Rīga

Rīga
Kelk imaji pri Rīga.
Standardo	Blazono
Lando:	Latvia
Informo:
Latitudo:	56°56'56" N
Longitudo:	24°06'23" E
Altitudo:	6 m
Surfaco:	307,17 km²
Habitanti:	632 614 (2019)
Denseso di habitantaro:	2059,5 hab./km²
Horala zono:	UTC+2 (UTC+3 dum la somero)
Urbestro:	Mārtiņš Staķis
Mapo:
Oficala retosituo:
www.riga.lv

Rīga esas chef-urbo e maxim populoza urbo di Latvia, ed anke la maxim populoza chef-urbo de Baltika Stati. Segun statistiki de 2019, ol havis 632 614 habitanti. Lua tota surfaco esas 307,17 km².

L'urbo fondesis en 1201 en Baltika marbordo, apud la gulfo di Rīga. En 1282 ol divenis membro dil Hanso-uniono. La Teknikal Universitato di Rīga (Rīgas Tehniskā universitāte) fondita en 1862, esas la maxim anciena teknikal universitato de la Baltika Stati.

Nun, Rīga esas importanta kulturala-centro di nordal Europa, nome pro lua multa exempleri pri arkitekturo stilo Art Nouveau. Lua historiala centro deklaresis Kulturala Patrimonio de la Homaro dal UNESKO. Kune Umeå en Suedia, ol esis la Kulturala Chef-urbo di Europa dum la yaro 2014.^[1] En 2016, l'urbo recevis 2,3 milion turisti.^[2]

De l'antiqueso, la fluvio Daugava esabas importanta komercala voyo. Por Vikingi, ol esis parto di lua navigala voyo ligante Baltiko a Bizancana imperio.^[3] Existis naturala portuo 15 km norde de la nuna Rīga, qua uzesis de adminime la 2ma yarcento.^[3] La regiono koloniigesis dal Livoniani, populo di raso Fino-Ugriana.^[4]

L'urbo komencis kreskar kom komercala centro Vikinga dum Mezepoko. Dum la 12ma yarcento, komencis arivar Germana komercisti, qui establisis komercala avanposteno en 1158. Pose, arivis la monako Meinhard von Segeberg, por konvertar pagani a Kristanismo. Plu kam 1 yarcento ante, Katolika ed Ortodoxa misioneri arivabis en la regiono, e baptabis multa Latviani. Meinhard lojeskis kun Livoniani e konstruktis kastelo en Ikšķile. Tamen, Livoniani duris praktikar paganismo, e Meinhard mortis sen kompletigar lua skopo. En 1198 l'episkopo Bertholdus de Hannover arivis kun grupo di krucomiliteri e probis itere kristanigar la regiono, ma vinkesis e mortigesis. La sequanta yaro, papo Inocentius la 3ma lansis krucomilito kontre Livoniani. L'episkopo Albertus (Latviane: Alberts fon Buksthēvdens) arivis en Rīga ye la sequanta yaro, kun 23 navi e 500 krucomiliteri, e transferis l'episkopeyo al urbo.

En 1201, Germana komercisti arivis en Novgorod, tra la fluvio Dvina. Por protektar la teritorio e la komerco, l'episkopo Albertus kreis l'ordeno dil Kavalieri Espado-kombatanta di Livonia (Fratres Militiae Christi Livoniae), qua aceptis nobeli e komercisti. La kristanigo dil Livoniani duris, ed en 1207 Albertus komencis fortifikar l'urbo. Pose, ilu obtenis buloletro de la papo imperinte ke omna komerco dil Germani kun la vicina regioni dil Baltiko eventis tra Rīga.^[5] En 1221 la komercisti darfis administrar l'urbo ed en 1225 la civitani dil urbo darfis elektar lokala judiciisti.

En 1282, l'urbo divenis membro dil Hanso-uniono. L'asocio donis stabileso politikal ed ekonomial al urbo, e duris til la 14ma yarcento. Tamen, pos ke la povo dil uniono diminutis, Rīga divenis skopo por ambicii politikala, religiala, komercala e ekonomiala de altra nacioni. En 1522 l'urbo aceptis la Reformo Protestanta da Martin Luther, e la povo dil arkiepiskopi finis. En 1524 ikonoklasti destruktis imajo pri la Virgino Maria de lua katedralo. Pos finir l'ordeno Livoniana (brancho dil Kavalieri Espado-kombatanta di Livonia) en 1561, Rīga divenis "libera imperiala urbo" dum la Santa Romana Imperio til 1581, kande ol divenis kontrolita da Polonia-Lituania.

En 1621, Rīga e la vicina fortreso Daugavgrīva kaptesis dal Suedi dum la Milito Polona-Sueda (1621 til 1625). La rejulo Gustaf la 2ma Adolf de Suedia intervenis en la Triadek-yara milito por motivi ekonomiala e politikala, ed anke por defensar Germana komercisti protestanta. De 1621 til 1710 ol esis la maxim granda urbo de Sueda imperio, e dum ica epoko l'urbo havis kelka autonomeso. Tamen, en 1710, Rusi asiejis l'urbo, qua lor subisis epidemio di bubono-pesto e fine kapitulacis al invaderi, quankam mantenis multa ek lua privileji. Rīga transformesis en chef-urbo dil gubernio di Rīga (pose nomizita gubernio di Livonia) e Rusia divenis la maxim povoza imperio di nordal Europa pos la pakto di Nystad, signatita ye la 30ma di agosto 1721.

Rīga divenis industriizita portuala urbo dil Rusa imperio til la fino dil unesma mondomilito. Dum ta epoko, la Germani del Baltiko restis importanta etniala grupo: en 1867, 42,9% ek la habitantaro del urbo esis Germani.^[6] La Germana esis l'oficala lingo dil administro til 1891, kande la Rusa divenis l'oficala linguo dil imperio. Cirkume la yaro 1900, Rīga havis cirkume 280 mil habitanti ed esis la 3ma maxim industriizita urbo dil imperio, dop Moskva e Sankt-Peterburg.

Dum la 20ma yarcento, l'Unesma mondomilito e la Rusa Revoluciono di 1917 afektis Rīga. Pos vinkir la batalio di Jugla, Germana trupi eniris l'urbo ye la 3ma di septembro 1917.^[7] Ye la 3ma di marto 1918, la kontrato di Brest-Litovsk donis la Baltika stati a Germania. Kande Germania vinkesis ye la 1ma di novembro 1918 ol renuncis la termi dil kontrato, ed anke Rusia. To posibligis Estonia deklarar lua nedependo, qua eventis ye la 18ma di novembro sam yaro.

Inter la du mondomiliti, Latvia kambiis lua fonto di influi de Rusia al Ocidental Europa, nome l'Unionita Rejio e Germania, qui divenis lua maxim importanta komercala parteneri. Pos la komenco di la duesma mondomilito, konseque de la sekreta pakto Ribbentrop-Molotov, Hitler sekrete stimulis l'ekmigro di Latviani de etnio Germana a Naziista Germania, savante ke Sovietia deziris kontrolar Baltika stati. Fakte, komence Sovietia koaktis la tri stati aceptar pakti pri "mutuala sokurso" en kazo di invado, e fine anexis Estonia, Latvia e Lituania en junio 1940. Ye la sequanta yaro, Germani invadis Sovietia, inkluzite Baltika stati. Li sendis Latviana judi a koncentreyo en Kaiserwald. La maxim multa ek la 24.000 judi de la lando mortigesis inter novembro e decembro 1941. Kande la milito finis, omna personi de Germana raso, inkluzite Baltika Germani, deportesis a Germania, koaktita.

Ye la 13ma di oktobro 1944, la Reda Armeo itere okupis Rīga. Pos la milito, multa edifici en la centro dil urbo, severe domajita pro bombardi, rikonstruktesis. Dum la sequanta yari komencis arivar laboristi de multa regioni di Sovietia, e multa habiteyi konstruktesis por li. En 1989, nur 36,5% ek la habitantaro di Rīga esis Latviani.^[8]

Ye la 4ma di mayo 1990 Latvia deklaris la restauro di lua nedependo, qua agnoskesis da Sovietia erste ye la 6ma di septembro del sequanta yaro. En 1992, Rusia komencis removar lua trupi de Latvia, e pos desmuntar radaro-staciono Skrunda-1 en 1998, la lasta soldati departis en 1999.

Ye la 1ma di mayo 2004 Latvia divenis membro dil Europana Uniono. La sama yaro, kelka aerolinei qui vendas bilieti po basa preci inauguris flugi de altra Europana urbi a Rīga. To stimulis la kresko dil nombro di turisti.^[9] L'urbo selektesis por esar la Kulturala Chef-urbo di Europa dum la yaro 2014.^[1] En 2015, dum la prezidanteso Latviana en la konsilistaro dil Europana Uniono, l'urbo gastigis la renkontro di la nomizita "Estal asociuro", por diskutar komerco, ekonomial strategii, pakti pri voyaji ed altra temi, inter la membri del Europana Uniono e l'ex-republiki Sovietiana Armenia, Azerbaijan, Gruzia, Bielorusia, Gruzia, Moldova ed Ukraina.

La reliefo di Rīga esas plana, jacanta sur sabloza tereni apud la gulfo di Rīga. La planajo formacesis dum la lasta glacial epoko, cirkume 11.000 yari ante nun. L'altitudo dil tereni varias de 1 til 10 metri super la marala nivelo. La maxim alta punto dil urbo esas kolino kun altitudo di 26 metri.

De la 307 km²-a surfaco del urbo, 67 km² (22%) konsistas ek rezidala zoni, 54 km² (17%) esas industriala zoni, 25 km² (8%) esas stradi, avenui e chosei, 58 km² (19%) esas parki e verda arei, e 49 km² (16%) esas aquo. La fluvio Daugava, la maxim importanta del urbo, fluas desude adnorde, e dividas l'urbo en du. Oficale, Rīga subdividesas en 6 distrikti: Centrala (Centrs), Kurzeme, Zemgale, Nordala (Ziemeļu rajons), Vidzeme e Latgale. La centrala distrikto deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal UNESKO, e prezervas multa edifici de stilo Art Nouveau.

La klimato di Rīga esas humida kontinentala (Dfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen), e lua vintri povas esar konjelanta, pro lua lokizo. La mezavalora temperaturo en januaro e februaro (vintro) esas -5°C, ma kelkafoye ol povas falar til -25°C. La mezavalora temperaturo en julio (somero) esas 17°C, e dum la maxim varma dii ol povas atingar 30°C.

La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 620,9 mm, e la maxim pluvoza monato esas septembro, kun mezavalore 78,9 mm.

Panoramo pri Rīga vidita de la turmo di la kirko di Santa Petrus.

Rīga sempre esabas la nabo por la substrukturo di transporto de Latvia. Multa nacionala chosei arivas en Rīga, e l'Europana chosei E22 ed E67 (Via Baltica) trairas l'urbo deeste adweste, e desude adnorde, rispektive. Lua marala portuo esas importanta ambe por l'extera komerco e por l'arivo di viziteri. La kompanio Tallink ligas Rīga e Stockholm per paromi.

L'aeroportuo Starptautiskā lidosta "Rīga" konstruktesis en 1973 e modernigesis en 2001, 2006 e 2016. En 2017 plua kam 6 milion personi uzis ol. Ferovoyi ligas Rīga ad altra regioni de la lando ed anke a Rusia e Bielorusia. Existas projeto pri riestablisar ferovoyala ligilo inter Latvia ed Estonia, e pri krear nova lineo di treno di granda rapideso inter Estonia, Latvia, Lituania e Polonia.

Pri publika transporto en Rīga, existas linei di omnibusi, tramveturi e troleobusi. Ne existas sistemo di metroo en la urbo, malgre existis projeto pri konstrukto di tri linei dum Sovietian epoko, kun entote 33 stacioni.

• La Historiala Centro di Rīga rikonstruktesis pos la duesma mondomilito e prezervas 800 yari de la historio dil urbo. Ol deklaresis Mondala Patrimonio di la Homaro dal UNESKO. Inter l'edifici rikonstruktita jacas la nomizita "Domo di la Negra Kapi" (Latviane: Melngalvju nams), asociuro di komercisti nemariajita od stranjeri qua konstruktesis dum la 14ma yarcento (kopiuro dil originala edifico erektesis de 1995 til 1999, nam l'originala destruktesis preske komplete dum la duesma mondomilito e lua ruini demolisesis dal Sovietiani).^[10]
• Existas cirkume 800 edifici en stilo Art Nouveau omna-parte del urbo, note en la strado Alberta iela.^[10]

• La Muzeo pri la Historio di Rīga e la Navigado esas un ek la maxim anciena muzei de Europa, inaugurita en 1773. Ol prezervas objekti qui rakontas la historio del urbo, exemple de l'epoko di Hanso-uniono.
• La Centrala Merkato di Rīga instalesis en 5 anciena hangari por aeronavi ed ofras fromaji, mielo, fishi ed altra nutrivi^[10]
• La Monumento pri la Libereso konstruktesis dal skultisto Kārlis Zāle ed inauguresis en 1935.^[10]
• L'edifico di la Nacional Opero e Baleto en stilo Neoklasika, inaugurita en 1882.^[10]
• La Katedralo di Rīga (Rīgas Doms) komencis konstruktesar en 1211.^[10] Nun ol esas Luterana katedralo. Lua orgeno inauguresis en 1884.
• L'Etnografiala Muzeo en Libera Aero montras aspekti de la rurala vivo dum pasinta yarcenti, kun kopiuri di ligna domi, ventomuelili, edc.,^[10] e la Luterana kirko Usma, konstruktita en 1704.^[11]

• La Muzeo pri Milito di Latvia (Latvijas Kara muzejs) inauguresis por la publiko en junio 1921. Ol prezervas plua kam 25.000 objekti, de l'Unesma mondomilito e pose, note del epoko Sovietiana.
• La Muzeo pri Automobili di Rīga, qua anke prezerva vehili uzita da Stalin, Hrushchev e Brejnev.^[10]
• La zoo di Rīga fondesis en 1912,^[10] e havas cirkume 4.000 animali de 500 speci.
• La Nacionala Muzeo pri Arto di Latvia inauguresis en 1905,^[10] e havas plua kam 52.000 artala verki de artisti Latviana ed anke stranjeri.
• La Parko Rāmkalni inauguresis en 2003 distas cirkume 40 km de Rīga. Ol havas bicikli por lokacar, treki por skio dum la vintro, restorerii, edc.^[12]
• La Muzeo pri l'Okupo di Latvia (Latvijas Okupācijas muzejs) establisesis en 1993, e montras objekti e dokumenti produktita dum la yari di okupeso Sovietiana e Germana en Latvia, de 1940 til 1991. Segun statistiki de la yaro 2017, la muzeo havas cirkume 60 mil objekti e dokumenti, e plua kam 2.300 audiovidala enrejistruri de personi qui transvivis koncentreyi e deporti dum ta epoko.