Fanatismo

FANATÌSMO (da-a vôxe Fanatisme do Diçionâio enciclopédico do Voltaire)

O fanatìsmo o sta a-a superstiçión cómme o delìrio o sta a-a frêve e cómme a ràggia a sta a-a fótta. Chi gh’à de èstaxi, de vixoìn, e o pìggia i séunni e-e sò inmaginaçioìn pe profeçîe, o l’é ’n entuxàsta; chi a sò matêia co-o delìtto, o l’é ’n fanàtico. O (Gioâne) Dîaz, ch’o s’é retiòu a Norinbèrga e ch’o l’êa do tùtto convìnto chò-u Pàppa o l’êa l’Anticrìsto de l’Apocalìsse, e ch’o gh’àiva o ségno da Béstia, o l’êa sôlo ’n entuxàsta; sò fræ, o Bertomê Dîaz, ch’o l’é partîo da Rómma p’andâ a-amasâ santaménte sò fræ, e o l’à amasòu pe’n davéi p’amô do Segnô, o l’êa un di ciù abominévoli fanàtichi chi-â superstiçión a l’à mâi posciûo formâ.^[1]

O Pòliôto^[2], ch’o va a-o ténpio inte ’n giórno de fèsta pe inversâ e fracasâ e stàtoe e i agìbbi, o l’é ’n fanàtico mêno òrìbile do Dîaz, ma no mêno stùpido. I asascìn do dùcca Françésco de Goîza, do Ghigèrmo prìnçipe d’Òrànge, do rè Rîco III e do rè Rîco IV,^[3] e de tànti âtri êan di violénti maròtti da mæxima ràggia do Dîaz.

O ciù refiôzo ezénpio de fanatìsmo o l’é quéllo di borghéixi de Parìggi che són corîi a-asascinâ, a scanâ, a caciâ zu da-i barcoìn, a fâ a tòcchi, a néutte de Sàn Bertomê,^[4] i sò conçitadìn che no andâvan a méssa.

Gh’é di fanàtichi de sàngoe fréido: són i giùdiçi che condànan a mòrte quélli che no àn comìsso âtro delìtto che quéllo de no pensâla cómme lô; e sti giùdiçi chi són tànto ciù colpévoli e ciù dégni de desprêxo do génere umâno in quante, sénsa êse inte ’n ecèsso de furô, cómme i Clemént i Châtel, i Ravaillac,i Damiens,^[5] pâ che poriéivan stâ a sentî a raxón.

’Na vòtta chò-u fanatìsmo o l’à incancrenîo ’n çervéllo, a moutîa a l’é quæxi incuràbile. Ò vìsto di convolscionâi che quande se parlâva di miâcoi do Sàn Pâris, s’invexendâvan a pitìn a pitìn anche se no-o voèivan: i éuggi luxîvan, o còrpo o tremâva, o furô o desfiguâva a sò fàccia, e aviéivan amasòu tùtti quélli che l’avésan contradîti.

No gh’é âtro remédio a sta moutîa epidémica chò-u spìrito filozòfico, che, spantegòu da tùtte e pàrte, o finiâ p’adôçî i costùmmi di òmmi, e co-o prevegnî l’intrâ do mâ; perché apénn-a o mâ o fa quàrche progrèsso bezéugna scapâ e aspêtâ che l’âia a se purìfiche. E lézze e a religión no sèrvan cóntra sta pèsta di ànimi; a religión, lónxi da-o êse pe lô ’n çìbbo sàn, a se trasfórma ’n téuscego pe-i çervélli infètti. Sti mizeràbili chi gh’àn de lóngo prezénte l’ezénpio do Aód, ch’o l’amàssa o rè Eglòn; da Giudìtta, ch’a tàggia a tésta a l’Òlofèrne dòppo êsîghe andæta a létto; do Samoæle, ch’o fa a tòcchi o rè Agàg. No védan che sti ezénpi chi, rispetàbili inte l’antighitæ, són refiôxi a-a giornâ d’ancheu; lô pigiàn i sò furoî inte quélla mæxima religión ch’a i condànna.

E lézze són ancón do tùtto inùtili cóntra sti atàcchi de ràggia: l’é cómme lêze ’n decrétto do conséggio do rè a ’n invazòu. Quésti són convìnti chò-u Spìrito Sànto ch’o l’inspîra o l’é a-o de sórva de lézze, e chò-u sò entuxàsmo a l’é a sôla lézze che dêvan stâ a sentî.

Cöse se rispónde a ’n òmmo ch’o ve dîxe ch’o preferìsce ubidî a Dîo ciufîto ch’a-i òmmi, e che, de consegoénsa, o l’é segûo de meritâse o çê faxéndove a pélle?

De sòlito són i farabùtti a goidâ i fanàtichi e a méttighe o cotéllo inte màn; s’asomégian a quéllo Vêgio da montàgna, che, se dîxe, o fâva asazâ e giöie do paradîzo a di scémmi, e o ghe prometéiva sti piâxéi chi pe l’eternitæ, a condiçión ch’andésan a-asascinâ tùtti quélli ch’o gh’aviæ mostròu.^[6] No gh’é stæto a-o móndo che ’na sôla religión ch’a no s’é maciâ de fanatìsmo, quélla di leteræ cinéixi. E sètte di filòzofi no sôlo êan ezénti da sta pèsta chi, ma n’êan o remédio; perché l’efètto da filozofîa o l’é quéllo de rénde serén l’ànimo, e o fanatìsmo o l’é inconpatìbile con sta serenitæ chi. Si-â nòstra sànta religión a l’é stæta coscì de spésso coròtta da sto furô infernâle, dovémmo pigiâsela co-a matêia di òmmi.

Ainsi du plumage qu’il eut
Icare pervertit l’usage;
Il le reçut pour son salut,
Il s’en servit pour son dommage^[7].

(Bertaud, véscovo de Séez)^[8]

1. ↑ Juan Diaz (1510.1546) teòlogo spagnòllo, alêvo do Dryander, ch’o l’êa stæto bruxòu in sciô rögo a Rómma sott’a-o Pòulo III (1545), o s’é convertîo sótta l’inflùsso do méistro a-o luteranêximo e, andæto in Germània, o l’é stæto fæto amasâ da-o fræ, Arfónso (no Bertomê), dotô da lézze da Cùria Româna, pe mézzo de ’n sò servitô.
2. ↑ Çenturión româno, visciûo into sécolo III, martirizòu in Arménia, ch’o l’à inspiròu a-o Corneille un di sò capolavôri.
3. ↑ Françésco de Goîza (1519-1563), càppo do partîo catòlico quànde l’é scciupòu e goære de religión in Frànsa, responsàbile do masâcro di Ugonòtti a Vasay into 1563, o l’é stæto amasòu da-o gentilòmmo calvinìsta Poltrot de Méré pöco ténpo dòppo. Pe-i âtri personàggi, confrontâ p.107, nòtta 2.
4. ↑ A-i 24 d’agósto do 1572 inte goære de religión.
5. ↑ O Jacques Clemént e o François Ravaillac àn amasòu o Rîco III (1589) e o Rîco IV (1610), o Jean Châtel e o Robert-François Damiens àn atentòu a-a vìtta do Rîco IV (1594) e do Loîgi XV (1757).
6. ↑ Cómme se sa, co-o nómme de Vêgio ò Vêgio da Montàgna (za aregordòu da-o Màrco Pölo) o l’êa indicòu o càppo da sètta mosulmànn-a dîta di asascìn, da l’àrabo hashishiyya, òmmi che fumâvan l’hashih. Se tratâva d’erétichi, scistemæ inta Pèrsia fra o sécolo XI e o XIII ch’àn spantegòu o terô inte tùtto o Médio Oriénte co-i sò atentâti.
7. ↑ (Traduçión: Coscì de ciùmme ch’o l’àiva avûo o Ìcaro o n’à inversòu l’ûzo; o l’àiva avûe pi-â sò sarvéssa, o se n’é servîo pò-u sò dànno).
8. ↑ Jean Betaud (1552-1611), discépolo do Ronsard e do Desportes, aotô di Discours in vèrsci, de ìnni, e de càntiche, con tùtta a sò fêde religiôza, o no l’é mâi vegnûo mêno a-a fedeltæ a-a monarchîa: o Rîco III o l’à fæto consegê ecleziàstico a-o Parlaménto de Grenoble; o Rîco IV, consegê spiritoâle da regìnn-a into 1600 e, into 1607, véscovo de Séez in Normandîa.