Wikipedia:Palabras a evitar

Esta páxina é un ensaio, non se trata dunha política ou guía oficial. Contén recomendacións ou opinións dun ou máis usuarios da Wikipedia. Algúns ensaios representan normas e usos amplamente aceptados pola comunidade, mentres que outros só representan puntos de vista minoritarios. Os ensaios teñen unha función orientativa e informativa, mais en ningún caso normativa.

Seguramente non hai ningunha palabra que non poida usarse nunca en Wikipedia. Aínda así, sempre hai palabras máis apropiadas que outras e, dependendo do artigo, uns termos mal elixidos poden aparellar unha redacción deficiente ou tendenciosa. As devanditas palabras poden promover subrepticiamente un punto de vista, ser despectivas ou faltas de rigor enciclopédico.

En liñas xerais, unha palabra ou expresión debería evitarse se:

• É ambigua, non é informativa, ou non é específica
• É condenatoria ou ofensiva
• Suxire que Wikipedia demostra apoio ou dúbida respecto a un punto de vista
• É condescendente co lector
• Contén xerga propia de certos grupos en forma innecesaria
• É innecesariamente eloxiosa
• É un clixé

É preferible usar substantivos e verbos específicos máis que recorrer a adxectivos ou adverbios innecesarios. Aínda así, todas as palabras do idioma galego teñen o seu lugar en Wikipedia, en tanto se utilicen en forma precisa, correcta e prudente.

Ás veces pode crearse un xuízo sobre un punto de vista de acordo á palabra utilizada para atribuír un deles ao seu autor. É importante ter presente o significado da palabra, e utilizala correctamente.

• Afirmar: indica que a persoa está a dar algo por certo, en especial algo que podería ser dubidoso ou cuestionado por outras persoas. O seu uso é recomendable ao atribuír opinións, pero non respecto a feitos ou frases que non constitúan opinións.
  • Uso aceptable: o líder opositor afirmou que as accións do goberno prexudicarían á economía. (xa que é opinable, e outros políticos poden afirmar o contrario)
  • Uso cuestionable: o meu veciño afirmou que o ceo é azul. (o ceo é azul, ninguén o pon en dúbida)

• Asegurar: é similar a «afirmar», pero é aplicable en temas cuxa resolución depende de quen di a frase, mentres que «afirmar» é xenérico.
  • Uso aceptable: o Presidente asegurou que se presentaría como candidato para a reelección (correcto mentres sexa só un anuncio verbal, débese modificar cando se oficializa).
  • Uso dubidoso: o Presidente asegurou que o tornado non chegaría ata as costas do país (aínda que o diga, non é algo que poida controlar).

• Indicar: o verbo «indicar» pode ter dúas interpretacións posibles. Unha é para sinalar feitos que unha argumentación utiliza como xustificativos. O devandito uso é correcto en tanto se limite a feitos, xa que se se usa con opinións ou especulacións as trataría como feitos, o cal podería distorsionar a presentación dun debate. A outra interpretación, que é diferente, é para explicar que unha persoa lle dá instrucións («X indícalle a Y») a outra diferente.
  • Uso aceptable: Pasteur indicou que é necesaria a intervención de microorganismos para que se produza a fermentación.
  • Uso aceptable: o xefe lle indicou ao seu empregado que fixera novas tarefas.
  • Uso dubidoso: o presidente indicou que os estranxeiros son un perigo para o país (é unha opinión, non un feito).
  • Uso dubidoso: Fermi indicou que a crenza común de que o Universo posúe numerosas civilizacións avanzadas tecnoloxicamente, combinada coas nosas observacións que suxiren todo o contrario, é paradoxal suxerindo que ou ben o noso coñecemento ou as nosas observacións son defectuosas ou incompletas. (é unha especulación, non un feito)

• Descubrir, revelar: estes verbos conteñen a afirmación implícita de que algo é certo, e que anteriormente era descoñecido ou oculto. Deben usarse para casos que se correspondan con esa situación.
  • Uso aceptable: Colón descubriu América.
  • Uso aceptable: a autopsia revelou a causa de morte.
  • Uso dubidoso: o país descubriu que o modelo económico que mantiña era prexudicial.
  • Uso dubidoso: o líder opositor revelou os defectos do goberno.

Estas expresións, así como tamén o uso das comiñas para o mesmo efecto, establecen deliberadamente a idea de que algo non é necesariamente certo, e que moi seguramente sexa falso. Ou ben, que algo non sería realmente o que afirma ou cre que é. Isto introduce un punto de vista desapropiado ao artigo, ao tratar a un dos puntos de vista en forma despectiva. Algúns exemplos do seu uso poderían ser os seguintes:

• «A suposta teoría di que...»
• «O así chamado doutor non puido...»
• «A pretendida película non logra nin sequera...»

Cando as dúbidas si existan, débense mencionar explicitamente, xunto con quen ten tales dúbidas e por que, en lugar de recorrer a implicacións pouco claras.

A función destas expresións é relacionar dúas afirmacións diferentes, con valores lixeiramente conflitivos. As afirmacións X e Y relacionaríanse do xeito «X. Non obstante Y», «Aínda Que X, Y», «X. aínda así, Y» e «X. A pesar diso, Y». O problema con estas estruturas é que dan a entender que Y sería máis certa ou mellor que X.

Non se recomenda o seu uso ao contrastar opinións, pero si é aceptable ao realizar unha explicación para sinalar excepcións, casos especiais, un cambio, algo que contradiga o contexto xeral etc.

Estas palabras utilízanse para dar a entender que algo está completamente fóra de dúbida ou cuestionamento, e que non é razoable esperar que fose doutra forma, ao nivel que non sería necesario explicalo ou citar unha fonte.

O seu uso está xeralmente desaconsellado. Cando o tema non está realmente libre de dúbidas ou cuestionamentos, usar estas palabras reforza indebidamente ao punto de vista correspondente, facéndoo aparecer como o correcto. E cando si o está, estas palabras fan que a explicación apareza como condescendente cara ao lector. É preferible afirmar o obvio coma se non o fose.

O termo «natural» e palabras similares poden ter diversos significados segundo o contexto. Un deles é o de indicar que algo sería inevitable, unha consecuencia lóxica e ineludible das accións e contexto previos. Exemplo: «Antes das eleccións, as enquisas indicaban que o candidato tiña unha imaxe moi negativa. Naturalmente, quedou en terceiro lugar». Este uso está desaconsellado polas razóns detalladas.

Pero hai moitos outros usos posibles, que non son alcanzados polo criterio das palabras a evitar. O principal deles é aplicalo a aquilo relativo á natureza, e nunha gran cantidade de ciencias utilízase o termo «natural» como oposto a «artificial». Isto é, algo no que só interviñeron procesos naturais, sen intervención ou manipulación humana. Este uso é perfectamente aceptable. Debe notarse que, neste sentido, «natural» non equivale a «inevitable». Por exemplo, «A ferida sandou naturalmente» indicaría que non se empregaron medicamentos ou primeiros auxilios, pero non pretende afirmar que non existise a posibilidade de que esta non tivese sandado.

A matemática, física e outras ciencias teñen mesmo outros usos específicos do termo, igualmente admisibles.

Estas palabras suxiren que existen varias formas diferentes de enfocar algo, e que se considera a utilizada como a máis importante, o cal implica un punto de vista, unha preferencia. Non se recomenda o seu uso en forma xeneralizada, pero si se se indica quen utiliza ese enfoque.

Estas palabras implican unha postura editorial: O escritor utilízaas porque considerou que algo é irónico, sorprendente, curioso etc. Outros poderían non estar de acordo con ese punto de vista, polo que deben usarse con coidado. O que para alguén é curioso, pode non o ser para quen coñeza o tema mellor. Que algo sexa afortunado ou desafortunado depende dos desexos e metas de cada quen. Alguén pode pensar que un resultado é sorprendente, e alguén que analizase máis a fondo o contexto e condicións previas o podería considerar un resultado esperable.

É posible utilizar os termos cando non se está a describir ao tema en si senón as técnicas empregadas ou forma de presentación cando utiliza técnicas baseadas na ironía, a sorpresa etc. Por exemplo: «Sorprendentemente para Luke, Darth Vader afirmou ser o seu pai». Aínda así pode ser necesario revisar se o seu uso realmente se xustifica ou se se podería dicir o mesmo sen apelar ás devanditas palabras.

Ao falar de mortes ou catástrofes, é recomendable evitar remarcar o seu carácter negativo dende un punto de vista editorial. Todas as mortes son tristes ou tráxicas para alguén. É recomendable indicar como morreu unha persoa, en que circunstancias, que consecuencias ocasionou a súa morte, ou que homenaxes se fixeron á súa memoria. Se unha morte é tráxica, deberá decidilo o lector.

Deben evitarse así mesmo o uso de eufemismos ou frases que leven consigo implícita unha postura respecto á relixión ou a vida despois da morte, tales como «xa non está entre nós», «xa non camiña entre os vivos», «descansa en paz», «foise ao Ceo», «foise con Deus» etc. «Morreu» non é unha palabra crúa nin vulgar, é perfectamente apropiada para describir o acto de morrer, e non especula sobre posibles futuros estados.

En temas de actualidade, é frecuente que se coñeza como «escándalo» a un episodio de gran debate mediático. Debe terse coidado co seu uso, xa que leva consigo o significado de que o involucrado fixo algo negativo, e é utilizado con frecuencia para facer campaña política. Un político logra desprestixiar o seu opoñente se logra que apareza no centro dun «escándalo». Debe terse coidado ao utilizalo no texto, e debe evitarse utilizalo no título a menos que sexa parte do nome polo cal a maior parte da prensa reputada coñeza o tema.

«Controversia», pola súa banda, é unha palabra que denota unha discusión de opinións contrapostas, sen implicar un valor necesariamente negativo para algunha das partes, e é preferible. «Polémica» ten un significado similar. Entre unha ou outra, polo xeral utilízase «controversia» para un caso de actualidade bastante concreto que xere opinións fortes nun ou outro sentido, mentres que «polémica» é aplicable a discusións de carácter máis establecido e permanente (por exemplo, a legalización ou non do aborto).

Estas palabras deben reservarse para casos nos que o debate sexa realmente maiúsculo. Non todas as accións que xeran unha resposta ou crítica a través dos medios constitúen un escándalo, controversia ou polémica, e o seu uso podería sobredimensionar a importancia dunha disputa menor.

Estas palabras declaran unha conexión entre dúas entidades sen aclarar a natureza da devandita conexión ou os argumentos que a apoien ou neguen. Adoitan usarse para que unha conexión entre dúas entidades pareza máis importante do que quizais sexa, xeralmente unha delas ten un gran descrédito ou imaxe negativa e búscase con este uso desprestixiar a outra parte por asociación.

Se a conexión non é ben coñecida, ou a súa existencia é discutible, debe ser explicada cos datos concretos que xustifiquen a existencia dunha conexión. Na devandita explicación débese aclarar tamén se as partes reivindican a relación, ou se esta é proclamada por un terceiro.

Este tipo de expresións teñen tres funcións principais, todas moi pouco recomendables para unha enciclopedia.

A primeira é para dar a coñecer a existencia dunha opinión ou interpretación. Este uso non é efectivo porque non é preciso: Non indica quen ou quen sosteñen esa opinión nin cal é o seu número. É preferible substituíla por tales indicacións. «Dise que é o mellor guitarrista do país» por exemplo, non é apropiado, pero «foi elixido como o mellor guitarrista do país por unha enquisa aos lectores da revista tal» si.

Outro, algo similar, é o de aproveitar a devandita imprecisión para presentar unha opinión propia ou moi minoritaria e outorgarlle un halo de credibilidade suxerindo que existe unha masa imprecisa que está de acordo. Dado que Wikipedia non é unha fonte primaria, as opinións persoais non poden reflectirse nos artigos, senón só aquelas sostidas por unha cantidade apreciable e identificable de xente ou por unha autoridade na materia. Dunha forma similar á anterior, deberá indicarse iso para demostrar que non se está a achegar unha opinión propia.

O terceiro uso, e seguramente o máis insidioso, é o de esparexer rumores ou faladurías, dando cousas a entender en forma implícita pero sen afirmalas en forma aberta. Non só debe evitarse o seu uso en Wikipedia senón tamén vixiar a súa aparición nos medios que se utilicen como fonte de información. A miúdo os medios utilizan estas ou outras estruturas para «suxerir sen afirmar» información que poida resultar inxuriante ou difamatoria cara á parte involucrada, a cal podería iniciar xuízo se a devandita información aparecese como afirmación. Un diario que dixese algo similar a «Coméntase nos corredores do Senado que o senador tal recibiu un maletín de diñeiro para votar a favor do proxecto de lei» non está acusando o devandito senador de corrupción, non dende un punto de vista legalista, polo que non se pode afirmar en Wikipedia que aquilo acontecese como un feito e citar ao diario como fonte de información.

Hai dúas formas de presentar estatísticas: mediante proporcións, ou mediante cantidades. Para poder interpretalas axeitadamente é preferible utilizar o mesmo sistema en forma consistente e non os mesturar. Por exemplo, «Na cidade o 40% da poboación desprázase a diario en autobús, mentres que un millón o fan no subterráneo», unha oración expresada desa forma non permitiría apreciar que proporción existe entre ambas as dúas cousas ou sequera cal é a maioritaria.

Tamén se deben evitar expresións como «Rexistráronse uns 5000 taxis e autobuses». Por un lado non indica a proporción: poderían ser 4800 taxis e 200 autobuses. Polo outro, é ambiguo e suxire a idea de que taxis e autobuses serían a mesma cousa.

Ao citar estatísticas é importante controlar moi ben o que di a fonte para asegurarse de que se está a dicir exactamente o que indican os resultados. Unha pobre elección de palabras podería alterar dramaticamente o significado.

Un gran número de palabras son usadas na fala habitual e están definidas no dicionario, pero son utilizadas en forma de «acusación» máis que como simples adxectivos. Por exemplo:

• «O goberno estableceu políticas demagóxicas para...»
• «Os X son unha agrupación racista formada por...»

O uso desas palabras adoita implicar un punto de vista. Polo xeral, que a palabra sexa utilizada para «falar de...», pero non cando alguén fale de si mesmo, adoita indicar que é pexorativa ou inxuriante.

É recomendable evitar os termos que parezan opinables ou que poidan ser percibidos así por algún grupo notable, mesmo se tecnicamente non o son. Palabras máis neutrais son preferibles, e pódense encontrar pensando un pouco. En xeral é mellor describir que poñer nomes, ou citar neutralmente a unha fonte a quen atribuír a opinión na forma «X di Y».

As oracións anteriores poderíanse reformular como:

• «O goberno estableceu políticas apuntadas a xerar unha rápida aprobación popular...»
• «Os X son unha agrupación que reivindica a supremacía de Z grupo...»

Desaconséllase utilizar nos artigos palabras insultantes, groseiras, vulgares ou bastas. Dado que implican un xuízo de valor altamente negativo, non se adecúan ao punto de vista neutral. É igualmente desaconsellable apelar á linguaxe vulgar con propósitos didácticos, intentando atraer a atención do lector empregando unha linguaxe próxima a este, xa que tales usos poderían ser malinterpretados ou resultar confusos. Simplemente pregúntese, realmente esperaría que unha enciclopedia utilice estes termos?

Por suposto, ao igual que os demais casos, o uso pode ser aceptable en determinados contextos. Desaconséllase utilizar un insulto pero non falar do mesmo: que significa, quen o utiliza con quen, en que circunstancias, de onde xorde o termo ou quen popularizou o seu uso etc. Non hai problemas con obras que empreguen grosarías con motivos artísticos: se por exemplo o disco Me gusta cómo andas de Siniestro Total ten un tema que se chama «Cuánta puta y yo qué viejo», a palabra puta nese contexto forma parte dun título e non é un insulto. As citas de frases ditas por algunha persoa están completamente fóra dos criterios das palabras a evitar, e deben reproducirse en forma textual, mesmo aínda que conteñan insultos (non obstante, e suxeito ás circunstancias de cada caso, se a frase non é icónica poderíase considerar se non hai outra que ilustre mellor o punto de vista da persoa, ou se se perde contexto se non se utiliza a cita).

A palabra «seita» adoita ter unha connotación negativa. En xeral debe ser evitada en frases como «X é unha seita»; debe dicirse en cambio «en tal libro ou ensaio, fulano sostén que X é unha seita porque...», ou «...tal goberno proscribiu as actividades do grupo por considerar que é unha seita destrutiva».

Orixinalmente, a palabra significaba «quen rexeita adaptacións rituais posteriores, e en cambio segue os fundamentos (é dicir as crenzas ou ritos orixinais) da súa relixión». Non obstante, o significado pasou a ser xeralmente sinónimo de «fanático relixioso». Neste sentido úsase nos medios de comunicación e nas críticas de relixións en particular.

Un fundamentalista non é necesariamente un extremista, nin sequera alguén particularmente estrito en materia moral. A palabra debería ser usada principalmente para aquelas persoas ou denominacións relixiosas que se autodescriben como fundamentalistas (do que existen varios exemplos). Se un grupo o fai, é preferible usar a descrición proposta polo propio grupo, dentro de límites razoables, ou usar unha descrición máis específica, xa que isto o representa tal como se ve a si mesmo. Se existen críticas que acusan de fundamentalista a unha persoa ou grupo, esta circunstancia debe ser citada e o termo debe ser atribuído á súa fonte.

Non debería usarse o termo «teoría» e os seus derivados para denotar suposición ou especulación. En ciencias e historia existen voces máis apropiadas para isto, como «hipótese» e «conxectura». É un erro moi frecuente de percepción a crenza de que «teoría» significa «suposición». En ciencias naturais e outros campos académicos, unha teoría non é en absoluto unha suposición, nin sequera unha suposición razoable e fundada. Unha teoría é un sistema de explicación que está de acordo co coñecemento dispoñible, que debería ter sido verificada coidadosamente para intentar determinar se coincide ou non cos feitos perceptibles.

Que as teorías sexan cambiantes non significa que non sexan aceptadas. A ciencia como emprendemento espera que todas as afirmacións acerca do que é «verdadeiro», sexan teorías, leis, principios, modelos e de calquera outro tipo, estean abertos a un escrutinio constante. En tanto as probas apoien unha teoría, continuará sendo aceptada. Cando novas evidencias aparezan, as teorías evolucionarán para incorporalas. Isto non significa, non obstante, que as teorías non sexan admitidas.

En ciencias, a teoría é unha descrición proposta, unha explicación, un modelo da forma en que determinados fenómenos naturais interactuan, capaz de predicir sucesos futuros ou observacións do mesmo tipo, e susceptibles de ser verificadas ou «falsadas» mediante a experimentación e a observación empírica. As teorías predín os resultados de situacións específicas. A credibilidade dunha teoría refórzase por medio da observación. A teoría pode ser descartada se contradí o resultado e observacións. A ausencia de evidencia que se opoña e o volume de evidencia en respaldo dunha teoría é o que debe ser considerado cando se decide a súa admisibilidade.

Os principios científicos denomínanse algunhas veces «leis», como na expresión «leis da termodinámica». Pero unha lei científica non é, contra o que ás veces se supón, unha «teoría probada» porque as ideas nas ciencias non están suxeitas a «proba» no mesmo sentido que o están as proposicións en lóxica. Unha «lei» tampouco é unha «teoría da que ninguén razoable dubida», porque a natureza indutiva da ciencia asegura que sempre existe dúbida ao tratar de describir as regras xerais da natureza. Tamén é incorrecto dar por suposta unha estrutura xerárquica hipótese = > teoría = > lei. Aínda que as leis científicas se basean en teorías, só o fan en tanto e en canto as teorías expliquen determinados fenómenos. Por exemplo, as leis da termodinámica son resumos breves e incompletos da moderna teoría da termodinámica. As mellores explicacións que a ciencia pode ofrecer son as teorías. En matemática o termo «teorema», no sentido de resultado probado, e «conxectura», no sentido de hipótese proposta pero non probada, son máis comúns como afirmacións individuais. A teoría é un corpo completo de coñecemento, como a teoría de números, a teoría da relatividade etc.

Nalgunhas áreas da filosofía o termo «teoría» é historicamente aceptado para describir unha liña de pensamento ben definida ou un xénero de especulación filosófica razoada. Aínda en tales casos, «teoría» non é o mesmo que «hipótese».

A palabra «mito» ten distintos significados en diferentes contextos e ámbitos, como tamén na fala corrente:

• En socioloxía, é unha historia que resulta importante para un grupo, pero non é verificable. A falta de verificabilidade non implica necesariamente falsidade, senón que pode referirse a feitos históricos dos que non existen rexistros.
• En folclore, significa un relato sagrado que se considera verdadeiro.
• Na fala corrente, xeralmente denomínase con este termo un relato do cal se cre que é falso.

Salvo en casos excepcionais (como en «mito urbano») non debe darse por sobreentendido que se está a usar o termo no sentido da fala corrente. Non deben usarse na voz narrativa impersoal do artigo frases tales como «a evolución é un mito», ou «o mito do Holocausto» sen atribución ás súas fontes. A voz mito é perfectamente aceptable no seu sentido técnico, se do contexto xorde claramente que se está a usar en tal sentido. Un exemplo do uso valorativo ambiguo desta palabra é referirse ás «crenzas cristiás» e aos «mitos hindús».

A palabra «lendario» ten dúas acepcións doadas de confundir e que poden causar problemas cando se usan nunha biografía.

• Pode referirse a unha persoa ficticia sobre cuxos mitos e lendas se escribiu.
• Pode referirse a unha persoa tan celebrada que adquiriu a estatura e difusión dunha lenda.

Como ás veces é difícil distinguir cal dos dous sentidos estase a usar, é mellor evitar o termo. O termo ficticio describe mellor a unha persoa inexistente.

A menos que se usen en citas ou contextos específicos, hai palabras cuxa precisión pode cambiar co tempo. Teña coidado ao usar, por exemplo:

• Onte, hoxe, mañá
• Este mes, o próximo ano, o pasado 15 de xaneiro
• Hai pouco, actualmente, proximamente
• Agora
• Ata a data, ata o momento

A lista, por suposto, non é pechada. É posible que haxa casos onde o uso si sexa aceptable, especialmente en cousas cuxo valor non cambie co tempo ou non estea previsto que o faga. «Actualmente X país está composto de Y provincias» pode ser adecuado ao falar da historia do país, xa que será un dato válido hoxe e seguramente seguirao sendo por anos.

Ao falar de temas sensibles ao tempo ou desactualizables, pode ser apropiado engadir a data na que se fai a afirmación (non a exacta, pero si o ano, e quizais o mes).

Como regra xeral, debe considerarse como se vería o artigo de aquí a un ano se ninguén o actualizase.