John Hanning Speke

John Hanning Speke (4. maí 1827 – 15. september 1864) var breskur landkönnuður sem fór í þrjá fræga könnunarleiðangra til Austur-Afríku og varð fyrstur til að setja fram þá kenningu að upptök Hvítu Nílar væru í Viktoríuvatni.

Fyrstu tveir leiðangrar Spekes voru undir forystu Richards Francis Burtons. Hann hafði verið liðsforingi í breska hernum á Indlandi, líkt og Burton, en var laus úr herþjónustu, og hugsaði sér að leggja landkönnun fyrir sig. Fyrsti leiðangurinn var farinn til Sómalíu árið 1854. Þar særðust þeir í bardaga við innfædda og voru teknir höndum, en síðan sleppt.

1856 var Burton fenginn til þess af Konunglega landafræðifélaginu (Royal Geographic Society) í Bretlandi að stýra leiðangri inn í landið til að freista þess að finna upptök Nílar. Þeir Speke lögðu upp frá Sansibar og ferðuðust inn í landið, fyrst vestur og síðan norðvestur þar til þeir komu að Tanganjikavatni. Burton áleit jafnvel að það gæti verið upptök Nílar, en þar heyrðu þeir líka af öðru stóru vatni sem lægi norðar. Burton var þá orðinn of veikur til að halda áfram svo það varð Speke sem fyrstur sá Viktoríuvatn. Þeir virðast hafa bundið fastmælum að bíða með yfirlýsingar í London þar til þeir væru báðir komnir þangað og tilbúnir til að kynna niðurstöður sínar.

Þegar Speke kom aftur til London, á undan Burton, hélt hann strax fyrirlestur hjá landafræðifélaginu sem olli miklum æsingi. Félagið ákvað að kosta nýjan leiðangur, að þessu sinni undir stjórn Spekes, til að komast að því hvort þetta nýja vatn væri upptök Nílar. Speke valdi sér skoskan liðsforingja, James Augustus Grant, að förunaut, þar sem þeir Burton voru nú orðnir svarnir óvinir. Þeir Grant lögðu upp frá Sansibar í október 1860 og ferðuðust landleiðina vestan megin við Viktoríuvatn, án þess að hafa það stöðugt fyrir augum (sem átti eftir að valda Speke miklum vandræðum síðar). Þarna kynntust þeir konungsríkjunum Bunjoró og Búganda og konunginum Mútesa I.

Eftir dvöl við hirð Mútesa, héldu Speke og Grant áfram ferð sinni að norðurenda Viktoríuvatns þar sem þeir sáu Ripponfossa. Þar næst héldu þeir landleiðina eftir ánni (án þess að fylgja henni alla leið) og náðu til Gondokoro í Súdan þar sem þeir hittu Samuel Baker. Þaðan héldu þeir svo aftur til Englands.

Stærsti gallinn við leiðangur Spekes var að athuganir hans skorti nákvæmni og hann fylgdi þeim ám og vötnum sem hann sá ekki vandlega eftir til að sannreyna hvernig þau tengdust. Ónákvæmari niðurstöður höfðu svo sem oft verið teknar góðar og gildar, en nú var svo komið að Burton og fleiri andstæðingar Spekes í Konunglega landafræðifélaginu nýttu sér þetta óspart til að ófrægja þá kenningu hans að upptök Nílar væru í Viktoríuvatni. Sumir stungu jafnvel upp á því að Viktoríuvatn væri ekki eitt vatn, eins og Speke hélt fram, heldur mörg lítil vötn, og byggðu þar á því hvað athuganir Spekes voru brotakenndar. Burton gældi svo enn við þá hugmynd að Tanganjikavatn væri hin eiginlegu upptök Nílar. Speke gat auk þess ekki sýnt fram á að áin sem rann úr Viktoríuvatni um Ripponfossa, tengdist Níl, þar sem hann hafði ekki fylgt ánni eftir.

Árið 1864 var ákveðið að halda kappræður í félaginu, þar sem þeir Burton og Speke myndu rökræða þessi ágreiningsefni, en sama dag og umræðurnar áttu að fara fram féll Speke fyrir skoti úr eigin byssu þar sem hann var á veiðum á landareign frænda síns. Margir töldu að um sjálfsmorð hefði verið að ræða, en vitnisburðum sjónarvotta bar saman um að þetta hefði verið slys.

Um nokkurt skeið voru kenningar Spekes vart teknar trúanlegar í Englandi og efasemdarmennirnir höfðu náð yfirhöndinni í landafræðifélaginu. 14. mars 1864 hafði Samuel Baker uppgötvað Albertsvatn og sannreynt að Níl rann um það vatn.

Konunglega landafræðifélagið ákvað að fá David Livingstone til að sannreyna þessar kenningar og komast í eitt skipti fyrir öll að því hver væru upptök Nílar, en Livingstone fór of langt vestur og lagðist á endanum fyrir veikur á bökkum Tanganjikavatns, þar sem blaðamaðurinn Henry Morton Stanley fann hann 1871. Það var svo annar leiðangur Stanleys sem staðfesti að hugmyndir Spekes hefðu í meginatriðum verið réttar. Stanley gat staðfest að engin tenging væri frá Tanganjikavatni til Nílar, að Viktoríuvatn var eitt stórt vatn (hann sigldi umhverfis það) og að áin sem rann úr Viktoríuvatni var Hvíta Níl.

• Burton and Speke er skáldsaga eftir William Harrison frá 1984 þar sem fjallað er um leiðangra Burtons og Spekes og samband þeirra tveggja.
• Mountains of the Moon er kvikmynd frá 1990 eftir Bob Rafelson byggð á skáldsögunni með Patrick Bergin í hlutverki Burtons og Iain Glen í hlutverki Spekes.

• Alan Moorehead, Hvíta Níl (ísl. þýðing: Hjörtur Halldórsson), Reykjavík, Almenna bókafélagið, 1963.
• John Hanning Speke, The Discovery of the Source of the Nile, London, 1863