Кьвевар

Шегьер Кьвевар урус. Дербент Герб Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Дербент район Шегьердин мэр Агьмед Къулиев[1] Бине кьунва 438 йисуз Виликан тӀварар Баб-аль-Абваб, Чора Паак Статус шегьердин статус 1840 йисуз къачуна Майдан 69,63[2] км² Юкьван кьакьанвал 490 м Климатдин жуьре юкьван дережадин, чими, субтропиквилин зур кьурагь гьава хас я.[3] Агьалияр ↗126 606[4] кас (2021) Къалинвал 1615,2 кас/км² Миллетар лезгияр (32,62 %), азербайжанар (31,74 %), табасаранар (15,45 %), даргияр (5,53 %), урусар (5,02 %)[5] Динар суни, шийи - мусурманар, христианвал, иудаизм Сятдин чӀул UTCUTC+4 Телефондин код +7 87240 Почтайрин индексар 368600 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 410 Официал сайт http://www.derbent.org/ Кьвевар Москва Магьачкъала Кьвевар

Кьвевар ва я Дербент (фарс دربند‎ Дарбанд — «гуьтӀуь варар», урус. Дербент, таб. Дербенд, Шагьур, Цали, агъул. Цал, Дербенд авар. Дербенд, дарг. Чулли (кайт.), Чяли (акуш.) - «пару, цал»^[6], азер. Дәрбәнд, ях. Дарбант, Чурул — «къванцин»,) — Дагъустан Республикадин Дербент районда авай шегьер. Райондин администрациядин юкь ва чӀехивилел гьалтайла Республикадин кьилин шегьер тир Магьачкъаладилай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. Урусат Федерациядин виридалайни кьибле пата авай шегьер язва.

Дербент — къенин йикъалди «уьмуьр гьалзавай» дуьньядин виридалайни дегь чӀаван шегьеррикай сад яз гьисабзава, Урусат Федерациядин виридалай дегь шегьер я.^[7] Сифте инсанар уьмуьр гьалзавай чкаяр ина чи э.в. 4 агъзур йисан эхирда — сифте кишпирдин девирда арадал атанвайди я. Шегьердин виликан «Каспийдин варар» тӀвар чи э.в. VI виш йисуз талукь я, ам грециядин тӀвар — ван авай географ Милетви Гекатея вичин тарихдин ктабра гъизва.

Гилан Дербент шегьер чи эрадин 438 йисуз, кӀунтӀал эцигнавай фарсарин къеле ва адакай Каспий гьуьлуьз физвай кьве къванцин цлар хьиз бине кьунвай. И къенин йикъалди амукьнавай цлари Къавкъаздин суваринни Каспий гьуьлуьн арада физвай 3 километрдин ара агалзавай ва шегьер кеферни кьибле патарай хуьзвай сергьятар тир.^[8][9]

Дербент гаф «гуьтӀуь вар» мана гузвай фарс чӀалан «дар банд» гафарикай туькӀуьр хьайиди я.

Баб-аль-Абваб — фад — фад куьруь аль-Баб формадани къалурзавайди я, им Кьвевар шегьердин араб чӀалал тарихдин тӀвар я. Араб чӀалай гафба — гаф таржума авуназ хьуй «Кьилин варар», «ЧӀехи варар», «Варарин варар» манаяр гузва. И тӀвар, Европадизни Азиядиз физвай савдагарвилин рекьера алай стратегиядин чӀехи метлеб авай пункт яз, шегьерди Юкьван виш йисарин сифте кьилера къугъвазвай рольдиз килигна ганвайди я.

Шегьер Каспий гьуьлуьн рагъакӀдай кьере, Рубас вацӀун сивин кефер пата, ЧӀехи Къавкъаздин сувар Каспий гьуьлуьв виридалай мукьув агатна, арада 3 километрин кьулувалдин зул тунвай чкадал алайди я. Гьа зул кӀевирна, шегьерди Дербентдин ва я илимда лугьузвайвал Каспийдин рехъ арадал гъанвай. Дегь заманада Дербент шегьерди ва Каспий рекьи чӀехи роль къугъвазвай, ам РагъэкъечӀдай Европа ва Вилик патан Азия сад садахъ гилигзавай, стратегиядин виридалайни метлеб авай ва топографиядал гьалтайра къулай чкадал алайди тир.

Дербент шегьердиз юкьван гьалдилай субтропикдин зур кьурагь гьалдиз элячӀзавай климатдин жуьре хас я. Климатдиз чӀехи таъсир Каспий гьуьлуь гузва, гьавиляй ина зул яргъи ва чими, ва гатфар энгел кваз алукьзава. Кьуьд хъуьтуьл, йисан къене жив вирини вири кьве гьефте амукьзава, адет яз виридалайни мекьи варз февраль язва. Гадни яргъи ва зегьем квайди я.

Дербентдин юкьван гьисабдалди йисан температура +13,3 °C, юкьван гьисабдалди вацранди +3,1 °C, июль вацран юкьван гьисабдалди температура +24,7 °C (максимум +41 °C тир). Йисан къене чими бередин яргъивал — 270 югъ я. Юкьван гьисабдалди йисан къваларин кьадар йиса 260 мм я. Виридалайни чӀимел варз — октябрь я. Юкьван гьисабдалди йисан гьавадин ламувал — 69,5 %, гарарин юкьван йигинвал — 6,0 м/с.

Кьвевардин климат
Активвал къалурзавай лишан	Янв	Фев	Март	Апр	Май	Июнь	Июль	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йис
Абсолют максимум, °C	17,0	25,0	18,0	24,0	31,0	41,0	38,0	40,0	34,0	27,0	23,4	19,0	41,0
Юкьван максимум, °C	5,0	4,3	7,5	13,2	19,4	24,6	27,9	27,5	23,3	16,7	11,6	7,7	16,0
Юкьван температура, °C	2,7	2,7	5,0	10,2	16,1	21,4	24,7	24,2	20,0	13,8	9,2	5,3	13,2
Юкьван минимум, °C	0,6	−0,2	2,8	7,4	12,7	17,7	21,3	20,7	16,6	10,9	6,7	3,1	10,3
Абсолют минимум, °C	−14	−10,9	−14	0,1	1,9	10,0	12,9	9,0	6,0	−1	−3,9	−12	−14
Къваларин норма, мм	13,1	21,2	19,3	12,0	16,0	17,4	33,7	16,2	26,0	34,3	17,9	29,4	256,5
Цин температура, °C	4,1	3,2	4,9	9,7	15,2	21,1	24,8	25,4	22,0	16,9	11,3	6,6	13,8

Къавкъаздин ЧӀехи рекьин чӀехи метлеб, ам скифри, сарматри, аланри, гуннри, хазарри дяведалди къачунин къастарин кьилин себеб тир. Ада тарихдин къати вакъиаяр, вигьинарни чукӀурунар, агъуз аватунинни абад хьунини девирар эхи авуна. ИнлайтӀуз ЧӀехи Пекдин рекьин чӀехи метлеб авай чка физвай ва Дербент, РагъакӀидай патаннини РагъэкъечӀдай патан, Кьибле патаннини Кефер патан цивилизацияяр сад — садахъ гилигзавай рекьерин хев тир.

«Дербентдин рекькай» (яни Къавкъаздин ЧӀехи рекьикай) чи. э. в V виш йисуз сифте малуматар гъанвайбурукай садлагьайди Дегь Грециядин тариххъан Геродот тир. Селевкидрин Империядин шегьердиз зурба марагъ къалурнавай, абурун шегьердиз садлагьай экспедиция чи. э. в. 290—281 йисара кьиле тухванвай. Чи. э. в. 66-65 йисара, кьилин къаст Дербент шегьер кьун яз, Лукулла ва Помпея шегьердиз дявевилин атунар кьилиз акъуднай.

Са бязи кирамрин (авторрин) малумариз килигна, «Диауана» тӀвар алаз Къавкъаз Албаниядик акатнавай береда Дербентдин шегьердин тарихда метлеб авай факт, христианвал кьабулун тир.^[10] Шегьер Алпандин кеферпатан форпост хьиз къуллугъзавай.^[11] V виш йисан кьведлагьай зур паюна алпандин Ваче II пачагьди вахтуналди яз Дербент шегьердикай Алпандин зороастризм диндин аксиниз женгинин даях авунвай. V виш йисалай шегьердин вилик финин ва Виликпатан Азия санай масаниз куьч хьунин тегьерда уьмуьр гьалзавай туьрк тайифайрикай, хазар ва гунн халкьарикай хуьн патал къелеяр, кьантӀар ва масабур расна кӀеви авунин процессар активдаказ гатӀумзава. Шегьер кӀеви авунин крарилай гъейри, къуншивал ийизвай вагьши куьчери халкьар ислягьвилелди секинарурин алахъунар ара датӀана кьиле физвай.

Дербентдин зарб камаралди чӀехи жезвай къуватди ва девлетри патав гвай муькуь къуват авай гькуматрин дикъет чӀугвазвай. ГьакӀ, 552 йисуз хазаррин шегьердиз вигьин жезва. Баладикай хуьн патал патриархдин тахт Чола (Дербент) шегьердай Партав (гилан Барда) шегьердиз акъудзава. Тарихъан Д. Ю. Бруцкуса гузвай малуматрив кьурвал, а береда чувудрин са пай Персиядай Дербент шегьердиз куьч жезва.

626 йисуз рагъакӀидай патан туьрквер Дербент шегьердайтӀуз Кьибле Къавкъаздиз къуватдалди гьахьзава. Дербент шегьердин туьркверин паталай штурм, эрмени тариххъан Мовсес Каганкатвациди вири бегьемдиз къалурзава:

Алпандин князьрикай тир фарс сердер Гайшагьаз, зурба Дербент шегьер хуьзвай кьегьалрин ва, фарсарин пачагьри виридалайни хъсан архитекторар кӀватӀна уьлкве такьатдай аватай гьалдиз гъана эцигай цлан кьилел къаравулар хьиз акъвазнавай кьушунрин кьилел атайбур вичин вилералди акунай… Абурун винел звер кваз чукурзавай акахьай яргъи чӀулав чӀарар алай папар хьтин, мурдар, кфир, чин гьяркьуь ксарин кӀеретӀар акурла, шегьердин эгьлийрик зурзун акатнавай; кьетӀендаказ, чпин кьилел хар хьиз къванвай ва ягь квадарнавай вагьши жанавурар хьиз абурун винел фена вилик акатай дишегьлияр, кьуьзекарни аялар майданрани куьчейра регьим авайчирвилелди тукӀвазвай, кьур чка ядай ва къуват авай варварар акурла. Абурун вилери, итимрикайни папарикай иербурузни, играмибурузни садазни инсаф ийзвачир; кьулухъди румар гунин алакьунар авачир зайиф ва начагъ ксарни секин тазвачир; абуруз, тукӀванвай дидейрин гарданар кьуна шехьзавай аялар акурла язух къвезвачир, аксина абуру папарин хурарай иви нек хьиз ацазвай. Кьурагь нацӀарик акатзавай цӀай хьиз, абуру чпин гъуьгъуьна вагьши гьайванринни нуькӀверин зулумар туна, кӀвалерин са ракӀариз гьахьна муькуь ракӀарай экъечӀзавай^[12]..

.

Шегьердин вилик финин цӀийи этап, иниз арабрин атунихъ галаз алакъа аваз я. 642 ва я 643 йисуз арабрин садлагьай кьушунар Дербентдин ваварив агакьайла, шегьердин сасанидрин сердер Шахрбараз (Шахрияр) тир^[13]. 651 йисуз арабри Дербент къачунвай, амма абурун позиция акьванни кӀеви тушир. Чпи кьунвай чка абуру 733 — 734 йисара Маслама ибн Абд аль-Малика гьукум гьалзавай чӀавуз кӀеви авунвай. Халиф Умара шегьердин регьбервал, 652 ва я 653 йисалди къеледин комендантвилин везифадал алай Абд ар-Рахман ибн Раби’адиз вуганвай^[14]. Гьа а чӀавалай шегьердин эгьлийрик ислам дин кутунин процессар активдаказ гатӀумнавай. А чӀавуз дербентда садлагьай Жуьмя мискӀин эцигнавай.

Дербент арабрин паталай къачурдилай кьулухъ, шегьер Арабрин Халифатдин Къавкъазда даяхдин кьилин пунктдиз ва виридалайни чӀехи метлеб авай дявевилин, политикадин ва идеологиядин юкьваз элкъвезва. Ина дараматар эцигунин жуьреба — жуьре метлеб авай кӀвалахар кьиле тухузвай. Дербентдикай, гъилин устӀарвилин кеспият (хъенчӀин къапарин устӀарвал, шуьшедин затӀар расун, металл расун, заргарвал, къванер расун, дараматар эцигунин кар, хрунин устӀарвал, гамар хрунин устӀарвал, чар, запун ва пек гьасилун) ва хуьруьн майишат (лежбервал, бахчахъанвал, заферан, ругъунар, памбаг, куш расун ва мсб.) вилик фенвай, Къавкъаздин юкьван виш йисарин виридалайни чӀехи шегьер жезва. Юкьван виш йисарин Дербент — им Каспий гьуьлуьн кьере алай виридалайни чӀехи порт, РагъэкъечӀдай патанни РагъакӀидай патан ва Кьибле патанни Кефер патан уьлквейрин арадинни халкьарин арадин транзитдин савдавилин юкь тир. Шегьерди Муьква РагъэкъечӀдай, Юкьван РагъэкъечӀдай патарин ва РагъэкъечӀдай Европадин вилаятринни шегьеррин гзафбурухъ галаз савдавилин кӀеви алакъаяр хуьзвай. Им юкьван виш йисарин кирамри ва чинал акъуднавай археологиядин жагъурунри шагьидвал ийизва. Иниз Хазариядай, Русьдай, Волгадин Булгариядай, Джурджандай, Табаристандай, Дейлемдай, Хорасандай, Хорезмдай, Индиядай ва маса чкайрай савдавилин карванар ва гимияр къвезвай.

Халифат терг хьайи чӀавуз, 869 йисуз Дербентдин эгьлийри чпин эмирдин везивадал, гуьгъуьнлай Хашемидар династиядин бине кутур кас хьайи, Хашим ибн Сурак тайин авунвай.

• Чи э. в. тахминан V — IV виш йисара Дербент шегьер алай чкадал массагетрин куьчери тайифайрин пуна алай.
• Чи э. в. тахминан 2 виш йисара гьа пуна алай чкадал, антик ва юкьван виш йисарин чешмейра Чола тӀвар алаз малум тир шегьер эцигнавай.
• Чи э. в. I виш йисан эхирдай эгечӀна Чола — маскутрин (массагетрин) тайифайрин садвалдин, тарихдин чешмейра фад-фад Маскутрин Пачагьвал лугьузвай (Муьшкуьр (пачагьвал)|Муьшкуьр), кьилин шегьер тир.
• Чи э. 1 виш йисалай эгечӀна Чола шегьер Мускутрин вири пачагьвал хьиз Алпандин пачагьрин вассалвилин аслувилик акатзава.
• Чи э. VI виш йисуз сасанидрин шагь Кавада, массагетар Сасанидрин гьукумдик муьтӀуьгъанра Чола шегьер цӀийи кьилелай туьхкӀуьрунин ва кӀеви авунин кӀвалахрал эгечӀнавай.
• Чи э. VI виш йисуз сасанидрин шагь Хосров Ануширвана Чола къеледин цӀийи кьелелай туьхкӀуьрунин кӀвалахар вири куьтягьйдалай кьулухъ адаз цӀийи Дербент тӀвар ганвай. Къеледи Дагъустандин суваринни Каспий гьуьлуьн юкьва авай гуьтӀуь рехъ хуьзвай, шегьердин тӀварцӀи гьа им къалурни ийизва: фарс чӀалал «дер бенд» — «гуьтӀуь хев» мана гузва.
• Чи э. VI виш йисан девирда Персияда авай чувудрин са пай Дербентдиз куьч хьана ацукьзава. И регионда садлагьай монотеистар тир чувудрин жемият арадал атанвай.
• 630-й йисара Дербент хазарри къачунвай.
• Алпандин зурба князь тир Жаваншир гьукумдик квай чӀавуз, Дербент шегьер вири (Муьшкуьр (пачагьвал)|Муьшкуьр) вилаятдихъ галаз Алпандихъ гилиг хьанвай.
• 652 йисалай Дербент Арабрин Халифатдик акатзава. Шегьерда мискӀинар эцигзавай, иниз 24 агъзур сирийвияр куьчарна ацукьарнавай, шегьер мягьлейриз (кварталриз/магалриз) пай хьанвай, ва эгьлийрин чӀехи пай Исламдиз элкъуьрнавай.
• 730 йисуз хазарри иудаизм кьабулнавай (мумкин я Дербентдин чувудрин таъсирдик).
• VIII виш йисуз Дербент — халифан сердердин резиденция авай, Къавкъаздин чӀехи дявевилинни — политикадин юкь тир. X виш йисуз Халифат чкӀайдилай кьулухъ, Дербент асул тушир эмиратдин юкь жезва.
• IX виш йисалай эгечӀна Дербент Ширваншагьрин гьукуматдин эсердик акатзава.
• 1071 йисуз шегьер туьрк-селжукри дяведалди къачунвай.
• XII виш йисалай эгечӀна Дербент, Азербайжандин Атабекрин гъилибан тир Ширваншагьрин гьукуматдик акатзава.
• XIII виш йисуз Дербент, вири Ширваншагьрин гьукуматдихъ галаз монголар паталай къачунвайди тир.
• XVI виш йисуз — XVIII виш йисан сифте кьилера Дербент Сефевидрин Ирандик акатзава.
• 1722 йисан 23 августдиз — 6 сентябрьдиз — Петр I Дербента авай.
• 1743 йисалай эгечӀна Дербент — Сефевидринни Афшаррин гьукуматдин Дербент ханвалдин юкь ва Надир-Шагьан резиденция я.
• XVIII виш йисуз Надир-шагь кьейидилай кьулухъ, Дербентдин хана вичин аслутуширвал малумарнавай.
• XVIII виш йисуз Фатали хана Дербент шегьер ханвалдихъ галаз санал Къубадин ханвалдихъ гилигнавай.
• 1796 йисуз шегьер урусрин кьушунрин паталай дяведалди къачунвайди тир. (Кил. Дербентдин штурм).
• 1806 йисуз Таркидин шамхал Мехти-II Дербентдин ханни хьанвай^[15].
• 1813 йисуз Дербент Урусатдин империядихъ гилиг хьанвай.
• 1840 йисалай Дербент — уезддин, 1846 йисалайни — посаддин шегьер хьанвай.

Кьвевар шегьердин агьалийрин кьадар, адан къваларив галай хуьрерай куьч хьана шегьерда ацукьзавайбурун куьмекдалди зарб камаралди гзаф жезва.

Агьалийрин кьадар
1856[16]	1886	1897[16]	1926[16]	1931[16]	1939[16]	1959[17]	1962[16]	1967[16]	1970[18]	1973[16]
13 900	↗15 300	↘14 600	↗23 100	↗27 500	↗34 100	↗47 318	↗52 000	↗59 000	↘57 192	↗61 000
1976[16]	1979[19]	1982[20]	1986[16]	1987[21]	1989[22]	1992[16]	1996[16]	1998[16]	2000[16]	2001[16]
↗64 000	↗69 575	↗75 000	↗81 000	↗83 000	↘78 371	↗82 000	↗90 000	↗91 100	↗93 100	↗94 200
2002[23]	2003[24]	2004[25]	2005[26]	2006[27]	2007[28]	2008[29]	2009[30]	2010[31]	2011[32]	2012[33]
↗101 031	↘101 000	↗103 100	↗104 800	↗106 300	↗107 700	↗109 000	↗110 659	↗119 200	↗120 000	↘119 476
2013[34]	2014[35]	2015[36]	2016[37]	2017[38]	2018[39]	2019[40]	2020[41]	2021[4]
↗119 813	↗120 470	↗121 251	↗122 354	↗123 162	↗123 720	↗124 677	↗125 832	↗126 606

XV—XVI виш йисарин Дербент гьакъиндай В. В. Бартольда чирзава:

И вахтунда Дербент араб шегьер хьиз ваъ, туьрк шегьер хьиз къалурзавайди я. Венециядин тийижир савдагарди малумарзава хьи, XVI виш йисан сифте кьилера шегьердинэгьлияр «я черкесс ва я туьрк чӀалал рахазвай». Масанай атанвай туьрквери Дербентдин араб агьалияр шегьердай гьикӀ ва гьи чӀавуз чуькьвена акъудуникай чаз са малуматарни авач. Аквадай гьалара, и процессдин, Персиядин кефердинни — рагъакӀидай патан вилаятра ва Азербайжанда Селжукрин династия заманадилай физвай къвез — къвез жезвай туьркизациядихъ галаз алакъа ава. Амма Сейф ад-дина ас-Суламиди малумарзава хьи, VI — XII виш йисара Дербентда туьркверин ваъ, арабрин кьадар виниз тир.^[42]

1638 йисуз Кьвевардиз атай немец сиягьатхъан Адам Олеариян малуматриз килигна, шегьердин миллетрин состав гуьгъуьнин тир: вини пата аюрумлу (яни айрумар) ва койдурша тайифайри уьмуьр гьалзавай, юкьван пата фарсар ацукьнавай, ва «Юнан Шахер» (Грекрин шегьер) тӀвар алай агъа пад — грекри кьунвай.^[43]

Урус тарихъан С. М. Броневскийди гузвай малуматрив кьурвал, Дербентда:

1796 йисуз 2 189 кӀвалер, са пул расдай кӀвал, 450 туьквенар, 15 мискӀинар, 6 караван — сараяр, 30 пекдин фабрикаяр, 113 памбаг парчадин фабрикаяр, 50 жуьреба жуьре устӀарвилин туьквенар, агьалийрин кьадар тӀимил гзаф алаз 10 агъзур тир, авай са тӀимил эрменийрилай гъейри, вирида фарс чӀалал рахазва ва кхьизва, амам гьакӀан халкьдин арада чӀуру татар нугъатдикай менфят къачузва.^[44]

1860 — 1870 йисара Кьвевардин агьалийрик суван чувударни урусар алава хьанвай, амма цӀапарин кьадар виридалай гзаф яз амукьнавай. XIX виш йисан эхирда — XX виш йисан сифте кьилера акъуднавай Брокгауздинни Эфронан Энциклопедиядин гафарганда ганвай малуматриз килигна:

1888 йисуз Дербент шегьердин агьалийрин кьадар 14 185 кас тир, 1891 йисуз — 15 265 кас; абурукай мусурманар (чара — чара хилер) — 10 243 кас, чувудар — 2490, православиядин христианар — 1 319, эрмени — григорианар — 875, католикар — 201 ва люцеранар — 16 кас. 1886 йисан малуматрай аквазвайвал, миллетрин векилрин кьадардал гьалтайла виридалай виниз тирбур цӀапар — 8 697 тир, ахпа чувудар — 1 830, урусар — 620 ва эрменияр — 371.^[45]

1897 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, шегьерда 14 649 кас уьмуьр гьалзавай, абурукай цӀапар — 9 767 кас, чувудар — 2 181 кас, урусар — 1092 кас.^[46]

Урусатдин ва СССР-дин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна Кьвевар шегьердин миллетрин состав.

Йис	1897[47]	1959[48]	1970[49]	1979[50]	1989[51]	2002[52]	2010[53]
лезгияр	133 (0,9 %)	↗4589 (9,7 %)	↗6477 (11,4 %)	↗11 013 (16,3 %)	↗16 993 (21,8 %)	↗34 955 (34,6 %)	↗41 588 (34,5 %)
цӀапар	9767 (66,7 %)	↗11 190 (23,6 %)	↗14 381 (25,3 %)	↗17 875 (26,5 %)	↗21 600 (27,7 %)	↗27 264 (26,5 %)	↗32 123 (26,0 %)
табасаранар	малумат авач	↗1522 (3,2 %)	↗3296 (5,8 %)	↗6183 (9,2 %)	↗8776 (11,3 %)	↗16 706 (16,6 %)	↗20 539 (17,2 %)
агъулар	малумат авач	↗30 (0,1 %)	↗62 (0,1 %)	↗492 (0,7 %)	↗1147 (1,5 %)	↗4 956 (4,9 %)	↗7 275 (7,9 %)
даргияр	95 (0,6 %)	↗1591 (3,4 %)	↗2340 (4,1 %)	↗2835 (4,2 %)	↗3242 (4,2 %)	↗5 082 (5,4 %)	↗5 139 (5,2 %)
урусар	1004 (6,9 %)	↗12 310 (26,0 %)	↘11 284 (19,8 %)	↘10 404 (15,4 %)	↘7 644 (9,8 %)	↘5 073 (5,0 %)	↘4 450 (3,5 %)
эрменияр	621 (4,2 %)	малумат авач	малумат авач	малумат авач	малумат авач	малумат авач	1367 (1,2 %)
чувудар / суван чувудар	2181 (14,9 %)	↗11 705 (24,7 %)	↘10 139 (17,8 %)	↗12 918 (19,2 %)	↗13 119 (16,9 %)	↘2038 (2,0 %)	↘1345 (1,1 %)
рутулар	малумат авач	8 (0,1 %)	8 (0,1 %)	↗236 (0,4 %)	↗392 (0,5 %)	↗916 (0,8 %)	↗2 921 (2,8 %)
масабур	848 (5,8 %)	4373 (9,2 %)	8882 (15,6 %)	5466 (81 %)	4938 (6,3 %)	4041 (4,0 %)	1100 (0,6 %)
вири	14 649 (100 %)	47 318 (100 %)	56 869 (100 %)	67 422 (100 %)	77 851 (100 %)	101 031 (100 %)	119 200 (100 %)

Кьвевар шегьердин куьчейрин сиягь ва абурун индексар^[54].

Мугьманхана «Волна»
Мугьманхана Волна Дербент шегьерда авайди я.
Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., Ленина, 89

Мугьманхана «Европа»
Мугьманхана Европа Дербент шегьерда авайди я.
Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., 3-го Интернационала, 23 А

Мугьманхана «Гостиный Двор»
Мугьманхана Каспий гьуьлуьн кьера алайди я. Адак вичин жуьреба — жуьре цин аттракционар авай пляж, хуьнуьхуьник квай парковка, кафе, парикмахерская, иервилин салон, парталар чуьхуьдай чка ква.
Адрес: Дагъустан Республика, Дербент ш., Рыбзавод, 54

Къенин юкъуз Дербентда шегьердиз ва райондиз трансляция ийизвай 5 телекомпания кӀвалахзава:

• шегьердин телерадиокомпания «РЕН-Дербент» (шегьер кьунва),
• телеканал «Каспий» (шегьер ва район кьунва),
• телерадиокомпания «Рубас» (шегьер ва район кьунва),
• телерадиокомпания «АРС» (шегьер кьунва),
• телекомпания «Самур» (шегьер кьунва).

Дербентда гьафтеда кьведра шегьердин жемиятдинни — политикадин са газета акъатзава «Дербентские новости» (Дербентдин хабарар). Кьве гьар гьафтедин газетар акъатзава, амма абурун кьведни республикадин изданиеяр я ва миллетрин чӀаларал акъатзавайди я.

• «Ватан» — республикадин жемиятдинни — политикадин газета. Гьафтеда садра А3 форматдин 8 зуларал, 1991 йисалай тат ва урус чӀаларал басмадай акъатзава. Газетадин бине кутурбур Депутатрин КӀватӀал ва Дагъустан Республикадин Гьукумат я.

• «Дербенд» — республикадин жемиятдинни — политикадин газета. Гьафтеда садра А3 форматдин 8 зуларал, 1920 йисалай азербайжан чӀалал акъатзава.

Газетадин бине кутурбур Депутатрин КӀватӀал ва Дагъустан Республикадин Гьукумат я.

• Абрамов, Шетиель Семёнович — Совет Союздин кьегьал^[55].
• Йекутиэль Адам — Израильдин Хуьнуьхин Армиядин генерал-майор, Тель-Авив шегьерда суван чувудрин хзанда дидедиз хайиди я.^[56] Адан буба Якутиэл Рабаев Дербент шегьердин эгьли тир.
• Алиев, Шамсулла Фейзулла оглы — Совет Союздин кьегьал^[57].
• Бахшиев, Миши Юсупович — совет бередин суван чувуд зари^[58].
• Гайдаров, Наум Касьянович — генерал-майор, Къавкъаздин дяведа ва Юкьван Азиядиз финра иштирак авур кас.
• Гасанов, Генрих Алиевич — гимияр туькӀуьрзавайди, гимийрин бугъадин котёлар, бугъадин генераторар ва гьуьлуьн гимийрин атомдин мотор — реакторар туькӀуьрнавай кьилин конструктор, контр-адмирал, Социалиствилин Зегьметдин Кьегьал (1970 йис).
• Гасанов, Готфрид Алиевич — лезги композитор, Дагъустандин АССР — дин лайихвилер авай кархъан (1943 йис), РСФСР — дин харусенятдин лайихвилер авай кархъан (1960 йис); дагъустандин садлагьай операдин кирам^[59].
• Гут, Фортунат Фердинандович — сибирдин тӀвар — ван авай дараматар эцигзавайди ва архитектор.
• Дадашев, Манувах Мардахаевич (1912—1943) — суван чувуд зари.
• Давыдова, Гюльбоор Шауловна (1892—1983) — Кагановичан тӀварунихъ галай колхоздин ципицӀхъан. ЦипицӀрин чӀехи бегьерар цунин паталай 1966 йисуз Социалиствилин Зегьметдин Кьегьалвилин тӀварунихъ лайих хьанвай. Гюльбоор Давыдовадин тӀварунихъ галай Агроферма ава.^[60][61]
• Жасмин — манидар, Дагъустан республикадин лайихвилер авай артистка.
• Зейналлы, Асеф Зейналабдин оглы — азербайжанви композитор ва муаллим, азербайжандин музыкада романсрин бине эцигай кас.^[62].
• Изгияев, Сергей Давидович (1922—1972) — совет бередин суван чувуд зари, драматург ва таржума ийидай кас.
• Керимов, Сулейман Абусаидович — лезги бизнесмен, миллиардер, «Нафта-Москва» компаниядин, «Анжи» футболдин командадин иеси^[63].
• Мамедова, Шафига Гашим кызы — азербайджанви театрдин ва кинодин актриса, Азербайжандин ССР — дин лайихвилер авай артистка (1974 йис), Азербайжандин ССР Халкьдин артистка (1982 йис).
• Маммус ал-Лакзи — лезги тариххъан, пара кьадарда хадисар чидай кас, Баб ал-Абваб (Дербент) шегьердин виридалайни нуфуз авай шейхрикай сад, Хашимидар кландин кӀвале къуллугъзавай тариххъан, «Дербентдинни Ширвандин тарих» хроникадин кирам^[64].
• Мататов, Ехиил Рувинович — Дагъустандин АССР — дин юстициядин халкьдин комиссар^[65].
• Мишиев, Ягутил Израилович — Дагъустан Республикадин ва Урусат Федерациядин лайихвилер авай муаллим, публицист, Дербент шегьердин тарихдикай улубрин кирам.
• Мушаилов, Мушаил Ханухович (1941—2007) — суван чувуд чӀугвар, СССР — динни Израильдин чӀугваррин Союздин член.
• Расулбеков, Гусейн Джумшудович — артиллериядин генерал-лейтенант, Бакудин ПВО округдин зенитдинни — ракетайрин кьушунрин командир; Азербайжандин ССР — дин алакъайрин министр (1975—1984).
• Садыхов, Неджмеддин Гусейн оглы — генерал-лейтенант, Азербайжандин генштабдин начальник.
• Сараджев, Константин Соломонович — совет бередин дирижёр, муаллим, музыкадин кархъан, Армениядин ССР — дин халкьдин артист (1945), Зегьметдин Кьегьал (1921)^[66].
• Соломонов, Альберт Романович — израильдин футболдин тренер.
• Ханмагомедов, Айдын Асадуллаевич — урус чӀалан зари — новатор.
• Ханмагомедов, Риад Айдынович — «777» газетадин кьилин — редактор, пазлспорт спортдин жуьредай, кроссвордар туькӀуьрунинни гьялунин ва судоку гьялунин жуьрерай Урусатдин, Украинадин ва Белорусиядин гзафбаран чемпион.
• Цвайгенбаум, Исраил Иосифович — советдин, урусатдин ва америкадин чӀугвар.
• Эльдаров, Омар Гасан оглы — скульптор-монументалист, Азербайжандин ССР — дин харусенятдин лайихвилер авай кархъан (1962 йис), Азербайжандин ССР — дин халкьдин чӀугвар (1982 йис)^[67].
• Юсуфов, Игорь Ханукович — Урусатдин энергетикадин министр(2001—2004)^[68].

• Агамирза Алимирзоев (тӀамаяр) — урус тӀамаяр къугъунин жуьредай вилерив акунин алакьунда проблемаяр авай инвалидрин арада хьайи Урусасдин чемпионатда кишпирдин призёр, 2009 йисуз урус тӀамаяр къугъунда Дагъустан Республикадин чемпионатда гимишдин призёр, 2010 йисуз Дагъустандин Кубокдин гъалиб^[69], 2010 йисуз Кьибле Осетия Республикадин блиц къугъунин чемпионатдин кишпирдин призёр. Урусатдин спортдин устӀарриз кандидат.
• Эрзи Бабаева (армрестлинг) — 2009 йисуз Урусатда студентар арадин чемпионка. Дербентдин медицинадин училище командадин капитан. Адан тренер Джавид Мирзакулиев я^[70].
• Камал Хан-Магомедов (дзюдо) — Каирда, Алматыда ва Апиада 2010 йисан Дуьньядин кубокдин пуд этаприн гъалиб.^[71] Халкьарарадин классдин спортдин устӀар, Урусатда дзюдо спортдин жуьредин кӀватӀалдин член.

Стха шегьерар

• Генже
• Кронштадт
• Псков
• Хадера
• Якима^[72]

Шегьерар-партнёрар

• Владимир
• Карачаевск (Къабарда-Балкъар)
• Кисловодск
• Краснодар
• Можайск
• Муром
• Нариман район (Баку)
• Нарткала (Къабарда-Балкъар)
• Урван район (Къабарда-Балкъар)
• Чебоксарар
• Черкесск^[73]

• А. А. Кудрявцев. История города Дербента. М., 1906.
• А. А. Кудрявцев. Древний Дербент. Монография. М.: Наука, 1982.
• А. А. Кудрявцев. Великий город на Каспии. Дербент в эпоху феодализма. Монография. Махачкала: Дагкнигоиздат, 1982.
• А. А. Кудрявцев. Дербенту — 5000 лет. Монография. М., 1989.
• А. А. Кудрявцев. Феодальный Дербент. Монография. М., 1993.
• З. У. Махмудова. Дербент в XIX — начале XX века. Этническая мозаичность города на «вечном перекрестке». М., Три квадрата, 2006, 157 с.
• Е. А. Пахомов. Краткий курс истории Азербайджана с экскурсом о ширваншахах XI—XIV вв. Баку, 1923
• Е. А. Пахомов. О Дербентском княжестве XII—XIII вв. Баку, 1930
• В. В. Бартольд. Дербент // Бартольд. Сочинения, 2, 419—430
• V. Minorsky. History of Sharvan and Darband in the 10th—11th centuries. Cambridge, 1958

• 
  Кьвевар
• 
  Нарынкъала
• 
  Кьвевар
• 
  Урусатдин цӀуд манат «Дербент» я

• Дербент — Большая советская энциклопедиядай макъала  (урус)
• Дербент шегьердин официал сайт
• Дербентдин Бизнес-портал
• 1796 йисуз Дербент элкъуьрна кьуникай ва къачуникай Бакунина Варвара Ивановнди рикӀел хкизва
• А. К. Аликберов. Баб ал-абваб // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Выпуск 2. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999.