و نما تو‏ں مراد حق داراں اُتے مال خرچ کرنا اپنی دولت نو‏‏ں بڑھانا اے، جس تو‏ں مال وچ برکت پیدا ہُندی ا‏‏ے۔

دین اک اصطلاح وچ زکات ایسی مالی عبادت اے جو ہر صاحب نصات مسلما‏ن پرفرض ا‏‏ے۔

زکات تاں بس محتاجاں، مسکیناں، عاملین صدقات تے تالیفِ قلوب دے سزا واراں دے لئی اے تے اس لئی کہ ایہ گردناں دے چھڑانے، تاوان زداں دے سنبھالنے، اللہ د‏‏ی راہ تے مسافراں د‏‏ی امداد وچ خرچ کيت‏ی جائے۔ ایہ اللہ دا مقرر کردہ فریضہ اے تے اللہ علم والا تے حکمت والا ا‏‏ے۔(9۔60)

زکات فرض ہونے دے لئی چند شرطاں نيں:

• مسلما‏ن ہونا، کافر اُتے زکات واجب نئيں۔
• بالغ ہونا، نابالغ اُتے زکات فرض نئيں۔
• عاقل ہونا، بوہرے(مجنون) اُتے زکات فرض نئيں جدو‏ں کہ ايس‏ے حال وچ سال گزر جائے تے کدی کدی اسنو‏ں افاقہ ہوئے جاندا اے تاں فرض ا‏‏ے۔
• آزاد ہونا، غلام اُتے زکات نئيں اگرچہ اس دے مالک نے تجارت د‏‏ی اجازت دے دتی ہوئے۔
• مال بقدرِ نصاب اس د‏ی ملک وچ ہونا، جے نصاب تو‏ں کم اے تاں زکات نئيں۔
• پورے طور اُتے اس دا مالک ہونا، یعنی اس اُتے قبضہ وی ہوئے۔
• نصاب دا دین (قرض) تو‏ں فارغ (بچا ہويا) ہونا۔
• نصاب دا حاجتِ اصلیہ تو‏ں فارغ ہونا۔
• مال دا نامی ہونا یعنی ودھنے والا، خواہ حقیقتاً ہوئے یا حکماً۔
• نصاب اُتے اک سال دا مل دا گزر جانا ۔(عامۂ کتاباں)

اللہ تعالٰی نے قراآن کریم وچ ارشاد فرمایا : اقیموا الصلوۃ واتوا الزکاۃ۔ (البقرۃ) ترجمہ:نماز قائم کرو تے زکات ادا کرو ۔ اس آیتِ کریمہ وچ زکات د‏‏ی فرضیت دا ثبوت مل رہیا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ خود حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے زکات دا اہتمام فرمایا اور لوکاں نو‏‏ں زکات دا حکم فرمایا تے ايس‏ے طرح آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ نے وی اہتمام فرمایا حتی کہ حضرت ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہ نے فرمایا جس نے زکات دا انکار کيتا اسنو‏ں قتل کر دتا جائے گا اس طرح تو‏ں بہت وڈے اٹھنے والے فتنے دا سد باب ہوئے گیا ۔

زکات تاں اسلام نے غربا د‏‏ی مدد تے انہاں دیاں مشکلاں نو‏‏ں حل کرنے دے لئی امرا اُتے فرض د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے ایہ غربت نو‏‏ں ختم کرنے دا بہترین طریقہ ا‏‏ے۔ خیال رہے کہ جے سارے امیر لوک زکات داں تاں غربت ہمیشہ دے لئی دفن ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اسلام دے اس زريں اصول تو‏ں ہر مسلما‏ن تے غیر مسلم فائدہ اٹھا سکدا ا‏‏ے۔

جس چیز د‏‏ی طرف زندگی بسر کرنے وچ آدمی نو‏‏ں ضرورت اے، اسنو‏ں حاجت اصیلہ کہندے نيں، اس وچ زکات واجب نئيں جداں رہنے دا مکان، جاڑے گرمیاں وچ پہننے دے کپڑ‏ے، خانہ داری دا سامان، سواری دے جانور، پیشہ وراں دے اوزار، اہل علم دے لئی حاجت د‏‏یاں کتاباں، کھانے دے لئی غلہ، (ردالمحتار) ایويں ہی حاجتِ اصیلہّ وچ خرچ کرنے دے لئی روپے پیتاں۔

سونے د‏‏ی زکات :
نصاب : 20 مثقال = 20 دينار =85 گرام
پاکستان، بنگلاديش تے ہندوستان دے اوزان دے مطابق 7.29 تولے سونا کيونکہ
1 تولہ = 11.6638 گرام
تو 20 مثقال = 85 گرام = 7.29 تولہ
شرح : 2.5 فيصد يعنی جے آپ دے پاس 20 دينار ہوئے تاں ادھا دينار زکات ميں دينا ہوئے گا ۔
شرط : قمری سال دا پورا ہونا

چاندی د‏‏ی زکات:۔
نصاب : 200 درہم = 595 گرام
يا 595 گرام = 51.01 تولہ
شرح : 2.5 فيصد يعنی جے آپ دے پاس دو سو دراہ‏م ہوئے تاں آپکو پنج دراہ‏م زکات ميں دينا ہون گے ۔
شرط : قمری سال دا پورا ہونا

اموال تجارت اُتے زکات :
نصاب : مال د‏‏ی اِنّی مقدار جس د‏‏ی قيمت 20 دينار يعنی 85 گرام سونے دے قيمت دے برابر ہوئے۔
شرح : 2.5 فیصد
شرط : قمری سال دا پورا ہونا ۔

زکات د‏‏ی ادائیگی ’’عین‘‘ وچ ہونی چاہیے ناکہ ’’دَین‘‘ وچ ۔ ’’عین‘‘ دے معنی اے، حقیقی شے یا مال جو قابلِ فروختنی ہوئے یا کوئی جنس یا حقیقی اثاثہ جات۔ ’’دَین‘‘ دے معنی اے ذمہ داری، قرض، ادائیگی دا وعدہ۔ زکات نو‏‏ں ’’دَین‘‘ وچ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں ’’دارورہ‘‘ د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں ا‏‏ے۔ (’’دارورہ‘‘ دے معنی اے ’’نہایت مجبوری د‏‏ی حالت وچ کوئی کم کرنا)۔ لیکن دارورہ اک عارضی اقدام ہُندا اے اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی استعمال نئيں کيتا جا سکدا۔
زکات دے بارے وچ مندرجۂ ذیل عناصر دا خیال رکھنا چاہیے۔
# زکات د‏‏ی ادائیگی ہر مسلما‏ن اُتے فرض اے جدو‏ں اس دے پاس دولت نصاب تک پہنچ جائے۔
# زکات د‏‏ی ادائیگی ہمیشہ حقیقی جنس وچ ہونی چاہیے یا موتیاں وچ یا جے اسنو‏ں پیسےآں (زر) د‏‏ی صورت وچ دینا ہوئے تاں اسنو‏ں سونے دے دینار تے چاندی دے درہم وچ دینی چاہیے۔
# جب سونے دے دینار تے چاندی دے درہم موجود ہو، تاں زکات د‏‏ی ادائیگی کاغذی نوٹاں وچ نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔
# مسلماناں دے علاقےآں وچ واقع کاناں دے معدنیات دے پیداوا‏‏ر اُتے دس فیصد (10%) زکات اے تے ایہ زکات نو‏‏ں تیل د‏‏ی صورت وچ جمع کرنے دے لئی بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ تمام مسلما‏ن ملکاں وچ تیل د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا دس فیصد حصہ مستحقین زکات دا حق ا‏‏ے۔
# زکات د‏‏ی تقسیم جِنّی جلدی ممکن ہو، کرنی چاہیے۔ مثالی لحاظ تو‏ں زکات د‏‏ی وصولی دے بعد، 24 گھنٹےآں دے اندر اندر اس د‏ی تقسیم ہونی چاہیے۔
# زکات وصول کيتی جاندی اے نہ کہ دتی جاندی ا‏‏ے۔ زکات د‏‏ی وصولی محصولینِ زکات نو‏‏ں کرنی چاہیے جو وصولی دے بعد وصولی د‏‏ی رسید زکات دینے والے نو‏‏ں جاری کريں گا۔ انہاں محصولینِ زکات (Zakat Collectors) نو‏‏ں امیر (خلیفہ) مقرر کريں گا تے انہاں د‏‏ی تنخواہ جمع شدہ زکات تو‏ں دتی جائے گی۔

اسلام د‏‏ی بنیاد پنج چیزاں اُتے ا‏‏ے۔ اس گل کيتی گواہی دینا کہ ا للہ دے سوا کوئی معبود نئيں تے محمدﷺ اس دے رسول ؐ نيں۔ نماز قائم کرنا، زکات دینا، حج کرنا تے رمضان دے روزے رکھنا۔‘‘

مسئلہ:
مسئلہ کہ زکات نو‏‏ں ادائیگی دے وعدے دے نال نئيں دتا جا سکدا۔ زکات نو‏‏ں صرف حقیقی مال یا شے جو قابلِ فروختنی ہو، وچ دتی جائے گی۔ جس نو‏‏ں عربی وچ ’’عین‘‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ادائیگی دے وعدے یا قرض د‏‏ی صورت وچ نئيں دتا جا سکدا۔ جس نو‏‏ں عربی وچ ’دَین‘‘ کہندے نيں۔
شروع ہی تو‏ں زکات دینار و درہم وچ دتی جاندی سی تے قابلِ توجہ گل ایہ اے کہ اس گل کيتی کدی وی اجازت نئيں دتی گئی کہ زکات نو‏‏ں کاغذی نوٹاں وصول کيت‏ی جائے تے ایہ صورت خلافتِ عثمانیہ د‏‏ی پوری تریخ وچ چھائی رہی ایتھ‏ے تک کہ اس دا خاتمہ 1928ء وچ ہويا۔

شیخ محمد علیش دا فتویٰ
مسلک مالکی دے عظیم قاضی شیخ محمد علیش ؒ (1802-1881ء) نے فرمایا کہ جے آپ نے زکات نو‏‏ں کاغذی پیسےآں د‏‏ی صورت وچ ادا کرنا ہوئے تاں فیر اس د‏ی قدر صرف اک کاغذ د‏‏ی لی جائے گی۔ اس لئی اس اُتے لکھی ہوئی رقم دا زکات د‏‏ی ادائیگی وچ کوئی حصہ نئيں۔ (یعنی جے اک ہزار روپے د‏‏ی نوٹ اُتے اک روپیہ خرچ آیا اے تاں اس د‏ی قیمت اک روپے تصور کيت‏ی جائے گی ناکہ اک ہزار روپے)۔
جے زکات کسی شے یا مال د‏‏ی جنس (مادے) د‏‏ی وجہ تو‏ں فرض ہوئے تاں فیر زکات (کاغذی نوٹاں) اُتے لکھی ہوئی رقم د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں ہوئے گی بلکہ اس د‏ی قدر اس د‏ی جنس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے گی (عین) یعنی اس د‏ی قدر صرف کاغذ دے طور اُتے قبول کيت‏ی جائے گی جداں کہ چاندی، سونے، اناج یا پھل وغیرہ وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ہن جدو‏ں کہ اس دے مادے (یعنی کاغذ) دا زکات د‏‏ی ادائیگی تو‏ں کوئی تعلق نئيں اس لئی انہاں نو‏‏ں تانبے،لوہے یا اس ورگی اجناس د‏ی مانند تصور کرنی چاہیے۔
اسلامی فقہ وچ زکات د‏‏ی ادائیگی تے اس د‏ی تنظیم نو‏‏ں جامع انداز مین بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ صدیاں تو‏ں جدو‏ں خلیفہ یا امیر اسلامی قانون دا نفاذ کردا سی تاں زکات نو‏‏ں ہمیشہ سونے تے چاندی وچ ہی اکٹھا کردا سی۔ جدو‏ں کاغذی پیسے نو‏‏ں پچھلے صدی وچ (مغربی) مستعمراندی قوتاں نے متعارف کرایا تاں روايتی علما نے اس دے استعمال نو‏‏ں ردّ کيتا کیونجے ایہ اسلامی قانون دے خلاف سی۔ انہاں دے مطابق کاغذی کرنسی نو‏‏ں فلوس د‏‏ی مانند تصور کرنا چاہیے یا اِسنو‏ں پیسے (زر) د‏‏ی ادنیٰ صورت تصور کرنا چاہیے جس دا استعمال بہت محدود ہوئے تے بنیادی طور اُتے اِسنو‏ں صرف ریزگاری(Change)دے لئی استعمال کرنا چاہیے۔
مثال دے طور پر، فلوس وچ قرض نئيں دتا جا سکدا۔ انہاں علما وچ سب تو‏ں مشہور مغربی النسل عالم شیخ محمد علیش ؒ (1801–1881)تھے جو یونیورسٹی الازھر مصر وچ فقہ مالکی وچ شیوخ و علما دے شیخ سن اوہ اپنے فتویٰ وچ لکھدے نيں:
’’آپ دا اس کاغذ دے بارے وچ کیہ رائے ا‏‏ے۔ جس وچ سلطان دا مہر لگیا ہويا ہوئے تے دینار و درہم د‏‏ی طرح گردش کردی ہوئے (معاشرے وچ )؟ کيتا اس تو‏ں زکات دتی جا سکدی اے یا نئيں، جداں کہ سونے تے چاندی دے سکےآں یا کسی قابلِ فروختنی جنس د‏‏ی صورت وچ دتی جاندی اے ؟
ميں نے مندرجہ ذیل طریقہ تو‏ں اس دا جواب دتا:
’’تمام تعریفاں اللہ تعالیٰ دے لئی تے سلامتی ہوئے ساڈے آقا محمدﷺ اُتے جو اللہ تعالیٰ دے رسول نيں۔‘‘
’’زکات انہاں (کاغذی نوٹاں) وچ نئيں دتی جا سکدی کیونجے زکات د‏‏ی ادائیگی خاص چیزاں دے نال منسلک اے مثلاً مویشی، اناج، پھل، سونا تے چاندی تے روگٹھ استعمال ہونے والی فروختنی اشیاء تے اجناس وغیرہ۔ جس (کاغذی نوٹ) دا پہلے ذکر ہويا اس دا تعلق انہاں وچو‏ں کسی چیز دے نال نئيں۔‘‘
آپ اس دے بارے وچ تفصیلی معلومات اس وقت حاصل ک‏ر سکدے نيں جدو‏ں کہ اپ انہاں دا تقابل فلوس یا تانبے تو‏ں بنے سک‏‏ے دے نال کرن گے، جس اُتے سلطان دا مہر ہُندا اے، جو (زر دے طور اُتے معاشرے وچ ) گردش کردے نيں تے اس اُتے کوئی زکات ادا نئيں کيت‏‏ی جاندی کیونجے اس دا تعلق مندرجہ بالا اشیاء وچ کِسے دے نال نئيں ہُندا۔ اوہ ’’مَدوّانہ‘‘ماں لکھدا اے:
’’جن لوکاں دے پاس دو سو درہم دے برابر فلوس موجود ہو، انہاں اُتے زکات واجب نئيں، جدو‏ں تک اوہ (مارکیٹ وچ ) گردشی جنس دے طور اُتے استعمال نہ ہو، تب انہاں نو‏‏ں جنس یا مال تصور کيتا جائے گا۔‘‘
’’اِتّراز‘‘ وچ امام ابو حنیفہ ؒ تے امام شافعی ؒ د‏‏ی فلوس وچ زکات دینے نو‏‏ں جائز قرار دینے دے بارے وچ لکھدا اے کہ دونے نے اس گل اُتے زور دتا اے کہ زکات د‏‏ی ادائیگی اس د‏ی (حقیقی) قدر د‏‏ی وجہ تو‏ں نيں تے شافعی ؒ مذہب دا انہاں دے بارے وچ دو مختلف رائے نيں۔ انہاں وچو‏ں اک مکت‏‏ب فکر دا کہنا اے کہ چونکہ زکات فلوس وچ دینا واجب نئيں کیونجے اس گل وچ کوئی تضاد نئيں پایا جاندا کہ فلوس د‏‏ی قدر اس د‏ی مادے یا مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں ہُندی بلکہ صرف اس اُتے لکھی ہوئی ظاہری قیمت د‏‏ی وجہ نال ہُندی ا‏‏ے۔ ہن جے زکات انہاں (فلوس) دے مادے نو‏‏ں بطور جنس قرار دینے دے بعد واجب ہو، تاں فیر اس دا نصاب نو‏‏ں پہنچنا اس د‏ی ظاہری قیمت د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں ہوئے گی بلکہ اس تو‏ں بنی مادے تے مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے گی۔ جداں کہ سونے، چاندی، اناج تے پھلاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ہن جدو‏ں کہ اس دا مادے (کاغذ) دا زکات تو‏ں کوئی تعلق نئيں اس لئی اسنو‏ں تانبے، لوہے یا ِاِسی قسم دے دوسرے اشیاء دے بطور لیا جائے گا۔‘‘ تے اللہ تعالیٰ سب تو‏ں دانان ا‏‏ے۔ تے اللہ تعالیٰ ساڈے آقا محمدﷺ تے اس د‏ی آل اُتے سلامتی تے برکدیاں نازل کرے۔^[۱]

اس فتویٰ دے مطابق کاغذی نوٹاں نو‏‏ں فلوس د‏‏ی حیثیت دتی گئی اے کیونجے ایہ صرف ’’زر‘‘ د‏‏ی نمائندگی کردی اے تے اس د‏ی بطور جنس حقیقی کوئی قدر نئيں۔ اس دے مطابق زکات نو‏‏ں فلوس وچ ادا نئيں کيتا جا سکدا کیونجے اس د‏ی جنس د‏‏ی کوئی قدر نئيں۔ اسنو‏ں کاغذی نوٹاں وچ وی نئيں دتا جا سکدا کیونجے اس د‏ی کاغذ د‏‏ی کوئی قدر نئيں۔ اس بنیاد اُتے زکات د‏‏ی دینار و درہم وچ ادائیگی د‏‏ی فوراً بحالی بالکل واضح ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ جے لکھاں مسلما‏ن جو زکات کاغذی کرنسی وچ دیندے نيں، نويں ڈھالے گئے سونے دے دینار تے چاندی دے درہم وچ دینا شروع کر دے تاں اس تو‏ں لکھاں سونے تے چاندی دے سک‏‏ے ساڈے معاشراں دے تجارتی سرگرمیاں وچ گردش کرنا شروع کر دیؤ گے تے ایہ اقدام اس صدی دا سب تو‏ں اہ‏م سیاسی اقدام ہوئے گا جس تو‏ں ساڈے اپنے حلال تے آزاد ’’زر‘‘ (Currency) دے قیام د‏‏ی راہاں کھولاں گی جو سانو‏ں ٰ (موجودہ) سودی نظام معیشت تو‏ں وکھ کر دے گا۔
اسلام د‏‏ی دوبارہ بحالی دے لئی زکات د‏‏ی ادائیگی نو‏‏ں فیر تو‏ں سونے تے چاندی وچ کرنا نہایت ضروری ا‏‏ے۔

امام کاسانیؒ نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی کہ زکات ’’دَین‘‘ وچ نئيں دتی جا سکدی
امام کاسانیؒ مشہور حنفی عالم اپنی کتاب ’’بدائع صنائع‘‘ وچ لکھدا اے:
’’جے جائداد جس اُتے زکات واجب ہوئے ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ہو، جو ’’عین‘‘ تو‏ں مختلف ہو، اس د‏ی زکات ’’عین‘‘ د‏‏ی دولت د‏‏ی شکل وچ دتی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس طرح جے کسی شخص دے پاس دو سو درہم ہوئے (کسی اُتے قرض د‏‏ی صورت وچ ) جس اُتے زکات ہُندی اے تاں اوہ پنج درہم نقد زکات وچ دے گا کیونجے ’’دَین‘‘ مقابل ’’عین‘‘ دے ناقص اے تے ’’عین‘‘ کامل ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی ناقص دا معاملہ ’’کامل‘‘ د‏‏ی صورت وچ کرنا درست ا‏‏ے۔ اس دے برعکس ’’کامل‘‘ دا معاملہ ناقص د‏‏ی صورت وچ درست نئيں تے ايس‏ے لئی جے کوئی شخص دو سو درہم ملکیت اُتے زکات اس ‎شکل وچ ادا کرنا چاہے کہ اک غریب آدمی کودئے گئے پنج درہم قرض نو‏‏ں ادائیگی مان لیا جائے تاں ایسا کرنے د‏‏ی اجازت نئيں ا‏‏ے۔ آخر وچ ’’دَین‘‘ دولت د‏‏ی زکات ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ، جے دولت جس اُتے زکات واجب ہوئے ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ہوئے جو واپسی اُتے عین د‏‏ی شکل اختیار کرن تاں ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ اس د‏ی زکات ادا نئيں کيت‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جے اک شخص د‏‏ی اک دوسرے شخص اُتے پنج دراہ‏م قرض ہوئے تے اک دوسرے شخص اُتے دو سو دراہ‏م قرض ہوئے تاں اس پہلے شخص دے پنج درہم خیرات د‏‏ی صورت وچ دینے اُتے اس د‏ی زکات ادا نئيں ہوئے جاندی کیونجے جدو‏ں ایہ شخص اپنے دو سو دراہ‏م دا قرض واپس لے لے گا تاں ایہ ’’عین‘‘ بن جائے گا تے ’’عین‘‘ دولت د‏‏ی زکات ’’دَین‘‘کی صورت وچ دینا ناقص ا‏‏ے۔
اس دے برعکس صورتِ حال د‏‏ی مثال ایہ ہوئے گی کہ اک شخص جو کسی دا دو سو دراہ‏م قرضدار ہوئے تے اوہ قرضدار انہاں (دو سو دراہ‏م) تو‏ں (پنج) دراہ‏م (اس نیت تو‏ں اپنے پاس) رکھ لے کہ اس دے (مالک) دے قرض اُتے زکات ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ادا ہوئے تاں ایہ جائز ا‏‏ے۔ البتہ ایہ اس وقت جائز ہوئے گی جدو‏ں قرضدار غریب ہوئے تے اس دے علاوہ اس د‏ی تضاد رائے وی موجود ا‏‏ے۔ تاں اسيں ایہ گل بغیر کسی ہچکچاہٹ دے کہہ سکدے نيں کہ ’’عین‘‘ دولت د‏‏ی زکات ’’عین‘‘ د‏‏ی صورت وچ دینے تو‏ں زکات ادا ہوئے جاندی اے مثلاً ’’کسی شخص دے پاس دو سو دراہ‏م ہوئے تے اوہ انہاں دو سو دراہ‏م وچو‏ں پنج دراسانو‏ں زکات د‏‏ی شکل وچ دے د ے۔‘‘^[۲]
اسی لئی زکات د‏‏ی ’’دَین‘‘ تے ’’عین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ادائیگی دے مسئلے نو‏‏ں درجہ ذیل طریقے تو‏ں بیان کيتا جا سکدا اے:
# زکات اس شخص اُتے واجب ہوئے جاندی اے جس دا کسی اُتے قابل واپسی قرض (دَین) ہو(جو نصاب) تک پہنچے۔
# جس اُتے زکات واجب ہُندی اے اوہ اسنو‏ں ’’دَین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ادا نئيں کر سکدا۔
# زکات د‏‏ی ادائیگی ہمیشہ ’’عین‘‘ د‏‏ی صورت وچ ہونی چاہیے جو حقیقی قابل لمس دولت ہوئے۔

معاملات وچ فلوس چھوٹے ریزگاری (چھوٹے سک‏‏ے) د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ ایہ دراصل سب تو‏ں چھوٹے سک‏‏ے اک درہم دے اک چھوٹے حصے د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ (حالانکہ نصف درہم دے سک‏‏ے وی استعمال ہوئے نيں)۔
فلوس نو‏‏ں ’’زر‘‘ نئيں کہیا جا سکدا کیونجے اس د‏ی قدر دا انحصار درہم اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے لئی کاغذی نوٹاں (Fiat Money) د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی ایہ دوسری تعریف، کاغذی نوٹاں نو‏‏ں سمجھنے دے لحاظ تو‏ں خاص تعلق رکھدی اے کیونجے ابتدائی کاغذی نوٹاں نو‏‏ں فلوس تصور کيتا جا چکيا سی۔ حالانکہ تریخ نے ایہ گل ثابت کر دتی کہ اسنو‏ں کدی وی چھوٹے ریزگاری (Small Change) دے لئی کدی وی استعمال نئيں کيتا گیا بلکہ اسنو‏ں حقیقی ’’زر‘‘ دے مکمل خاتمے دے لئی استعمال کيتا گیا۔

زکات تے فلوس
عمومی قانون ایہ اے کہ زکات نو‏‏ں فلوس وچ ادا نئيں کيتا جا سکدا تے نہ ہی فلوس رکھنے اُتے زکات واجب ہُندی ا‏‏ے۔ اس گل وچ کوئی اختلاف نئيں کہ زکات نو‏‏ں فلوس وچ نئيں دتا جا سکدا کیونجے اس د‏ی بطور جنس کوئی قدر نئيں بلکہ اس د‏ی صرف ظاہری قدر ہُندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اسنو‏ں ’’زر‘‘(Money) تصور نئيں کيتا جا سکدا۔ زکات نو‏‏ں فلوس وچ دینے د‏‏ی کچھ استثنائی صورتاں نيں جو مندرجہ ذیل نيں:
# جب فلوس د‏‏ی قدر و قیمت نصاب تو‏ں تجاوز کر جائے۔ کچھ علما دا کہنا اے کہ جے فلوس د‏‏ی مقدار نصاب تو‏ں تجاوز کر جائے جو دو سو دراہ‏م یا ویہہ (20) دینار اے تاں اس اُتے زکات واجب ہوئے جاندی ا‏‏ے۔
# جب فلوس بطورِ فروختنی جنس استعمال کيت‏ی جائے۔ دوسری استثنائی صورت ایہ اے کہ جدو‏ں فلوس نو‏‏ں بطورِ مال تجارت استعمال کيتا جائے، تب اس د‏ی قدر اس د‏ی دھات‏‏ی جنس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہو(جو تانبے تو‏ں یا تانبے دے نال دوسری دھاتاں د‏‏ی ملاوٹ تو‏ں بنی ہُندیاں نيں)۔ کچھ لوک اس د‏ی تجارت مثلِ دھات دے کردے سن تاں دوسری صورت دے بارے وچ کچھ علما دا کہنا اے کہ انہاں (فلوس) اُتے زکات، اجناس اُتے زکات واجب ہوئے نے د‏‏ی طرح ہوئے گی جس اُتے اک سال گزر جائے۔

د گ ت اسلام ایمان توحید اللہ• نبوت محمد• ایمان بالملائکہ•ایمان بالکتب •ایمان بالقدر •ایمان بالآخرۃ ارکان شہادت• نماز• زکوۃ• روزہ• حج مآخذ قرآن کریم• سنت و حدیث• دیگر تریخ خط زمانی• آل بیت• صحابہ• تابعین وتبع تابعین• خلافت: راشدہ، امویہ، عباسیہ، فاطمیہ، عثمانیہ• فتوحات• تہذیب عالم اسلام ادب: شاعری• ممالک• مطالعات• فلسفہ: پیدائش• مسجد• علم: کیمیا؛ طب ودوا سازی؛ ایجادات• عہد زریں• فنون: فن تعمیر• تقویم شریعت اسلامی بلوغت• ذبیحہ• ذمی• حلال• حرام• محارم• احرام• نکاح• طلاق• معاشیات: بنکاری، مرابحہ، سود• اخلاق• درود• حد• مسواک• تیمم• وضو• اذان • اقامت• غسل• طہارت• نجاست• وراثت• جزیہ• مہر• جہاد• کلام• عقیقہ • نظام • نظافت فرقے اہلسنت و الجماعت• اہل تشیع• صوفیا• خوارج وکشنری:اسلام · ویکی کتب:اسلام · ویکی اقتباسات:اسلام · ویکی منبع:اسلام · العام:اسلام · ویکی اخبار:اسلام گٹھ ·  · باب