Malawi
| Malawi | ||
| Dziko la Malaŵi Republic of Malawi | ||
|
| |
| Standardo di Malawi | Blazono di Malawi | |
| Nacionala himno: | ||
| Mlungu dalitsani Malawi | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Lilongwe | |
| · Habitanti: | 440 471 (2003) | |
| Precipua urbo: | Blantyre | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Angla, Chichewana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Lazarus Chakwera | |
Surfaco: (99ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 118 484 km² | |
| · Aquo: | 20,6 % | |
Habitanti: (62ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 21 279 597 (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 179,6 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Kwacha de Malawi | |
| Veho-latero: | sinistre | |
| ISO: | MW
| |
MWI
| ||
454
| ||
| Reto-domeno: | .mw | |
Malawi esas lando jacanta an sudal Afrika. Lu havas kom vicini Tanzania norde e nord-este, Mozambik sud-este, sude e sud-weste, e Zambia weste. Lago Malawi separas la lando de Tanzania e Mozambik, ed okupas cirkume 1/3 de lua tota surfaco.
Bazala fakti pri Malawi.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Malawi |
L'unesma habitanti di Malawi esis populi khoisan. Pos la yaro 1600, kande granda parto di la regiono restis unionita sub unika rejio, komencis la kontakti kun Portugalani. Tamen, cirkume la yaro 1700, la teritorio restis itere dividita en kelka mikra rejii. La komerco di sklavi atingis l'apogeo cirkume 150 yari ante num, kande 20.000 personi sklavigesis e transportesis de Nkhotakota til Kilwa ube esis vendita.[1]
Britaniana misionero David Livingstone atingis la lago Nyasa en 1859.[2] En 1891 Malawi divenis protektorato dil Unionita Rejio. Pos 1907 Malawi divenis Britaniana kolonio sub la nomo Nyasalando.
En 1944 la Kongreso Afrikana di Nyasalando (NAC) formacesis por defensar l'interesi di lokala Afrikani relate Britaniana guvernerio.[3] En 1953 Malawi unionesis a nordal e sudal Rhodezia (nune Zimbabwe e Zambia) en federuro precipue pro politikala motivi,[3] ma NAC rejektis l'uniono. La mediko Hastings Kamuzu Banda, qua studiabis en Europa e verkabis en Ghana ante retroirar a Nyasalando en 1958, esis forta opozero dil uniono. Britaniani enkarcerigis Banda en 1959, ma liberigis ilu la sequanta yaro. En 1961, la partiso di Banda, Malawi's Congress Party (MCP) ganis la majoritato di la voti, ed ilu divenis chefministro en 1963. La federuro dissolvesis la sam yaro.
Malawi nedependeskis de Unionita Rejio ye la 6ma di julio 1964 kom monarkio, kun la rejino Elizabeth kom chefo di stato e Hastings Kamuzu Banda kom chefministro. En 1966, Malawi divenis republiko e Hastings Banda divenis lua unesma prezidanto. La sam yaro ilu supresis la politikala partisi, ed en 1970 ilu deklaris su prezidanto dumvive, e guvernis dum preske 30 yari sen opozantaro. En 1993 Banda aceptis plebicito ube la habitantaro votis favorebla a demokrata rejimo plurapartisala. En 1994 eventis unesma elekti demokratiala, kun plura partisi, e Bakili Muluzi elektesis prezidanto. Muluzi guvernis til 2004, kande Bingu wa Mutharika elektesis prezidanto. Nova plurapartisala elekto eventis en 2009 e Mutharika rielektesis, quankam la opozantaro denuncis fraudi dum l'elektala proceso.[4]
La rejimo di Mutharika judikesis kom autoritatoza e desestimanta pri la homala yuri. En julio 2011 eventis protesti kontre l'alta vivo-kusto. La protesti produktis 18 morti ed adminime 44 vunditi per pafado.
Mutharika mortis en 2012 pro kordio-paroxismo. Ilu sucedesis dal viceprezidanto Joyce Banda.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Malawi esas prezidantala e demokratiala republiko, kun plura partisi. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas da Nacional Asemblitaro por 5-yara periodo. Depos l'elekti qui eventis en 2014 esas Peter Mutharika. La nuna konstituco adoptesis ye la 18ma di mayo 1995.
La parlamento havas unika chambro, la Nacional Asemblitaro (National Assembly) kun 193 membri qui elektesis dal populo por 5 yari. Quankam la konstituco stipulas l'existo di senato, fakte ol ne existas. La judiciala povo havas tri niveli: la basa korti, la Supra Korti - qui mustas havar adminime 3 membri singla, e la Supra Apelo-korto, qua havas adminime 3 membri.
Exterlanda relati
[redaktar | redaktar fonto]
Ex-prezidanto Banda establisis bona diplomacala relati kun Westala landi, e ta relati duras til nun. Transito de monopartisala til plurapartisala sistemi, qua permisis formacar opozanta partisi plufortigis relati kun Usa. En 2007 la lando establisis diplomacala relati kun Popul-Republiko Chinia, e Chiniana koloko kresis pose.
Pos 1985 Malawi recevis granda quanto di refujanti de altra Afrikana stati, inkluzite Mozambik e Ruanda. Malgre ta kreis preso super Malawian ekonomio, lando recevis multa ekonomiala helpo de altra landi. Lando esas membro di Unionita Nacioni, IMF, Mondala Banko, ed altra internaciona organizuri.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Malawi esas lando senlitora, kun 118 480 km² di surfaco totala, di qui 25% okupesas per la lago Malawi, este. La Granda Valo di Rift trairas la lando norde til sude. La maxim alta monto di Malawi esas Sapitwa, kun 3 002 metri di altitudo.
La surfaco di la Lago Malawi jacas 457 metri sur la marala nivelo, e lua maxima profundeso esas 701 metri. To signifikas ke la maxim profunda punto di la lago Malawi jacas 213 metri sub la marala nivelo.
La fluvio Shire, longa de 402 km, ligas Lago Malawi e Lago Malombe a la fluvio Zambezi. L'altra du precipua fluvii di la lando esas Dwanga (longa de 160 km, qua fluas vers lago Nyasa), e la fluvio South Rukuru, qua fluas tra la platajo Nyika, norde de la lando.
La klimato di Malawi esas varma en basa regioni, e mez-varma en la montoza nordala regioni. La pluvoza sezono iras de novembro til aprilo. De mayo til oktobro eventas poka o nula pluvo en la lando.
Existas 5 nacionala parki, 4 rezerv-arei por sovaja vivo, e du altra protektita arei en Malawi. La nativa vejetantaro di la lando havas plu kam 5.500 speci del ekosistemi savano, naturala pasturaji, arbusto-foresti, inundata pasturaji e foresti.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Malawi |
Malawi esas un ek la maxim povra landi del mondo. Cirkume 85% de lua habitantaro habitas rurala zoni. La precipua agrokultivala produkturi esas tabako, sukrokano, teo, maizo, terpomo, sorgumo, bovi e kapri.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
La habitantaro augmentis tre rapide de 1961 (3 milion habitanti) til 1998 (9 933 868 habitanti, segun kontado). Segun statistiki de 2013, ol havis 16 407 000 habitanti.[5] La precipua rasala grupi esas Chewa, Nyanja, Tumbuka, Yao, Lomwe, Sena, Tonga, Ngoni e Ngonde. La linguo Chichewa, parolata dal 57% de la habitantaro, esas la maxim uzata.
Cirkume 80% de la habitantaro esas Kristani, e Katolikismo, l'Eklezio di Central-Afrika, e Presbiterismo esas la precipua Kristana religii.
La lando havas alta puerala mortado: 95,23 morti po 1.000 naskinta viva, segun l'Unionita Nacioni. Lua viv-esperajo anke esas basa: 50,03 yari, e multa personi infektesas dal AIDS-viruso. On kalkulas ke cirkume 250 personi kontaminesas omnadie per AIDS-viruso, e cirkume 70% de la hospitalala liti okupesas da personi qui havas l'AIDS-morbo.
La maxim populoza urbo esas la chefurbo Lilongwe, Blantyre, Mzuzu e Zomba.
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La nomo "Malawi" originas de Maravi, populo bantua qua enmigris de sudal Kongo cirkume la yaro 1400. Kande ta populo arivis a la lago Malawi, ol dividis su en du: l'ancestri de la nuna populo Nyanja - qua vivas an la nordo di Malawi, e l'ancestri de la nuna populo Chewa, qua vivas an la sudo. Kontree quale eventis kun altra Afrikana landi, l'arto di Malawi havas forta tribuala influo e poke influo Britaniana, note en la danso, qua divulgesas mondale per la Nacionala Kompanio pri Danso, kreita en 1987. La maskili, skulto e multa muzikal instrumenti anke havas forta Afrikal influo.
Pri literaturo, importanta nomi agnoskata exterlande esas la poeto Jack Mapanje, la skriptisto pri ciencala fiktivajo Paul Zeleza, e la skriptisti Legson Kayira, Felix Mnthali, Frank Chipasula e David Rubadiri.[6]
La muziko di Malawi nune mixas influi Usana, Britaniana ed Afrikana. Pro ke multa Malawiana soldati luktis dum la duesma mondomilito e pose retroiris a la lando, li adportis exterlanda muziko a Malawi e Malawiana muziko adextere. Exemplo pri fuzo muzikala esas la jenro Kwela, qua kreesis da Malawiana laboristi qui verkis en mineyi di Sudafrika e Mozambik. La kantisto Tony Bird kompozis muziki qui kritikis kolonialismo dum la kolonial epoko. Dum la guvernerio di Hastings Kamuzu Banda nur permisesis muziki qui laudis ilu, o muziki sen politikala mesaji. Pos la morto di Kamuzu Banda, aparis multa yuna artisti. Nuntempa exempli esas Wambali Mkandawire, Erik Paliani, Lucius Banda, la kantisti di hip hop Tay Grin, Esau Mwamwaya, Tsar Leo e la kantistino di jazz Malia. Kelka populara muzikala stili esas kwela, Malawiana jazo, kwasa kwasa, hip hop, gospel, R&B, reggae, la muziko tradicionala di Malawi, e pop/fusion.
Futbalo e basketbalo esas la du maxim populara sporti di la lando.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ "Malawi Slave Routes and Dr. David Livingstone Trail". UNESCO World Heritage Centre.
- ↑ Turner, John The Statesman's Yearbook 2009: The Politics, Cultures and Economies of the World, MacMillan Publishers, p.821
- ↑ 3,0 3,1 Murphy, Philip (2005). Central Africa: Closer Association 1945-1958. London, UK: The Stationary Office
- ↑ "Malawi President wins re-election" - BBC.co.uk
- ↑ FAO Country Profiles:Malawi - URL vidita ye 9ma di februaro 2016.
- ↑ Gall, Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life, pp. 101–102
| Nedependanta stati en Afrika |
| Aljeria | Angola | Benin | Botswana | Burkina Faso | Burundi | Centrafrika | Chad | Demokratial Republiko Kongo | Djibuti | Egiptia | Equatorala Guinea | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabon | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea Bisau | Ivora Rivo | Kabo Verda | Kamerun | Kenia | Komori | Kongo | Lesotho | Liberia | Libia | Madagaskar | Malawi | Mali | Maroko | Maurico | Mauritania | Mozambik | Namibia | Nigeria | Nijer | Ruanda | San-Tome e Principe | Senegal | Sierra Leone | Seycheli | Somalia | Sudafrika | Sudan | Sud-Sudan | Tanzania | Tunizia | Togo | Uganda | Zambia | Zimbabwe |
| Nesuverena teritorii |
| Ceuta | Kanarii | Madeira | Melilla | Ocidental Sahara | Mayotte | Reunion | Sokotra |
| Nedependo ne agnoskata |
| Somalilando | Puntlando |