Oraylıq Afrika Respublikası

Oraylıq Afrika Respublikası (OAR) (Republigue Centrafricaine) — Oraylıq Afrikada jaylasqan mámleket. Maydanı 623 mıń km². Xalqı 3,5 mln. adam (2001). Paytaxtı — Bangi qalası. Basqarıw tárepten 16 prefekturaǵa bólinedi.

Oraylıq Afrika Respublikası — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1994-jıl 28-dekabrde ulıwma xalıq referendumında maqullanǵan hám 1995-jıl 7-yanvardan kúshke kirgen. Mámleket baslıǵı — prezident. Ol ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 6 jıl múddetke saylanadı hám jáne bir ret qayta saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı húkimet Milliy jıynalıs (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident menen húkimet ámelge asıradı. Ministrler Keńesin basqarıwshı bas ministrdi prezident tayınlaydı.

Mámleket aymaǵınıń úlken bólimin Azande qırı (biyikligi 600-900 m) iyelegen. Qırda keń oypatlıqlar hám biyikligi 1300-1400 metrli gúmbez tárizli tawlar kóp. Almaz, uran rudası, lignit, temirli kvarsit kánleri bar. Íqlımı ekvatorial mussonlı ıqlım; ıssı, jazda jawın kóp jawadı. Eń ıssı ayı (mart) nıń ortasha temperaturası 26-ZG, eń salqın ayı (arqasında dekabr yamasa yanvar, qublasında iyul yamasa avgust) niki 21-25°. Jıllıq jawın arqasınan qublaǵa qaray 1000-1200 mm den 1600-1800 mm ge shekem artıp baradı. Mámleket qubla shegaraları boylap OAR nıń tiykarǵı dáryası — Ubangi (Kongo dáryasınıń oń aǵısı), arqa bóliminen Chad kóline quyılatuǵın Sharı dáryası aǵısları aǵıp ótedi. Dáryaları tolıp aqqan dáwirde keme qatnaydı. Ósimlikler qaplamı, tiykarınan, savanna, ayırım jerleri bolsa jıldıń qurǵaq máwsiminde japıraǵın tógiwshi siyrek terekli tropikalıq ormanlardan ibarat. Mámlekettiń qubla bóliminde dárya jaǵaları boylap mudam jasıl ormanlar, eń shet qublasındaǵı qızıl-sarı laterit topıraqlarda joqarı ıǵallıqtaǵı ekvatorial ormanlar ósedi. Haywanat dúnyası bay hám túrli-túrli. Iri haywanlardan pil, nosorog, buǵa, kiyik, jirafa, jırtqıshlardan arıslan, qaplan, qasqir, sırtlan jasaydı. Ormanlarda maymıl kóp. Dáryalarda krokodil ushıraydı. Hár túrlı qus, jılanlar, shegirtkeler, shıbın-shirkeyler, qublasında setse shıbını bar. Andre-Feliks, Bamingi-Bangoran, Sen-Floris milliy baǵları júzege kelgen.

Xalqınıń kópshilik bólimin sango tili dialektlerinde sóylesiwshi banda, gbayya, ngbandi, zande xalıqları quraydı. Mámleket qublasında bantu tili shańaraǵına tiyisli xalıqlar (azande, ngiri, maka hám basqalar) jasaydı. Pigmey qáwimleri, arqasında Sudan arabları da bar. Rásmiy tili — francuz tili. Xalıqtıń kópshiligi jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı, xristianlar, musulmanlar da bar. Xalıqtıń 47% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Bangi, Berberati, Basan-goa, Bambari.

OAR nıń eń áyyemgi tariyxı jetkilikli úyrenilmegen. Bir waqıtları bul jerde pigmeylar jasaǵanlıǵı haqqında ráwiyatlar bar, keyin basqa negroid qáwimler de payda bolǵan. XIX ásirde házirgi Oraylıq Afrika Respublikası aymaǵınıń arqa-batıs bólimi Bagirma hám Vadai mámleketleri, 90-jıllarda bolsa Rabbax mámleketi quramına kirgen. 1900-jılǵa kelip Franciyanıń Ubangi-ShariChad koloniyası quramına, keyin basqa francuz koloniyaları menen Franciya Ekvatorial Afrikası quramına kirgizilgen. 1914-jılda Ubangi-Shari (házirgi Oraylıq Afrika Respublikası) Chadtan ajıratıldı. 1958-jıl Ubangi-Shari Franciya Jámiyetshiligi quramındaǵı avtonomiya respublika dep daǵaza etildi hám Oraylıq Afrika Respublikası dep atala basladı. 1960-jıl 13-avgusttan ǵárezsiz mámleket. OAR da 1966-jıl áskeriy tónkerilis júz berip, polkovnik J. Bokassa prezident lawazımın iyeledi. 1976-jılda Oraylıq Afrika Respublikası konstituciyalı monarxiyaǵa aylandırıldı hám Oraylıq Afrika imperiyası atın aldı. Bokassa I imperator boldı. 1979-jıl taǵı bir tónkerilis nátiyjesinde imperator awdarıp taslandı, mámleket taǵı respublika dep daǵaza etildi. 1981-jıl OAR da náwbettegi áskeriy tónkerilis júz berdi. Húkimet Milliy tikleniw áskeriy komiteti qolına ótti. Konstituciyanıń ámel etiwi toqtatıldı. 1993-jıl 22-avgust hám 19-sentyabrde bolıp ótken ulıwma saylawda Oraylıq Afrika xalqı azatlıǵı ushın háreket partiyasınıń basshısı Anj-Feliks Patasse 6 jıl múddetke prezident etip saylandı. Jańa konstituciya qabıl etildi, puqara húkimeti iskerlik kórsete basladı. Oraylıq Afrika Respublikası 1960-jıl sentyabrden BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-dekabr — Respublika daǵaza etilgen kún (1958).

Oraylıq Afrika xalqı azatlıǵı ushın háreket partiyası, 1979-jılda dúzilgen; Oraylıq Afrika demokratiyalıq awqamı partiyası, 1987-jılda dúzilgen; Demokratiya hám rawajlanıw ushın awqam partiyası, 1991-jılda tiykar salınǵan; Demokratiya hám rawajlanıw ushın háreket partiyası, 1993-jılda júzege kelgen; Oraylıq Afrika Respublikası azatlıǵı ushın háreket partiyası. Oraylıq Afrika miynetkeshleri kásiplik awqamı 1981-jılda dúzilgen.

Oraylıq Afrika Respublikası — ekonomikalıq tárepten hálsiz agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı, orman xojalıǵı hám balıqshılıqtıń úlesi 41,6%, islep shıǵaratuǵın sanaat úlesi 8,8%, kán sanaatı úlesi 2,9% in quraydı. Ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 85% i awıl xojalıǵında bánt. Awıl xojalıǵı óniminiń tiykarǵı bólegin mayda dıyqan xojalıqları beredi. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri: maniok, tarı, aq júweri, mákkejúweri, salı, banan, sobıqlılar. Eksport ushın paxta, kofe, sonıń menen birge jer ǵoza, kunjut, maylı palma, geveya, temeki egiledi. Shárwashılıqta qaramal, qoy, eshki baǵıladı. Dáryalardan balıq awlanadı. Mámlekettiń qubla-batıs bólimindegi ormanlarda eksport ushın qımbat bahalı aǵash tayarlanadı. Sanaatında taw kánshilik tiykarǵı orındı aladı: almaz hám uran qazıp alınadı. Oraylıq Afrika Respublikası sanaatı awıl xojalıǵı ónimlerin qayta isleytuǵın mayda kárxanalar (paxta hám kofe tazalaw, may, un, sút-sır, zavodları hám basqalar) dan ibarat. Toqımashılıq, ayaq kiyim, boyaw fabrikaları, gerbish fayans, kislorod-atsetilen, taxta tiliw zavodları hám basqa kárxanalar bar. Jılına 96 mln. kVt saattan kóbirek elektr energiyası islep shıǵarıladı. Mámlekette temirjol joq. Avtomobil jollarıniń uzınlıǵı 23,7 miıń km. Xalıq aralıq júklerdiń 95% dárya arqalı tasıladı. Okeanǵa shıǵılatuǵın suw jolları eń áhmiyetli bolıp tabıladı. Kongo-Ubangi, Kongo-Sanga dáryaları basseynleri úlken áhmiyetke iye. Bangi, Zinga, Salo hám Nola portları, Bangide xalıqaralıq aeroport bar. Oraylıq Afrika Respublikası shetke almaz, paxta, kofe, aǵash shıǵaradı. Shetten mashina hám ásbap-úskene, transport quralları, azıq-awqat ónimleri, dári-darmaq, janılǵı keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı qarıydarları: Franciya, Benilyuks mámleketleri, Yaponiya, Germaniya, Italiya, Ispaniya. Pul birligi — Afrika franki.

1962-jıl mámlekette 6 jastan 14 jasqa deyingi balalarǵa májbúriy tálim engizilgen. Mámleket mektepleri menen bir qatarda menshikli mektepler de bar. Barlıq mekteplerde balalar francuz tilinde oqıtıladı. Baslanǵısh mekteplerde oqıw múddeti 6 jıl 4 jıllıq ulıwma tálim kolledjleri tolıqsız orta, 7 jıllıq liceyler tolıq orta maǵlıwmat beredi. Óner mektepleri, kásip-óner texnika bilim orınları, texnika kolledjleri hám liceyleri de bar. Bangide universitet (1969-jılda dúzilgen) hám Joqarı normal (pedagogika) mektep, tolıq joqarı maǵlıwmat bermeytuǵın bir qansha joqarı mektepler bar. Ilimiy mákemeleri: Bangide ilimiy texnika izertlew byurosı (1948), Demografiya izertlew orayı, Paster institutı (1961), Paxta hám toqımashılıq sanaatı ilimiy izertlew institutı, Oraylıq Afrika Agronomiya izertlew institutı (1948, Bukokoda). Bangi universiteti, Bukokodaǵı Agronomiya izertlew institutı hám Bangidegi ilimiy texnika izertlewleri byurosı kitapxanaları bar. Bangide mámleket tariyxıy estelikleri, saz ásbapları muzeyi, Bartelemi Bogenda muzeyi, kórkem óner hám ónermentshilik milliy orayı bar.

Tiykarǵı gazetaları: "Jurnal ofisel de la Repyublik Santrafri-ken" ("Oraylıq Afrika Respublikasınıń rásmiy gazeta", francuz tilinde shıǵatuǵın húkimet xabarnaması, 1974-jıldan), "Songo" (sango xalqi tilinde shıǵatuǵın kúndelik gazeta, 1986-jıldan). Oraylıq Afrika informaciya agentligi húkimet informaciya agentligi bolıp, 1974-jılda dúzilgen; Oraylıq Afrika radioesittiriw hám televidenie xızmeti, 1958-jılda dúzilgen, telekórsetiwlar 1974-jılda baslanǵan.

Tiykarınan, folklor formaları: ashıqlıq qosıqlar, háwjarlar, ańshı qosıqları úrp bolǵan. Eń ataqlı jazıwshısı Pyer Maxombo Bambote — "Afrika qaharmanı húrmetine joqlaw qosıǵı" (Patris Lumumbaǵa arnalǵan) hám "Eki aǵam qosıǵı" dástanlarınıń avtorı. Bul jazıwshı bir neshe gúrriń hám bir perdeli pyesalar da jazǵan.

Oraylıq Afrika Respublikası aymaǵında áyyemgi meshitler hám arabsha usıldaǵı úyler saqlanıp qalǵan. Ádette, xalıqtıń turar jayları — sheńber tárizli yamasa tórtmuyush formasında ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan hám sırıqlı etip, tóbesi júdá tik qıyalı tárizde qurılǵan. XIX ásirden evropasha jaylar qurıla basladı. Keyingi waqıtta Bangi, Berberati, Bangasu hám basqa qalalarda zamanagóy arxitektorlıq usıllarında kóp qabatlı basqarıw ımaratları hám turar jayları qurıldı. Ámeliy hám súwretlew kórkem óneri túrlerinen aǵash naǵıs oyıwshılıǵı, toqımashılıq, gúlalshılıq, metall hám pil súyeginen júzik, marjan dizbekleri, bilezikler soǵıw rawajlanǵan. Palma japıraqları, topan hám ottan sebet, mardan, qalpaq, sumkalar toqıladı. Buǵa hám krokodil terisinen qapshıq, kartman, kitap muqabaları islenedi. Ónermentler mektebi shólkemlestirilgen. Xalıq dástúrleri qor bolıp aytılatuǵın qosıqlar hám nıqap kiyip atqarılatuǵın ǵalabalıq oyınlar menen ótedi. Jeke atqarıwshı baqsılar tariyxıy dástanlar, tımsallar, ráwiyatlar hám ashıqlıq qosıqlardı jırlaydı. Professional sázende qosıqshılar dóretiwshiligi ayrıqsha orın aladı. Ndumu dep atalatuǵın dombra, makembe dep atalatuǵın qońıraw, ngombi dep atalatuǵın 2 tarlı arfa, qaqıldaq sıyaqlı muzıka ásbapları bar. Bangide milliy kórkem óner mektebi bolıp, onda muzıka, oyın, drama tiykarları úyretiledi. Milliy muzeyde xalıq kórkem óneri hám dástúrleri bólimi isleydi.