Gagaoza (vahoaka)

Ny Gagaoza na Gagaozy dia vahoaka torkika avy any Balkana ary monina (hatramin' ny taona 1828) ao Budjak -- any amin’ ny tapany atsimon' i Môldavia (Gagauzia, Distrikan' i Taraclia, Distrikan' i Basarabeasca) sy any atsimo-andrefana amin' i Okraina -- faritra manan-tantara iarahan' i Môldavia sy Okraina ankehitriny.  Amin' ny teny gagaoza dia atao hoe Gagaozlar izy ireo. Kristiana ôrtôdôksa tatsinanana ny ankamaroan' ny Gagaoza.

Ny Gagaoza dia niseho teo amin' ny tantara nandritra ny taonjato faha-13 tany Balkana, manodidina an' i Serres sy Varna. Mety ho avy amin' ny Ôgoza miteny torkika, mpikarama an' ady tao amin' ny Empiran' i Bolgaria Faharoa izy ireo, izay tsy mozilmana, fa nifindra avy amin' ny tengrisma ho any amin' ny kristianisma, angamba tamin' ny vanimpotoana mitovy amin' ny vitsy anisa nanjakazaka tamin' ny aristôkrasia prôtô-bolgariana, tamin' ny taona 864, na angamba taty aoriana. Ny Oğuzlar ("Ôgoza"), teny tiorka midika hoe "omby", dia nizara ho fokom-pianakaviana sivy tany am-boalohany, dia ny Tokuz Oğuzlar (“Ogoza sivy”), mizara ho foko 24 avy amin' ireo zanak' i Oğuz Khân enina. Ny tsirairay amin' izy enin-dahy: i Kün (“Masoandro”), i Ay (“Volana”), i Yildiz (“Kintana”), i Kök na Gök (“Lanitra”), i Dağ (“Tendrombohitra”) ary i Dengiz (“Ranomasina”), dia nitarika antokona fokom-pianakaviana efatra izay samy nanondro ny tenany amin' ny tôtemam-pokom-pianakaviana (vorona mpihaza, biby masina, sakafo manokana na famantarana masina). Ny Gagaoza dia mahatsiahy ny lanitra izay niavian' ny anarany tany am-boalohany hoe Gök Oğuz ("Ôgoza manga" na "Ôgozan' ny lanitra"). Nandritra ny taonjato maro, ny foko ôgoza hafa dia nifindra avy amin' ny tengrisma izay narahin' ny razambeny ka nankany amin' ny manikeisma, amin' ny nestôrianisma, amin' ny bodisma ary farany, ho an' ny ankamaroany, amin' ny finoana silamo. Nampifandraisina tamin' ny Bardariôta ihany koa ny Gagaoza.

Tamin' ny taonjato faha-19, tamin' ny taona 1828, ny tsar rosiana, Alexander I sy ny soltàna ôtômana, Mahmud II dia nifanakalo mponina teo amin' ny andaniny roa amin' ny vavan' i Danube: nandao an' i Bolgaria, izay mbola ôtômana, ny Bolgariana sy ny ankamaroan' ny Gagaoza, mba hamboly ny tany. an' i Budjak dia nampidirin' ny Empira Rosiana tamin' ny taona 1812, ho solon' ny Tiorka ary indrindra ho solon' ny Tatara mozilmana, izay nonina teo taloha sady niompy biby be dia be, ary nafindra monina tany Dobrogea (amin' ny teny bolgariana "Dobroudja", amin' ny teny romaniana "Dobrogea"), any Romania ankehitriny sy manodidina an’ i Varna any Bolgaria ankehitriny.

Naneho ny fanadihadiana fa ny Gagaoza dia akaiky kokoa ny vahoaka balkanika raha ampitahaina amin' ny vahoaka torkika any Atsinanana Akaiky sy any Azia Afovoany izay mifanaraka amin' ny fiaviany ara-jeôgrafika.

Tao amin' ny Repoblika Sôsialista Sôvietikan' i Môldavia sy Repoblika Sôsialista Sôvietikan' i Okraina, tsy nanana faritra mizaka tena manokana ny Gagaoza, nefa nanararaotra ny faharavan' ny Firaisana Sôvietika tamin' ny taona 1991 ka nanambara ny fizakan-tenany sady nitaky ny fahaleovantenany tamin' ny alalan' ny feon' i Stepan Topal mpitarika azy ireo tamin' izany fotoana izany; tamin' izany dia nandrahona ny handroaka azy ireo hiala amin' ny Raiônan' i Bolhrad sy ny an' i Tarutyn i Okraina vao avy nahaleo tena, dia nafoin' izy ireo izany fitakiana izany ary nanomboka teo dia ao Môldavia ihany no misy an' i Gagauzia, amin' ny maha faritra mizaka tena azy.

Amin' izao fotoana izao dia hita ao Okraina ny Gagaoza, ary indrindra any Môldavia izay ahitana ny 87 % amin' izy ireo ary mahazo tombony amin' ny fananana tany mizaka tena sy solontena maharitra ao amin' ny antenimiera. Ao amin' ireo firenena ireo, ny ankamaroan' ny Gagaoza dia lasa miteny rosiana nandritra ny vanim-potoana sôvietika, fa ny fiteny torkika gagaoza, izay nosoratan' i Mihail Çakir ny fitsipika mifehy azy, dia mbola tenenina sy ampianarina. Misy ihany koa fa vitsy ny Gagaoza any Bolgaria sy any amin' ny firenena samihafa tao amin' ny Firaisana Sôvieika teo aloha (izay nampiparitahan' ny tsenan' ny asa azy ireo) ary any Torkia (fifindra-monina ara-toekarena).

Ny governemanta tiorka, mba hanitarana ny "Patriarkata Tiorka Ôrtôdôksa" ao Istanbul, izay tsy manana mpino afa-tsy dimampolo eo ho eo, dia niresaka tamin' ny Gagaoza ny mba hanatevin-daharana azy tamin' ny taona 1991, mba hanamafisana ity Fiangonana ôrtôdôksa tsy kanônika ity, fa miteny tiorka, mpifanandrina amin' ny Patriarkata Ekiomenikan' i Kônstantinôpla (ahitana mpino tokony ho 3 500 000 eo ho eo, anisan' izany ny 3 500 any Torkia). Nefa satria manana fanoloran-tena tamin' i Rosia i Stepan Topal, ary satria natahotra ny Gagaoza ao Bolgaria sao voampanga ho mpandala ny pantorkisma, nijanona ho mahatoky tamin' ireo patriarikata ôrtôdôksa rosiana sy bolgara ny mpitondra fivavahana gagaoza.

Ny Ôgoza mozilmana, na Torkômana, dia fantatra amin' ny anarana hoe Torkmena; ny hafa, nifangaro tamin' ny Tatara, dia nifangaro tamin' ny vahoaka Azery, fa ny ankamaroany kosa dia noraisin' ny Tiorkan' i Torkia sady nifangaro aminy.

Ny fiteny gagaoza dia ao amin' ny sampana ôgozan' ny fiteny torkika, izay ahitana ihany koa ny fiteny azery (na azerbaijany), ny fiteny tiorka, ary ny fiteny torkmena. Ny fiteny gagaoza dia akaiky indrindra ny fitenim-paritra tiorka balkana ampiasaina any Gresy, any avaratra-atsinanana amin' i Bolgaria, ary any amin' ny faritra Kumanovo sy Bitola any Makedônia Avaratra.

Ny fiteny torkika balkana, anisan' izany ny fiteny gagaoza, dia tranga mahaliana raha ny fanasokajiana ny fiteny no resahina, satria mifandray akaiky amin' ny fiteny tiorka izy ireo sady misy singa torkika avaratra (tatara na kiptsaka) ankoatry ny singa fototra torkika atsimo fototra (ôgoza). Ny fiteny gagaoza môderna dia manana fitenim-paritra roa: afovoany (na "bolgara") ary atsimo (na "an-dranomasina").

Ny ankamaroan' ny Gagaoza dia kristiana ôrtôdôksa tatsinanana. Any Torkia dia antsoina hoe Gajal ny Gagaoza mozilmana. Nisy fanandramana maromaro nanomboka tamin' ny taompolo 1930 ka hatramin' ny taonjato faha-21 mba hampifamatorana ny Patriarkata Ôrtôdôksa Tiorka amin' ny Ôrtôdôksa Grika Gagaoza vitsy anisa ao Bessarabia, izay torkika ara-poko.

• Vahoka torkika sasany: Azery - Baskira - Gagaoza - Iakoty - Kazàka - Kirgizy - Oigoro - Ozbeka - Tatara - Tiorka - Torkmena - Tovàna - Tsovasa
• Fiteny torkika sasany: fiteny afsara - fiteny argo - fiteny azery - fiteny baskira - fiteny gagaoza - fiteny iakoty - fiteny kaskay - fiteny kazàka - fiteny kiptsaka - fiteny kirgizy - fiteny ôgora - fiteny ôgoza - fiteny oigoro - fiteny ozbeka - fiteny tatara - fiteny tatara - fiteny tatara krimeana - fiteny tatara siberiana - fiteny tiorka - fiteny torkmena - fiteny tovàna - fiteny tsovasa