Neandertal

Neandertal
Pleistozeno berantiar PreЄ Є O S D C P T J K Pg N ↓
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Klasea	Mammalia
Ordena	Primates
Familia	Hominidae
Leinua	Hominini
Generoa	Homo
Espeziea	Homo neanderthalensis William King, 1864
Banaketa mapa

Neandertalak^[1] (halaber, Neandertalgo gizakia, Homo neanderthalensis edo Homo sapiens neanderthalensis^[2]) Eurasian orain dela 40.000 urte arte bizi izan zen giza espezie edo azpiespezie arkaiko bat izan zen^[3][4][5][6]. Ziurrenik aldaketa klimatikoaren ondorioz^[7][8][9], gaixotasunen ondorioz^[10][11] edo bi horien arteko konbinazio baten ondorioz desagertu ziren^[9].

Ez dago argi neandertalak gizaki modernoengandik noiz banandu ziren; ikerketek duela 315.000^[12] eta 800.000 urte bitarteko tarteak proposatu dituzte^[13]. H. heidelbergensis arbasoaren eta neandertalen arteko dibergentziaren garaia ere ez da argia. Neandertal hezurrik zaharrenak duela 430.000 urte datatuak daude, baina sailkapena zalantzazkoa da^[14]. Neandertalak fosil ugariengatik ezagutzen dira, batez ere duela 130.000 urtetik aurrera^[15]. Espeziaren tipoa, Neanderthal 1, 1856an aurkitu zen Alemaniako Neander haranean. Fosil horren baliagarritasunaz eztabaida asko izan ondoren, XX. mendearen hasieran primitiboak, inozoak eta basatiak zirela pentsatzen zen. Nahiz eta horien ezagutza eta pertzepzioa aldatu egin den, geroztik komunitate zientifikoan, eboluziorik gabeko kobazuloetako gizaki arketipoaren irudia nagusi da oraindik ere herri-kulturan^[16][17].

Neandertal teknologia nahiko sofistikatua izan zela uste da. Mousteriar harrizko lanabes industria zuten^[18][19], eta litekeena da sua sortzeko^[20][21] eta haitzuloetako sutondoak eraikitzeko trebetasunak ere izatea^[22][23], urki azalezko bikea^[24], gutxienez burusien eta pontxoen antzeko arropa sinpleak^[25], ehungintza^[26], Mediterraneoan zehar nabigatzea^[27][27], sendabelarrak erabiltzea^[28][29][30], baita lesio larriak artatzeko ere^[31], janaria biltegiratzea^[32] eta sukaldaritzako teknika ezberdinak erabiltzea ere, hala nola, erretzea, irakitea^[33] eta ketzea^[34]. Neandertalek elikagai asko erabiltzen zuten, batez ere apatxak dituzten animaliak^[35], baina baita beste megafauna^[36], landare^[37][38][39], ugaztun txiki, txori^[40] eta uretako eta itsasoko baliabideak ere^[41]. Nahiz eta puntako harrapariak izan, hartza, lehoiak, kobazuloko hiena eta beste harrapari handi batzuekin lehiatzen ziren^[42]. Pentsaera sinboliko eta Paleolitikoko labar artearen hainbat adibide egotzi zaizkie Neandertalei, baina ez da ziurra^[43]. Adibideetako batzuk hegazti hezurretatik^[44] edo oskoletatik^[45] egindako apaingarri posibleak, objektu ezohikoen bildumak, hala nola kristalak eta fosilak^[46], grabatuak, musika ekoizpena^[47], Divje Babe flautak adierazten duen bezala^[48], eta duela 65.000 urte baino lehen eztabaidarekin^[49] dataturiko Espainiako kobazuloko pinturak^[50][51]. Sinesmen erlijiosoen proposamen batzuk ere egin dira^[52]. Neandertalak mintzatzeko gai bide ziren, agian hizkuntza artikulatuekin, nahiz eta haien hizkuntzaren konplexutasuna ez den ezagutzen^[53][54].

Gizaki modernoen aldean, neandertalek gorpuzkera sendoagoa eta gorputz-adar laburragoak zituzten. Ezaugarriok klima hotzean beroa mantentzeko egokitzapen gisa azaltzen dira sarri, baina neandertalak sarri bizi izan ziren paisaia epeletarako egokitzapenak ere izan litezke^[55]. Hala ere, hoztasun espezifikoko egokitzapenak zituzten, hala nola, gorputz gantz-biltegi espezializatua^[56] eta sudur handia, airea berotzeko^[57] (nahiz eta sudurra isuri genetikoek eragin izan^[58]). Gizon neandertalen batezbesteko garaiera 165 cm ingurukoa zen eta emakumezkoena berriz, 153 cm, industrializazioaren aurreko gizaki modernoen antzekoa^[59]. Neandertal gizonen eta emakumeen burmuinek 1.600 cm³ eta 1.300 cm³ inguru zituzten hurrenez hurren, gizaki modernoentzako balioen eremuan dagoena^[60][61][62].

Biztanleria oso txikia zen, gene ahul kaltegarriak nabarmen hedatu ziren^[63] eta distantzia luzeko sare eraginkorrak ez-ohikoak ziren. Dena den, eskualdeko kulturen eta komunitateen arteko komunikazio erregularraren frogak daude^[64][65]. Kobazuloetan bizi ziren, eta leize artean mugitzen ziren urtaroen arabera^[66]. Neandertalak tentsio handiko giro batean bizi ziren, traumatismo tasa altuekin, eta % 80 inguru 40 urte baino lehen hiltzen ziren^[67]. Neandertalen eta gizaki anatomikoki modernoen arteko hibridazioaren frogak 2010eko Neanderthal Genoma Proiektuaren zirriborroan aurkeztu ziren^[68][69][70]. Baliteke duela 316-219 mila urte gertatu izana^[71], baina litekeena da duela 100.000 urte gertatu izan eta, berriro ere, duela 65.000 urte^[72]. Badirudi, halaber, Siberiako gizaki arkaikoa zen Denisovarrekin ere hibridatu izana^[73][74]. Eurasiar, australo-melanesiar, natibo amerikar eta iparrafrikar genomen % 4 inguru gene neandertalak dira, Afrikako Saharaz azpiko eremuan azpialdeko biztanleek, aldiz, ez dute bat bera ere edo agian % 0,3ko gehienez ere. Guztira, neandertalren genomaren % 20 bizirik dirau gaur egun^[75]. Neandertalengandik heredaturiko gene asko kaltegarriak edo hautespen naturalaren eragina izan lezaketen arren, neanderthal genetikak giza immunitate sistema modernoan eragina duela dirudi^[76][77], eta beste hainbat funtzio biologikotan eta egituratan ere inplikatuta dagoela^[78], baina zati handi batek DNA ez-kodetzailea dela dirudi^[79].

Gaur egun neanderthal idazteko bi modu ezberdin daude nazioartean, izan ere Thal alemanezko hitzaren grafia XX. mendearen hasieran aldatu zen, eta gaur egun Tal erabiltzen da. Esanahia «harana» da. Neander izena Joachim Neander poetaren ondorioz dauka bailarak, askotan bisitatzen zuen eremua zelako^[80]. Izen binomiala finkoa denez Neanderthalensis erabiltzen da, baina hizkera arruntean erdiko h hori erdara askotan kentzen da. Euskaraz, ohikoa izan da neanderthal hitza aurkitzea, baina azken urteotan h hori ere kendu da eta neandertal erabili ohi da^[1]. Ahoskera arrunta /t/ da^[81], baina nazioarteko esparru batzuetan th hori /θ/ gisa (ingelesezko think, edo Espainiako gaztelania estandarreko Zamora hitzetako lehen soinuaz, alegia) ahoskatzen dute^[82][83].

Neanderthal 1, espezie tipoa, Neanderthal burezurra izenaz ezagutzen zen antropologiako literaturan, eta burezur horren ondorioz berreraikitako gizakiari "Neandertalgo gizakia" deitu ohi zitzaion^[84]. Homo neanderthalensis izen binomialaz, izaki zehatz batetik espezie osora hedatu zena, William King irlandarrak proposatu zuen 1863an^[85][86][87]. Hala ere, 1864an, gomendatu zuen neandertalak eta gizakiak genero banatan sailkatzea, neandertalen burezurra txinpantzeen antzekoa zela iradoki zuen eta argudiatu zuenez, "ez ziren gai inongo kontzepzio moral edo teistiko" izateko^[88].

Lehen neandertal hondarrak —Engis 2 (burezur bat)— 1829an aurkitu zituen Philippe-Charles Schmerling naturalista holandarrak Grottes d'Engisen, Belgikan, baina gizaki anatomikoki moderno baten antzinako burezurra zela uste zuen^[89]. 1848an Edmund Henry Réné Flintek Forbes harrobiko Gibraltar 1 arrastoak aurkeztu zituen Gibraltargo Zientzia Elkartean; hala ere, horrek ere gizaki moderno baten burezurra zela pentsatu zuen^[90]. 1856an, Johann Carl Fuhlrott irakasleak, Neander Bailarako Kleine Feldhofer Grotteko (Neanderthal 1) hezurrak ikui zituen, gizaki modernoengandik bereiziak, Hermann Schaaffhausen antropologo alemaniarrari eman zizkion 1857an^[91]. Kranioa, izterreko hezurrak, eskuineko besoa, ezkerreko humeroa eta ulna, ezkerreko iliuma (aldakako hezurra), eskuineko sorbaldako xafla eta saihetseko zatiak biltzen zituen^[88]. Charles Darwinen Espezieen Jatorria jarraituz, Fuhlrottek eta Schaaffhausenek argudiatu zuten hezurrek antzinako giza forma moderno bat irudikatzen zutela^[17][92][93]; Schaaffhausenek, gizarte-darwinista bera, uste zuen gizakiak basatiengandik zibilizaziora gradualki aldatu zirela eta, beraz, neandertalak haitzuloko barbaroak zirela. Fuhlrott eta Schaaffhausenek aurkakotasuna aurkitu zuten Rudolf Virchow patologo emankorraren eskutik, honek espezie berriak aurkikuntza bakar batean oinarrituta definitzearen aurka argudiatuz^[94]. 1872an, Virchowek ezaugarri neandertalak oker interpretatu zituen senilitatean, gaixotasunaren eta malformazioaren ebidentzia gisa, arkaikotasunaren ordez, neandertalen ikerketa kolokan jarri zuena mendearen amaiera arte^[17][92].

XX. mendearen hasieran jada, hainbat neandertal aurkitu ziren, eta H. neanderthalensis espezie legitimo gisa ezarri zen. Espezimenik ezagunena La Chapelle-aux-Saints 1 zen, La Chapelle-aux-Saintsen aurkitua, Frantzia. Marcellin Boule paleontologo frantsesak zenbait argitalpen egin zituen, Paleontologia zientzia gisa ezarri zuen lehenengoen artean, laginak zehaztasunez ikertuz, baina gizaki modernoekin urrun kokatu zituen, nolabaiteko tximino-formako izaki alfer bat bezala. 1912ko Piltdowneko Gizakiaren aurkikuntza (iruzurra izan zena), gizaki modernoekiko Neandertalek baino askoz antz handiagoa zuena, gizaki primitiboen adar ezberdin eta ahaiderik gabekoak existitzen zirela frogatzeko erabili zen, eta Boulek H. neanderthalensis berreraikitzeari eutsi zion, ahaide urrun eta adarrik gabeko bide ebolutibo gisa^{[17][95][96][97]}. Neandertalen herri irudian primitibo, barbaro, geldo eta astakirtena ezarri zen; irudi horrek hainbat hamarkadatan birsortu eta zientzia-fikzioko lanetan iraun zuen, hala nola 1911ko J.H. Rosny aînéren Suaren bilan eta 1927ko H. G. Wellsen The Grisly Folk eleberrietan, munstro gisa agertzen baitziren^[17]. 1911n, Arthur Keith antropologo eskoziarrak La Chapelle-aux-Saints 1 berreraiki zuen gizaki modernoen berehalako aitzindari gisa, su baten ondoan eserita, erremintak ekoizten, lepokoa jantzita eta giza jarrera handiagoa zuela, baina horrek ez zuen arrakasta zientifiko handirik egin, eta Keithek gerora bertan behera utzi zuen bere tesia 1915ean^[17][92][98].

Mendearen erdialderako, Piltdowngo Gizonaren engainua ezagututa, La Chapelle-aux-Saints 1 fosilaren berrazterketan oinarriturik (zeinak osteoartritisa baitzuen, gorputzaren forman aldaketa eragin zuena) eta aurkikuntza berrietan oinarriturik, komunitate zientifikoa neandertalen ulermena berritzen hasi zen. Neandertalen portaera, adimena eta kultura bezalako ideiak eztabaidatzen ari ziren, eta haien irudi gizatiarrago bat agertu zen. 1939an, Carleton Coon antropologo estatubatuarrak neandertal bat berreraiki zuen negozio jantzi eta kapela moderno batekin, azpimarratzeko gizaki modernoen bereizezinak izango zirela, gutxi gorabehera, orainaldira bizirik iritsi izan balira. William Goldingen The Inheritors eleberriak (1955) neandertal emozionalagoak eta zibilizatuagoak irudikatzen ditu^[17][16][97]. Hala ere, Bouleren irudiak eragina izan zuen 1960ko hamarkadara arte. Gaur egun marrazten diren neandertalak oso gizatiarrak dira^[92][97].

Neandertalen eta gizaki modernoen arteko hibridazioa goiz iradoki zen^[99], hala nola Thomas Huxley ingeles antropologoak 1890ean^[100], Hans Peder Steensby daniar etnografoak 1907an^[101] eta Coonek 1962an^[102]. 2000ko hamarkadaren hasieran, ustezko ale hibridoak aurkitu ziren: Lagar Velho 1^{[103][104][105][106]} eta Muierii 1^[107]. Hala ere, antzeko anatomia ere sor zitekeen, ugaltzea baino gehiago antzeko ingurune batera egokituz^[79]. 2010ean neandertalen nahasketa populazio modernoetan aurkitu zen, Neandertal lehen genoma sekuentziaren mapping-arekin^[68]. Hori Vindija kobazuloan, Kroazian, zeuden 3 laginetan oinarritu zen, ia % 4eko DNA arkaikoa zuena (genomaren sekuentziazio ia osoa egiteko aukera ematen zuena). Hala ere, gutxi gorabehera % 1 akats egon ziren 200 letrako (base pare) mutazio tasa altuan oinarrituta, ziurrenik laginaren kontserbazioaren ondorioz. 2012an, Graham Coop genetikari britaniarrak hipotetizatu zuen gizaki modernoekin hibridatu zen giza espezie arkaiko beste bat zela, 2013an, Denisova kobazuloko (Siberia) behatz-hezur batean kontserbatutako neandertal genomaren ondorioz faltsutu zen hipotesia^[79].

Homo sapiens Denisovako gizakia, Denisova kobazuloa Denisovako gizakia, Baishiya Karst kobazuloa Neandertal, Denisova kobazuloa Neandertal, Sidrón kobazuloa Neandertal, Vindija kobazuloa Antzinako proteoma eta genomatan oinarritutako alderaketa[108].

Neandertalak Homo generoko hominidoak dira, gizakiak bezala. Sailkapen batzuetan Homo neanderthalensis espezie gisa agertzen dira eta, beste batzuetan, Homo sapiens neanderthalensis azpiespezie gisa. Kasua hori denean, gaur egungo gizakiak Homo sapiens sapiens gisa sailkatzen dira^[2].

Eztabaida honen gakoetako bat "espezie" kontzeptuaren zailtasuna da, gaur egun isolatutako bi populazio izendatzeko erabiltzen delako, baina badakigulako gizaki modernoen eta neandertalen arteko hibridazioa gertatu zela^[2][109]. Hala ere, neandertalen Y kromosoma patrilinealik edo DNA mitokondrial matrilinealik ez dago gaur egungo gizakietan, eta X kromosoma azpi-ordezkatua dago; horrek iradokitzen du agian hibridoen emankortasuna txikiagoa izan zela edo, kasu askotan, antzutasuna egon zela^{[70][110][111][112]}, bi taldeen arteko muga erreproduktibo bat sortuz eta, beraz, espezieen arteko diferentziazio beharra^[70].

2014an Svante Päabo genetistak esan zuen "gerra taxonomiko" hauek konponezinak direla, "ez dagoelako kasua zehazki deskriba dezakeen espeziearen definiziorik"^[2].

Neandertalak gaur egungo gizakiengandik baino denisovarrengandik gertuago daudela pentsatzen da. Era berean, neandertalek eta denisovarrek azken arbaso komun gertuago bat dute gizakiekin dutena baino, DNA nuklearrean oinarrituta. Hala ere, neandertalek eta gizaki modernoek azken arbaso komun gertuago bat dute DNA mitokondriala ikertuz gero. Hori azaltzeko modua hau izan liteke: neandertal/denisovar bereizketa gertatu ostean, beste gizaki talde batekin hibridazioa gertatzea, beharbada. Hori agian bi eratara gertatu zen: edo neandertalak hibridatu ziren gizaki moderno arkaiko batekin edo, bestela, denisovarrak beste espezie/gizaki are arkaikoagoa eta ezezagun batekin hibridatu ziren.^{[73][74][108][113][114][115]}

• 
  1. estaia: aurre-neandertal goiztiarra, agian Homo erectus (Tautavelko Gizakia, orain 450.000 urte).
• 
  2. estaia: Neandertal goiztiarra, agian Homo heidelbergensis (Miguelón, orain dela 430.000 urte).
• 
  3. estaia: Neandertal goiztiarra (Saccopastore I, orain dela 130.000 urte).
• 
  4. estaia: Neandertal europar klasikoa (La Chapelle-aux-Saints 1, orain dela 50.000 urte).

Uste da H. heidelbergensis izan zela neandertalen, denisovarren eta gizaki modernoen azken arbaso komuna Europan, Asian eta Afrikan populazioak isolatu baino lehen^[116]. H. heidelbergensisen eta Neandertalen arteko tarte taxonomikoa batez ere orain dela 300.000 eta 243.000 urte artean 8. itsas isotopo estaian dagoen fosilen arteko tartean oinarritzen da. "Neandertalak", konbentzioz, tarte honen ostean aurkitutako fosilak dira^[117]. Hala ere, Sima de los Huesosen orain dela 430.000 urteko fosilak neandertal goiztiarrak izan litezke^[118][119], edo oso gertuko talde bat, eta orain dela 400.000 urteko Aroeira 3 fosila trantsizio-fase batekoa izan liteke. Morfologia deribatu eta anzestralak aldi berean eman litezke, tarte batean gainjarriz^[120]. Baliteke ere Mendebaldeko Europatik eta Afrikatik isuri genetikoa egotea Pleistozeno Ertainean, Cepranoko eta Sićevoko espezimenetan neandertal ezaugarriak lausotuz. Erregistro fosila askoz ere osoagoa da orain dela 130.000 urtetik aurrera^[121], eta garai horietako fosilen artean neandertal hezurdura osoak ere aurkitu dira^[122][123]. Italiako Visogliano eta Fontana Ranuccio gune-arkeologikoetan aurkitu diren hezurrek diote neandertalen hortzeria orain dela 450-430.000 urte garatu zela, Pleistozeno Estrainean^[124].

Bi hipotesi nagusi daude neandertalen eboluzioaren inguruan neandertal/gizaki bereizketa eman ondoren: bi fasekoa edo akreziozkoa. Bi faseen hipotesiak proposatzen du ingurumen-gertakari garrantzitsu batek, adibidez Saale glaziazioak H. heidelbergensisen eragin zuela gorpuzkera sendotzea eta handitzea, eta, aldi berean, buruaren zabaltzea, zeinak 2. fase batean burezurraren anatomian beste aldaketa batzuk ekarri zituen^[105]. Hala ere, neandertalaren anatomiako ezaugarri guztiak ez dira zertan lotuta egon klima hotzarekin^[55]. Akrezio ereduak proposatzen du neandertalek pixkanaka eboluzionatu zutela denborarekin H. heidelbergensis anzestraletik, lau estaietan: aurre-neandertal goiztiarra (MIS 12, Elster glaziazioa), aurre-neandertala sensu lato (MIS 11-9, Holstein interglaziarra), neandertal goiztiarrak (MIS 7-5, Saale glaziazioa-Eemiarra), eta neandertal klasikoa sensu stricto (MIS 4-3, Wür glaziazioa).^[117]

Neandertal/gizaki modernoen arteko bereizketa noiz izan den ikergai dago oraindik. 250.000 urte inguruko data proposatzen dutenek Homo helmei ustezko espeziea aipatzen dute Azken Arbaso Komun gisa, eta bereizketa Levallois teknikarekin lotzen dute. 400.000 urte proposatzen dutenek H. heidelbergensis dute arbaso komun gisa. 600.000 urte proposatzen dutenek Homo rhodesiensis aipatu dute arbaso komun gisa, gaur egungo gizakiak, alde batetik eta neandertal/heidelbergensis leinuak sortuko zituenak. Orain dela 800.000 urte ere proposatu dute Homo antecessorren defendatzaileek, baina interpretazio honek milioi bat urteraino eramango luke bereizketa^[125][126]. Hala ere, 2020ean egindako H. antecessorren hortzen proteomaren analisi batek proposatzen du H. antecessor ez zela gure arbaso zuzena^[127]. DNA ikerketek oso proposamen ezberdinak eman dituzte, tartean 538–315^[128], 553–321^[129], 565–503^[130], 654–475^[125], 690–550^[131], 765–550^[132], 741–317^[133], eta 800–520 mila urte^[134]; eta hortzeria analisi batek proposatu zuen orain dela 800.000 urte eman zela ezberdintzea^[135].

Neandertalak eta Denisovarrak elkarren artean gertuago daude gizaki modernoengandik daudena baino, beraz neandertal/denisovar bereizketa gizaki modernoen bereizketa baino beranduago gertatu zen^{[14][73][114][136]}. 1x10⁻⁹ edo 0.5x10⁻⁹ base pare urteko mutazioa onartuta, neandertal/denisovar bereizketa orain dela 236–190 edo 473–381 urte gertatu zen, hurrenez hurren^[73]. 1.1x10⁻⁸ aldaketa belaunaldiko onartuz gero, eta belaunaldi bakoitza 29 urtekoa izanda, 744.000 urte izango lirateke. 5x10⁻¹⁰ nukleotido gune urtero onartuta, 644.000 urte. Azken data hauek erabiltzen baditugu, bereizketa hominido hauek Europatik sakabanatzen hasi zirenean eman zen, eta neandertalen ezaugarri bereizgarriak orain dela 600-500 mila urte hasi ziren eboluzionatzen^[114]. Bereizketaren aurretik, neandertal/denisovarrek (neandersovarrek, proposatu den bezala) Europara migratu zuten, eta bertan zegoen espezie "superarkaiko" batekin hibridatu ziren. Superarkaiko hau Afrikatik orain dela 1,9 milioi urte atera zen espezieen ondorengo bat izango litzateke^[137].

Eemiar interglaziarraren aurretik bizi ziren aurre-neandertal eta neandertal goiztiarrak ez dira oso ondo ezagutzen oraindik. Gehienak Mendebaldeko Europako guneetatik datozen hondarrak dira. 130.000 urtetik hona, erregistro fosilaren kalitatea dramatikoki handitzen da, neandertal klasiko deitzen den egiturarekin. Europako Mendebalde, Erdialde, Ekialde eta Mediterraneoan aurkitu dira, baita Asiako hego-mendebalde, erdialde eta Iparraldean, Siberiako hegoalderaino eta Altai mendietaraino. Aurre-neandertal eta neandertal goiztiarrak Frantzia, Espainia eta Italian baino ez zirela bizi ematen du, nahiz eta talderen bat gune honetatik atera zen eta Europako beste eremu batzuetan noizbehinka hedatu. Hala ere, Frantziako hego-mendebaldeak du garai guztietako Neandertalen dentsitaterik handiena^[138].

Hegoaldeen aurkitutako arrastoak Shuqba leizekoak dira, Ekialde Hurbilean^[139]; Jebel Irhoud^[140] eta Haua Fteah^[141] Ipar Afrikako neandertal arrastoak, gaur egun H. sapiens direla uste da. Ekialdean aurkitutako presentziarik urrunena Denisova leizekoa da, 85ºE. Txinako Mabako Gizonaren burezurrak neandertalarekin harremana duela ematen du, baina baliteke hau Ozeano Barearen inguruan emandako eboluzio konbergentearen ondorio izatea^[142]. Iparraldean zuten muga 55ºN zela onartzen da, eta badaude gune batzuk 50-53ºN daudenak, baina oso zaila da baieztatzea, glaziazioek giza-arrasto guztiak suntsitu baitzituzten. Trine Kellberg Nielsen paleoantropologoaren ustez Eskandinavian ere bizi ziren, Eemiar interglazialean, baina ez da arrastorik geratzen edo ez dira oraindik aurkitu^[143][144]. Errusiako lautadetan 60ºN latitudean aurkitu dira Paleolito Ertaineko tresnak^{[145][146][147]}, baina gizaki modernoenak direla uste da gaur egun^[148]. 2017an aurkeztutako ikerketa batek proposatu zuen Kaliforniako Cerutti Mastodonte gunean, ipar Amerikan, orain dela 130.000 urteko Homo baten arrastoak zeudela^[149], baina proposamen honek ez du onarpenik^{[150][151][152]}.

Ez dakigu zein abiadurarekin azken glaziazioko klimaren fluktuazioek (Dansgaard-Oeschger ebentoak) nola eragin zuten neandertalen bizitzan, klima epelagoek tenperatura hobeak sortzen dituztelako baina, aldi berean, basoa hazi eta megafauna gutxitzen delako, garai hotzek kontrako efektua duten bitartean. Hala ere, neandertalek baso-guneak nahiago zituztela uste da. Populazioa handiagoa izan liteke garai hotz baina ez estremoetan, adibidez orain dela 300 eta 191 mila urte arteko Saale glaziazioan. Baliteke ere euren eremua handitzea eta txikitzea izotzaren masa gutxitu eta hedatzen zen bitartean, eta maximo glazialetan esparru zehatzetan gordetzea populazioak^[153].

Europan eta Ekialde Hurbilean aurkitutako Neanderthalak
Ikusi erreferentziak

Erakutsi: Europa

Eurasian aurkitutako Neanderthalak (oharra, Iberiar penintsulako hegoaldea moztuta dago)
Ikusi erreferentziak

Erakutsi: Asia

Gizaki modernoak bezala, neandertalak biztanleria eraginkorreko —seme-alabak izan edo guraso izan ditzaketen pertsona kopurua— oso biztanleria txikitik datoz, 3.000 eta 12.000 artean. Hala ere, neandertalek populazio oso baxuari eutsi zioten, hautespen naturalaren efikazia gutxituaren ondorioz gene ahul kaltegarriak sortuz^[154]. Hainbat ikerketek, mtDNA analisiak erabiliz, populazio eraginkor ezberdinak ematen dituzte^[153], hala nola, 1.000 eta 5.000 inguru^[154]; 5.000 eta 9.000 artean^[155], iraunkorki; edo 3.000 eta 25.000 artean etengabe handituz duela 52.000 urte arte, iraungi arte^[65]. Hala ere, guztiak bat datoz populazio baxuarekin^[153], izan ere, baliteke Mendebaldeko Europako giza populazio garaikideen % 10 baino gutxiago izatea neandertalek ugalkortasun-tasak askoz baxuagoak zituztelako^[156]. Milaka biztanletik gorako populazioa ematen duten aurreikuspenak zalantzan jartzen dira. "Boserupen tranparen" ondorioz, populazio baxu bat honela azal daiteke: biztanleria horrek duen janari kopurua mugatua da, eta hori, bere teknologiaren arabera, mugatua da. Populazioarekin berrikuntza areagotu egiten da, baina populazioa baxuegia bada, ez da berrikuntza azkar gertatuko eta populazioa baxu geratuko da. Hau koherentea da neandertalen teknologia litikoaren 150.000 urteko egonkortasunarekin^[153].

206ko neandertalen lagin batean oinarrituta, kalkulatu da 20 urtetik gora populazioaren % 80 inguru 40 urte bete aurretik hiltzen zela. Hilkortasun tasa hori, ziurrenik, estres altuko giroaren ondorio izango zen^[157]. Hala ere, neandertalen garaiko biztanleria-piramideak eta gizaki moderno garaikideak berdinak zirela ere kalkulatu da^[153]. Haurren hilkortasuna oso altua izan zen neandertalentzat, Eurasia iparraldean % 43koa gutxi gorabehera^[158].

Euskal Herrian gune arkeologiko ugari daude neandertalen presentziarekin^[159]. Gehienak kobazuloetan aurkitu dira, adibidez Axlor (Dima), Arrillor (Zigoitia) eta Lezetxiki, sekuentzia oso luzeetan eta, beraz, egonaldi luzeekin^[160]. Beste batzuetan tarteka bizi izan direla ematen du, adibidez Amalda (Zestoa) eta badira, azkenik, leizerik gabeko lekuak, adibidez Baiona ingurukoak, Barrikan, Urbasan edo Trebiñun^[159]. Gaur egungo kostaldea baino nabarmen baxuago zegoen garai hartan kosta, eta badirudi neandertalek itsasotik gertu elikagaiak ustiatzeko ohitura zutela; honela, baliteke kostako lehen kilometroen azpian arrasto ugari egotea^[161].

Denboran antolatuta, aztarnategirik zaharrenak Lezetxiki (Arrasate)^[162][163] eta Arlanpe dira (Lemoa)^[164], biak Pleistozenko ertainekoak, eta segida txikia dutenak^[159]. Pleistozeno berantiarraren hasierako arrasto gutxi daude, horien artean Askondo (Mañaria)^[165], agian Lezetxikin^[166] eta Axlorren hasieran^[167]. Baionan eta Aranbaltzan, (Barrika), aire zabaleko aztarnategiak daude, garai honetakoak. Barrikako aztarnategian egurrezko tresneria aurkitu da, normalki kontserbatzen ez dena^[168].

Orain dela 60.000 eta 40.000 urte artekoak dira arrastorik gehienak. Garai honetan teknologiak aurrera egiten du. Axlorren, adibidez, oreinak ehizatzeko Llevallois motako tresnak ikusten dira hasiera batean, baina, gerora, mikro-laskak ikusten dira^[169]. Arrillorren sutondoak eraikitzen zituztela ikusi da, baita musteriar motako tresnak^[170]. Neandertalen azken arrastoak Chatelperroniar garaiko Le Basté (Baiona), Gatzarria (Ozaze-Zühara), Labeko Koba (Arrasate), Ekain (Zestoa) edo Aranbaltza dira^[159]. Chatelperroniarreko tresneriak ez du jarraipenik, eta horregatik pentsatzen da Euskal Herritik lehenago desagertu zirela eta, gerora, beste talde bat jada neandertalik gabeko lurraldera iritsi zela^[159].

Hezurrei dagokionez, hiru aztarnategitan baino ez dira aurkitu: Lezetxiki, Axlor eta Arrillor^[159]. Lezetxikin humero oso bat aurkitu da, orain dela 164 mila urte ingurukoa^[171] eta orain dela 50.000 urte inguruko hortzeria bat^[159]. Axlorren eta Arrillorren ere garai bereko hortzak aurkitu dira, azken kasuan esne-hagin bat^[172].

Haren garaiera Homo sapiensaren antzekoa zen, baina hala besoak nola zangoak laburragoak zituen. Gihar sendoak zituzten, eta beraz pisu handiagoa. Ondorioz, neandertalen hezurren bolumena ere handiagoa zen. Gizaki indartsuak ziren. Era berean, haien garezurrak Homo sapiensarenak baino bolumen handiagoa zuen: 1500 - 1600 cm³ bitarte. Horretaz gainera, gaur egungo gizakiekin alderatuta, hauek ziren neandertalen bereizgarri nagusiak.

Neandertalek itxura sendoagoa zuten gizaki modernoek baino^[173]. Toraxa zabalagoa eta kupela itxurakoa zen, aldakak zabalagoak^[174] eta, proportzioz, beso eta hanka motzagoak^[175][176].

14 gizonezko eta 7 emakumezkoren hezurren luzeretan oinarrituta, batezbesteko altuera 164 eta 168 zentimetro artekoa zen arrentzat eta 152 eta 156 cm artekoa emeentzat. Alderatuz, Goi Paleolitoko 28 gizon eta 10 emakume modernoren hezurrekin egindako ikerketak 176 cm eta 163 cm-ko garaierak eskaini zituen urrenez urren, baina 10 cm gehiago ziren Paleolito amaierako 21 gizonezko eta 15 emeentzako^[177]; eta, 1900ean, gizonezkoen batezbesteko altuera 163 zentimetro zen eta emakumezkoena 152,7 cm^[178]. Erregistro fosilak erakusten du helduen altuera 147,5 eta 177 zentimetro artekoa zela, baina baliteke batzuk askoz altuago ere izatea. 26 espezimenekin egindako pisuaren estimazioak esaten du gizonezkoek 77,6 kg. pisatzen zituztela bataz beste eta emakumeek 66,4 kg^[179]. 76 kg erabilita, neandertalen gorputz-masaren indizea 26,9 eta 28,2 artean kalkulatu da, gaur egungo gizakientzat gainpisua izango litzatekeena. Honek esan nahi du euren gorpuzkera sendoagoa zela. Neandertalen LEPR genea, gorputzean gantza metatu eta beroa sortzeko ardura duenetako bat, mamut iletsuaren antzekoa zen, klima hotzerako moldaketa bat izango litzatekeena^[180].

Lepoko ornoak luzeagoak eta lodiagoak ziren gizaki modernoenak baino, buruaren forma eta tamaina ezberdina izanda egonkortasuna emango ziena. Neandertalen toraxa gizaki modernoen antzekoa bazen ere tamainan, saihetsak luzeagoak ziren eta horrek torax zabalagoa eskainiko luke, arnasketarako gaitasun handiagoarekin, ziurrenik diafragma eta birika handiagoekin. Kebara 2 fosilaren biriken bolumena 9,04 litrokoa dela kalkulatu da. Neandertalen bularra ere nabarmenagoa zen, aurretik atzera zabalagoa. Hezur sakroa bertikalagoa zen, eta pelbisarekiko beherago kokatuta zegoen; honela, bizkarrezurraren kurba ez zen hain handia, lordosi gutxiago zuten. Bizkarrezurreko aldaketa horiek alderdik aldeko mugimendua erraztuko zuten, torax zabal horretara hobeto egokituz. Ezaugarri hau ohikoena da Homo generoan, gure bularralde estuagoa bakarra delako giza eboluzioan.

Gorputzaren proportzioak, maiz, "hiperrartiko" direla esan ohi da, hotzera moldatutako animalia batenak, gaur egun klima hotzetara moldatuta dauden giza populazioen antzekoak direlako; neandertalen gorpuzkera inuitena edo Siberiako yupikenaren antzekoa da. Gainera, gorputz adar erlatiboki laburragoak izatea beroa mantentzeko estrategia egokia dira. Hala ere, klima epelagoetan bizi ziren neandertalak, adibidez Iberiar penintsulakoak, oraindik hiperrartikoak ziren itxuraz. 2019an, John Stewart antropologo ingelesak eta bere kideek proposatu zuten moldaera horiek ez zirela klima hotzagoarekin lotuta, baizik eta korrika asko egiteko ohiturarekin. Euren alde argudiatu zuten neandertal gehiago zeudela basoetako eremu epeletan estepa hotzetan baino, eta DNAren analisiak erakutsi duela muskulu-ehun azkarren proportzioa handiagoa zela neandertalengan gizaki modernoengan baino. Gizaki modernoek denbora luzeagoan ibiltzeko gaitasuna izango lukete baina neandertalak azkarragoak izango lirateke lasterketa motzean. Azken finean, ehiza luzea soilik da eraginkorra ehizatu nahi den animalia hipertermia bidez nekatu nahi bada, eta ez da eraginkorra klima hotzagoak direnean. Beso laburragoek erresistentzia txikiagoa eskaintzen dute azkar korrika egiterakoan, eta euren belaunek azkarrago erreakzionatuko lukete hanka laburragoa izaterakoan, azelerazioa handituz. Erik Trinkaus paleoantropologo estatubatuarrak teoria berbera aipatu zuen 1981an, baina ez zuen pentsatzen hori zenik azalpenik onena.

Eguzki argi gutxiago jasota, neandertalen azala argiagoa izango litzateke, baina Europan azal argiak ez ziren ohikoak izan Brontze Aroa iritsi arte. Genetikoki, BNC2 agertzen da neandertalengan, azal argiagoekin lotuta egon ohi dena; hala ere, BNC2ren bigarren bariazio bat ere bazegoen, UK Biobank erregistroan azal ilunagoarekin lotzen dena. Baliteke neandertalen azalaren kolorea aldakorra izatea eskualdearen arabera. Kroaziako neandertalen DNAk erakusten du gaur egungo europarrak baino azal, begi eta ile ilunagoa zutela.

Gizaki modernoengan, azalaren eta ilearen kolorea melanozitoa kitzikatzen duen hormonak erregulatzen du, MC1R geneak kodetzen duena. Honek, eumelanina (pigmentu beltza) feomelaninan (pigmentu gorria) eraldatzen du. Funtzioaren galera dakarren bost bariante ezagutzen dira gizaki modernoetan, guztiak azal eta ile argiagoarekin lotzen direnak, eta badago ere beste aldaera bat neandertalengan (R307G aldaera) azal argiagoarekin eta ile gorriarekin lotura izan dezakeena. Aldaera hau Monti Lessiniko neandertalengan ikusi da, Italian, eta baliteke ere Cueva del Sidrónen egotea, Espainian. Hala ere, gizaki modernoengan gertatzen den bezala, ilegorriak ez ziren oso ohikoak izango, sekuentzia hau ez delako aurkitu ikertutako beste neandertal askorengan.

Fosa suprainiakoa toru okzipitalaren gainean dagoen sakonune eliptiko bat da. 20 eta 45 milimetro arteko zabalera du eta 10 bat mm altueran. Ia beti inguruan duen hezur altxatuak hiruki itxura du. Hiruki honen goiko erpina erdigunean dago eta oinarria toru okzipitalaren gainean. Hobi hau Neandertalgo gizaki gehienetan deskribatzen da.^[181] Ezaugarri hau Europako antzinako Homo sapiens batzuetan ere agertzen da, baina itxura ezberdina du. Neandertalengan egitura zulatua du, agian birxurgatzen bat dela eta. Gainera hobia askoz markatuagoa da, Homo sapiensengan erdialdean eta biribilagoa da. Gainera hirukiaren erpina beherantz zuzendua dago.^[182]

Toru okzipitala kaskezurraren atzealdean neandertalek duten ezaugarrietako bat da. Toru hau horizontala da eta bere zabalera bertikala konstantea da hedadura osoan zehar. Ez du jarraipenik alboetan. Ezaugarri hau Europako antzinako Homo sapiens batzuetan ere agertzen da, baina ez gaur egun.^[182]

Prozesu mastoidea burezurraren behealdean dagoen muinotxo bat da. Neandertalek entzunbidearen atzealdean zuten muinotxo hau, baina ez da jaisten alboetarantz, baizik eta atzerantz eta gorantz hedatzen dela, inzisura parietalerantz, gandor supramastoidearekiko paralelo.^[181] Batzuetan gandor okzipitomastoidea handiagoa da prozesu mastoidea baino. Beste batzuetan luzera bera dute. Neandertalengan gandorraren eta hezurraren arteko bereizketa hobi handi batekin egiten da. Bai Homo erectus bai Homo sapiensengan hobi hau gandorraren albo batean agertzen da eta inzisura digastrikoa deritzo.

Hortzerian hiru dira ezberdintasun nagusiak:

• Atzeko haginek askoz higadura handiagoa dute gaur egungo gizakiengan baino, baita haginak asko erabiltzen dituzten artean ere. Baliteke neandertalek haginak hirugarren esku gisa erabiltzea, gauzak heldu eta lantzeko. Gainera tresnak erabili izanagatik cut-mark deritzonak dituzte aurreko hortzetan.
• Goiko letaginek mingainaren aldean esmaltezko hobiak dituzte, pala itxurarekin. Badirudi honela higadura ekiditen zela.
• Neandertalen haginek pulparen eremua handiagoa zuten eta sustraiak elkarturik agertzen ziren (taurodontismo izeneko egitura bat). Hagin taurodontoek azalera handiagoa eskaintzen diote higadurari.

Gaur egungo gizaki populazio batzuek ere antzeko egiturak dituzte, hala ere.^[183]

Homo sapiensek kokotsa dute, baina beste hominidoen artean egitura hau ez da agertzen. Beraz fosil batek kokotsa badu automatikoki Homo sapiens giza sailkatzen da. Toru supraorbitarioa begien gainean agertzen den toru bat da. Ikusten erraza da, begien gainean, arku itxura baitu, sekzioa biribildua da eta bi begien arteko tartean jarraikortasuna du. Toru hau oso argi agertzen da begien zentroaren gainean baina alboetarantz desagertzen doa. Orokorrean hutsik agertzen da eta oso garatua.^[184][185] Toru hau Homo generoan garatzen joan da eta neanderthalen garaikideak ziren gizaki modernoengan ere agertu ahal zen. Neandertalengan ezberdina da, ordea: bi begien artean jarraikortasuna du eta bere atzean bekokia berehala doa atzerantz.

Hioide hezurra ez da erraz fosilizatzen eta gainera ez dago fisikoki beste hezurrekin lotuta. Horregatik hezur honen kokapen zehatza jakitea oso zaila izaten da. Baina hezur honek buru-hezurra, baraila, mihia, laringea, faringea, bularrezurra eta lepauztaia batzen dituzten gihar eta lotailuak ditu eta horregatik beste gauza askoren artean hitz egiteko gaitasunaren arduradunetako bat da. Bere posizioa eztabaidagai dago eta autore batzuen arabera ez ziren gai izango a, i eta u soinuak egiteko,^[186] beste batzuen arabera posible litzateke mihia beste modu batez mugituko balute^[187]. Bestetik, hezurra gizakiarenaren nahiko antzekoa da.

Belarriaren barnealdea ez da berdina neandertalengan eta Homo sapiensengan. Ezaugarri hau askotan espezieak definitzeko erabiltzen denez, nahiko eztabaidatua da hori ere. Labirintoak itxura ezberdina du eta baliteke hau harremanetan egotea gizakiaren mugimendu ezberdinekin.^[188] Bestetik mailua handiagoa da gaur egungo gizakiek dutena baino eta angelua ere irekiagoa da. ingudea ere ezberdina da, prozesu zuzena luzeagoa baita, artikulazioa altuagoa da eta angelua zorrotzagoa baita. Estribua ezberdina bada ere gaur egungo gizakien aldakortasunaren barruan kokatu daiteke.^[189][190]

Fosa kaninoa letaginen gainean agertzen den fosa bat da. Depresio hau Homo sapiens gehienetan agertzen da, baina ez da hala gertatzen Neandertalgo gizakiengan. Hauetan itxura puztua izango luke. Hala ere baliteke itxura hau ez izatea bi espezie identifikatzeko ezaugarri bat, baizik eta aurpegiaren formaren arabera agertu daitekeen zerbait bezala.^[191]

Foramen mentala kokotsaren inguruan dagoen zulo bat da, barailan dauden bietatik bat. Bertatik nerbio bat eta hainbat zain pasatzen dira. Gaur egungo gizakien kasuan % 63k bigarren aurreko haginaren azpian dute,^[192] baina neandertalengan gehienetan lehenengoan aurki daiteke.^[193]

Sudurraren barnealdeko egitura ezberdina zuten neandertalek. Are eta gehiago, dirudienez zuten itxura ezberdina zen beste ugaztun guztiekin alderatuta.^[194] Sudurraren barne marjinan proiekzio bat dute erdialdean bertikalki ondo garatua. Ez zeukaten lakrimalaren gainean hezurrezko sabairik. Beste autore batzuen arabera hezur hauek apurturik daude eta horregatik gertatzen da autapomorfia hau.^[195]

Hala ere dudarik ez dagoena da sudurraren itxura berezia dena: aurpegiaren tamainarekin alderatuta oso handia da. Aurpegiaren planoarekiko asko ateratzen zen sudurra eta horregatik euren itxura aurpegi oso luzea izatearena zen, aurrerantz botata egongo balitz bezala.

Aldaken forma ezberdina da gaur egungo gizakiekin alderatuta. Diferentziarik nagusiena emeek eta arrek forma bera dutela da, nahiko biribildua. Gaur egungo gizakiek, gainera, aldaka estuagoak dituzte, bai ar zein emeen artean. Aldakak hala ere zabalagoak dira latitude altuetan eta hori izan zitekeen arrazoietako bat.^[196] Iskion hezurra ere ezberdina da, primitiboagoa zelarik neandertalen artean. Tamalez ez da ezagutzen Homo erectus en iskion hezurraren forma eta, beraz, ezin da jakin zein izan den bakoitzaren arbaso zuzena ikuspegi hau erabilita.^[197]

Neandertalak gizaki moderno garaikideak baino talde txikiagoetan bizi ziren, baina talde-tamainak 10 edo 30 kide ingurukoak zirela uste da, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen antzera^[153][22]. Neandertal taldearen konposizioaren froga fidagarriak Cueva del Sidróndik, Espainian, eta Le Rozel, Frantzian, agertzen dira^[198]: lehenengoak 7 heldu, 3 nerabe, 2 gaztetxo eta haur bat;^[199] bigarrenak, berriz, oinatz tamainan oinarrituta, 10 eta 13 kide arteko talde bat erakusten du, non gaztetxo eta nerabeek % 90 osatzen duten^[198] .

2018an analizatutako haur neandertal baten hortzek erakutsi zuten 2,5 urteren ondoren titia kendu ziotela, ehiztari-biltzaile modernoen antzera, eta udaberrian jaio zela, hau bat dator gizaki modernoekin eta beste ugaztun batzuekin, hauen jaiotza-zikloak ingurumen-zikloekin bat baitatoz^[200]. Txikia zenean estresak eragindako hainbat gaixotasunengatik adierazia, hala nola hazkuntza motela, Paul Pettitt arkeologo britainiarrak bi sexuetako haurrei titia kendu bezain pronto zuzenean lanean jartzen zituztela hipotetizatu zuen^[158]. Trinkausek esan zuen, nerabezarora iritsitakoan, norbanakoak ehiza handi eta arriskutsuan parte hartzea espero zitekeela^[67]. Hala ere, hezur-traumatismoa Inuit modernoarekin alderatzen da, antzeko haurtzaro bat iradoki dezakeena Neandertalen eta gizaki moderno garaikideen artean^[201]. Gainera, negu gogorretatik eta janari baliabide urrietatik ere ondorio berberera irits gintezke^[200].

Hiru norbanako baino gehiagoren ebidentziarik erakusten ez duten guneek familia nuklearrak edo aldi baterako kanpalekuak adieraz ditzakete zeregin bereziko taldeentzat (hala nola, ehiza-talde batentzat)^[22]. Taldeak ziurrenik kobazuloen artean mugitzen ziren urtaroen arabera, urtaroko zenbait elikagai eta materialek adierazten duten bezala, eta belaunaldi bat geroago leku berberera itzul zitezkeen. Leku batzuetan 100 urte baino gehiago eman zituzten jarraian^[202]. Baliteke leize-hartzek neandertalekin norgehiagoka handia izatea kobazuloaren espaziorako, eta hartz populazioetan beherakada gertatzen da duela 50.000 urte hasita (nahiz eta haien desagerpena neandertalak itzali ondoren gertatu zen)^[203][204]. Nahiz eta neandertalak kobazuloko egoiliartzat jo ohi diren, "etxeko basea" kobazuloa izanik, Ekialde Hurbilean kobazulo sistematik hurbil zeuden aire zabaleko egoitza garaikideek inguru horretako kobazulo eta aire zabaleko baseen arteko mugikortasuna adieraz zezaketen. Epe luzeko aire zabaleko egoitzak ezagutzen dira 'Ein Qashish kokalekuan, Israelen^[205][206], eta Moldova Ian, Ukrainan. Nahiz eta badirudi neandertalek gaitasuna izan zutela inguru askotan bizitzeko —lautadak eta ordokiak barne—, aire zabaleko Neanderthal guneak, espazio biziak baino, hiltegitzat eta ehiza zatitzeko gunetzat erabili izan direla interpretatu ohi da^[207].

Brian Hayden etnoarkeologo kanadarraren kalkuluen arabera, endogamia saihestuko lukeen populazio buruaskia 450-500 banakok osatuko lukete, eta horrek talde hauek 8-53 bandarekin elkarreraginean egotea eskatuko luke, baina litekeena da estimazio kontserbadoreena izatea, populazio dentsitate baxua dela eta^[22]. Espainian, Sidron leizeko neandertalen ADNmt-aren azterketak, hiru gizon helduak, ama leinu berekoak zirela erakutsi zuen, hiru emakume helduak, leinu ezberdinetakoak ziren bitartean. Horrek egoitza patrilokal bat iradokitzen du (emakume bat bere taldetik kanpo joan zen bere senarrarekin bizitzeko)^[208]. Hala ere, Errusiako Denisova leize-zuloko neandertal baten DNAk erakusten du 1/8ko endogamia koefizientea zuela (bere gurasoak erdi neba-arrebak ziren, ama komuna, lehengusu bikoitzak, osaba eta iloba bat edo izeba bat eta iloba bat, edo aitona bat eta biloba bat edo amona bat eta biloba bat)^[73], eta Sidronen leizeko biztanleek zenbait akats izan ditzaketela, endogamiaren ondorio izan daitekeena^[209].

Artefaktu neandertal gehienak kokaleku nagusitik 5 km baino gutxiagora lortu zirela kontuan hartuta, Haydenek ez zuen oso gertagarritzat jo banda hauek sarri elkarreraginean aritzea^[22], eta neandertal garunaren mapatzeak, beren talde tamaina txikiak eta populazio dentsitateak taldeen arteko elkarrekintzarako eta merkataritzarako ahalmen murritza zutela adieraz lezakete^[210]. Hala ere, kokagune batean artefaktu neandertal gutxi batzuk 20, 30, 100 eta 300 kilometrora sor zitezkeen. Honetan oinarrituta, Haydenek, Australiako mendebaldeko basamortuko dentsitate baxuko ehiztari-biltzaile elkarteen antzera funtzionatzen zuten makrobandak sortu zirela ere espekulatu zuen. Makrobandek 13.000 km² hartzen dituzte kolektiboki, eta bakoitzak 1.200 eta 2.800 km² artean eskatzen ditu, aliantza sendoak mantenduz ugalketa sareetarako edo eskasia garaiei eta etsaiei aurre egiteko^[22]. Era berean, Eiluned Pearce antropologo britainiarrak eta Theodora Moutsiou arkeologo zipretarrak espekulatu zuten neandertalak 800 pertsona baino gehiago hartzen zituzten tribu etnolinguistiko geografiko zabalak eratzeko gai izan zitezkeela, iturritik 300 km-rainoko obsidianaren garraioan oinarrituz, gaur egungo ehiztari-biltzaile taldeen obsidianaren transferentzia-distantzian oinarrituta. Hala ere, ziurrenik, populazio nabarmen txikiagoaren ondorioz, bere ereduak, neandertalak distantzia luzeko sareen mantentzean gizaki garaikideak bezain eraginkorrak ez zirela izango ere aipatu zuen^[211]. Haydenek sei edo zazpi pertsonako hilerri itxurazko bat ikusi zuen La Ferrassien (Frantzia), gizaki modernoetan, identitate sozial bereizia zuen eta baliabideren bat kontrolatzen zuen talde korporatibo baten froga gisa erabiltzen dena, merkataritza, fabrikazioa eta abar. La Ferrassie Europako Pleistozenoko animalia migrazio ibilbiderik aberatsenetako bat da^[22].

Azterketa genetikoak adierazten du gutxienez 3 talde geografiko desberdin egon zirela –Mendebaldeko Europa, Mediterraneoko kostaldea eta Kaukasoko ekialdea– eta eskualde horien artean nolabaiteko migrazioa egon zela^[65]. Eemiarraren ondorengo mendebaldeko Europako mousteriar litikoa, oro har, 3 makroeskualde ezberdinetan bil daiteke: tradizio acheuliar mousteriarra hego-mendebaldean, mikokiarra ipar-ekialdean eta mousteriarra bi aurpegi-tresnekin (MBT) lehen bien artean. MBT bi kultura desberdinen arteko elkarrekintza eta fusioaren ondorio izan daiteke^[64]. Hegoaldeko neandertalek, euren iparraldeko homologoekin alderatuta, tokian tokiko desberdintasun anatomikoak dituzte: hain esekia ez den masailezur bat, molarren atzeko hutsune laburrago bat eta bertikalki altuagoa den masailezur bat^[212]. Horrek guztiak iradokitzen du, ordea, komunitate neandertalek aldian-aldian elkarri eragiten ziotela eskualde baten barruko inguruko komunitateekin, baina ez hain maiz eskualde horretatik kanpo^[213].

Hala ere, denbora luzez, kontinente arteko migrazioen frogak daude eskala handian. Kaukasoko Mezmaiskaia haitzuloaren^[113] eta Altaiko siberiar mendietako Denisova haitzuloaren lehen aleak^[71], genetikoki, mendebaldeko Europan aurkitutakoen desberdinak dira; haitzulo horien ondorengo aleak, berriz, mendebaldeko Europako neandertalen profil genetikoen antzekoagoak dira, leku beretako lehen aleak baino, eta horrek migrazio luzea iradokitzen du. Era berean, Txagirskaia eta Okladnikoveko haitzuloetako artefaktuek eta DNAk, Altaiko mendietan ere, ekialdeko Europako neandertalen aztarnategien antz handiagoa dute, 3.000-4.000 kilometroko distantziara daudenak, Denisovako leizeko neandertal zaharrenen DNA eta tramankuluak baino^[71][113]. Badirudi neandertalek populazioaren gainbehera handia jasan zutela MIS 4n zehar (duela 71-57 mila urte), eta tradizio mikokiarraren banaketak adieraz lezake Erdialdeko Europa eta Kaukaso, Frantzia edo Hungariako ekialdeko babesleku batetik zetozen komunitateek birpopulatu zituztela (tradizio mikokiarraren ertzak), Prut eta Dniester ibaietan zehar sakabanatu zirenak^[214].

Taldearteko gatazken frogak ere badaude: La Roche à Pierroteko (Frantzia) hezurdura bat, itxuraz hortz-zauri sakon batek eragindako garezurraren goialdean haustura orbaindua erakusten duena^[215], eta Shanadir haitzuloko (Irak) beste bat, non jaurtigai armen zaurien ezaugarri den saihetseko lesio bat aurkitu zen^[216].

Batzuetan iradokitzen da, ehiza handiko ehiztari zirenez eta talde txikietan bizi zirenez, ez zegoela ehiztari-biltzaileen gizarte modernoetan ikusten den lanaren banaketa sexualik. Hau da, gizonek, emakumeek eta haurrek ehizan parte hartu behar zuten, gizonek ehizatu eta emakumeek eta haurrek janaria bilatu beharrean. Hala ere, ehiztari-biltzaileen gizarte modernoetan, haragiarekiko mendekotasuna zenbat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da lanaren banaketa^[22]. Gainera, gizon eta emakume neandertalen hortzak higatzeko ereduek iradokitzen dute hortzak objektuak garraiatzeko erabiltzen zituztela, baina gizonek higadura handiagoa erakusten dute goiko hortzetan eta emakumeek behekoetan, eta horrek zereginetan desberdintasun kultural batzuk iradokitzen ditu^[217].

Modu eztabaidagarrian proposatu da neandertal batzuek arropa edo bitxi apaingarriak zeramatzatela -leopardo larrua edo hegazti harrapakarien lumak, esaterako- taldean estatus altua erakusteko. Haydenek, aurkitutako neandertal hilobi kopuru urria, goi mailako kideek soilik lurperaketa landu bat jasotzen zutelako zela esan zuen, gaur egungo ehiztari-biltzaile batzuen kasua bezala^[22]. Trinkausek iradoki zuen Neandertal zaharrek hil errito bereziak jasotzen zituztela hainbeste denbora irauten zutelako, heriotza tasa altuak zirela eta^[67]. Beste aukera bat, askoz neandertal gehiago lurperatu izana da, baina hilobiak suntsituak izana, akaso hartzen eraginez^[218]. 4 urtetik beherako neandertalen 20 hilobi aurkitu direnez -ezagutzen diren hilobi guztien herena baino gehiago-, hildako haurrek, lurperatzean, beste adin talde batzuk baino zaintza gehiago jasotzen zutela pentsa daiteke^[219].

Harkaitzeko hainbat babesleku naturaletan berreskuratutako hezurdura neandertalak aztertzean, Trinkausek esan zuen, traumekin lotutako hainbat lesioekin neandertalak erregistratu ziren arren, horietako bakar batek ere ez zuela hanketan mugimendua ahultzen zuen traumatismo esanguratsurik. Kultura neandertalean autoestimua taldeari elikagaiak ekartzetik zetorrela iradoki zuen; lesio ahulgarri batek autoestimu hori ezabatu eta ia berehala hiltzea eragingo zuen, eta leizez leize mugitzen ziren bitartean taldearen erritmoari jarraitu ezin zioten pertsonak atzean uzten zituzten^[67]. Hala ere, zenbait urtetan zehar artatu ziren lesio oso ahulgarriak zituzten gizabanakoen adibideak daude, eta komunitate barruko zaurgarrienen zaintza H. heidelbergensisetik dator^[218][201]. Batez ere traumatismo-tasa handiak kontuan hartuta, litekeena da hain estrategia altruistak espezie gisa hainbeste denboran bizirik irautea bermatzea^[201].

Neandertalen dietaren osaketari dagokionez, kontserbazio arazoagatik, Paleolitoko dietari buruzko aztarna gehienak animalienak dira, ez landareenak. Hala ere, egungo ehiztari-biltzaileen gaineko azterketaren arabera, landarezko baliabide jangarriak ere garrantzitsuak izan behar ziren Paleolitoko giza-taldeentzat.^{[220] [221]} Asturiasko El Sidrón aztarnategiko giza hortzetako harritxoen azterketaren arabera, sendabelarrak ere kontsumitzen zituzten. Hortaz, bertako neandertalak haien ingurune naturala ondo ezagutzen zutela suposa daiteke. Ikerketa konparatibo baten arabera, aztarnategi horretako neandertalak belarjaleagoak (zizak, pinaziak eta abarrekin) ziren; eta Belgikako Spy aztarnategikoak, berriz, haragijaleagoak. Hortaz, toki bakoitzeko neandertalak ingurumenarenri egokitzen zitzaizkiola esan daiteke.^[222] Gainera, leku bera izanda, aldaketa klimatikoei egokitzeko gai ere izan zitezkeen, epealdi hotzean landarezko baliabideak gehiago kontsumituz eta epelean, haragizkoak gehiago. Hau da hain zuzen, Guadalarajako Jarama VI. aztarnategiaren kasua.^[223]

Iberiar Penintsulako Mousteriar Aldiko aztarnategietan, hau da, neandertalei atxikitzen zaien egonlekuetan, sarrien agertzen diren animaliak uroa, zaldia, oreina eta sarrioa dira. Aztarnategi batzuetan elefantea, errinozeroa, zaldia, dortoka, hiena, otsoa, hartza, leopardoa, lehoia eta abar ere badaude. Hala ere, aldi batzuetan beste animalia haragijaleek ekarritakoak izan zitezkeen, Llonin haitzuloan antzemandako bezala. Kostako Mousteriar Aldiko aztarnategietan, hala nola, Gibraltarreko Gorham, Vanguard haitzuloan eta Devil´s Tower harpean, lurreko baliabideak izan ezik, uretakoak ere aurkitu dira, batez ere itsas-txirlak eta soinberak. Arrantzarako tresneriarik ez aurkitu arren, arrainak agertzen dira aztarnategi batzuetan. Gibraltarreko aztarnategietan, gainera, itsas-txorien aztarnak ere badaude.^[224]

Neandertalen ehiza-gaitasuna eztabaidan dago. Binford estatubatuar arkeologoak, zaldi eta bobido garezur nabarmenetan oinarrituta, ehizatzeko gai ez zirela eta sarraskijaleak zirela defendatzen ditu, hau da, beste animalia haragijaleek hilez gero aprobetxatzen zutela, jarrera oportunista erakutsiz.^[225] Jordan ere galdera bera aipatu eta erantzuten ahalegintzen da: “The question is, whether they came by their meat mostly by hunting or by scavenging.” Berak dioenez, klima epelekin, bakterioek eragindako toxina zela-eta, ez lukete kontsumituko sarraskia. Klima hotzekin, aldiz, kontserbazio baldintza klimatiko hobeari esker eta baliabide mugatuari aurre egiteko, naturalki hildako edota beste animalia haragijaleek hildako animalien gorpuzkiak aprobetxa zitzaketen. Combe Grenal aztarnategian aurkitutako zaldien garezurren jatorriari dagokionez, Jordan ez dago ados Binford arkeologo prozesualistak 1970ko hamarkadatik defendatzen duenarekin, aisiarako jostailua izan baitzitezkeen buru handi horiek. Eta litekeena da, etxetik urrun zaldiak ehizatuz gero bertan zati haragitsu gehienak (adibidez, izterra) kontsumitzea, eta ondoren, geratutako zati txiki bat etxeko umeei ekartzea.^[224]

Kasu batzuetan, neandertalen ehiza-gaitasuna ez da zalantzagarria. Izan ere, aire zabaleko aztarnategi batzuk kill-sites gisa identifikatuta daude. Bertan, alde batetik, %90 baino gehiagoko animalia-hezurrak espezie bati (adibidez, uroari edo bisonteari) dagozkio. Eta bestetik, hezur ugari horiekin batera, suharrizko tresnak (esaterako, chopping-tool-ak). Bi ebidentzia horiek animalien sarraskitze prozedura espezializatuaren frogak izan daitezke. Espezie jakin batzuetan oinarritutako espezializazio nabarmena adierazten duten aztarnategietako batzuk honako hauek izan daitezke: Espainiako Esquilleu (iberiar basahuntza), Pirinioetako Mauran (bisontea) eta Alemaniako Vogelherd (zaldia), kasu batzuetan espezie aukera askorik ez egotea litekeena bazen ere. Are gehiago, aztarnategi batzuetan espezie batzuen taldeak bideratzea eta labarretatik eroraraztearen bitartezko sarraski masiboaren ebidentzia dago. Frantziako la Quina aztarnategian, zaldien, elur-oreinen eta bobidoen hezurrak kareharrizko labarraren oinaldean daude pilaturik. Metodo berdinaz baliaturik, Ingalaterrako Cotte de St Brelade aztarnategian, sexu eta adin guztietako errinozero iletsuak eta mamutak sarraskitu zituzten. ^[224] Hortaz, ehiza eta sarraskijaletasuna bi praktiken nahastea neandertalen ohiko estrategia izan zitekeen.

Hezurren isotopo egonkorren azterketek erakusten dutenez, oso haragijaleak ziren; eta, haien proteina ea guztia belarjale handiengandik zetorren. Gainera, dieta antzekoa mantentzen zuten 120.000 eta 37.000 urte BP bitartean Europako zonalde ezberdinetan (Frantzia, Belgika eta Kroazia barne). Azterketa hauetan parte hartu dutenak sarraskijaletasunaren aurka daude, neandertalak ehiztari eraginkorrak zirelako irudia defendatuz. Izan ere, haragizko baliabideak erregularki lortzeko, aktiboki ehizan ari behar ziren.^[226][227]

Ehiza estrategia eraginkorrak bezala, ikerlari batzuek diotenez, kill-sites aztarnategien azterketaren arabera, era arbitrario batean taldea bizi ziren animalietako bat bakartuz gero hiltzea eta, espezie indibidual ahulak hiltzea ziren neandertalen estrategia nagusiak.^[228] Are gehiago, aztarnategi batzuk, esaterako, Roca dels Bous, puntu estrategikoetan, hain zuzen, lautada alubialetik mendira joateko bidean kokatzen dira; litekeena da animalien urtaroko migrazioak kontrolatzeko izatea. Adibidez, Cabasa egonlekua ere, udan neandertalek okupatzen zuten, zaldiak eta orein gazteak ehizatzeko; eta neguan, berriz, animalia haragijaleek. Abric Romaní ere horrelako ehiza-lekua izan zitekeen; udaberrian, neandertalak zaldiak ehizatzera etortzen ziren; eta udazkenean, berriz, oreinak; eta batzuetan uroa, errinozeroa eta sarrioa ere ehizatzen zituzten.^[221]

Neandertalek, ziurrenik, sukaldaritzako teknika zabalak erabil zitzaketen, hala nola erretzea, eta baliteke zopa, gisatua edo abere-zopa berotu edo irakin ahal izatea^[33]. Kokalekuetan izandako animali hezur-zati ugariek hezur-muin irakinaren gantz-koipeak egiten zituztela adieraz dezakete, gosez hil ziren animalietatik hartutakoak agian. Metodo hauek, berez, gantz-kontsumoa areagotuko zuten, karbohidrato gutxi eta proteina altuko komunitateen elikadura-premia handia baitzen^[33][229]. Neandertalen hortzen tamainak txikiagotuz joan ziren duela 100.000 urte inguru, sukaldaritzarekiko menpekotasun handiagoa edo irakitearen hastapena adierazten zuena, janaria biguntzeko teknika bat^[230].

Cueva del Sidrónen (Espainia), Neandertalek janaria erre eta, agian, ketu ahal izan zuten^[34], baita zenbait landarek ere — hala nola, milorria eta kamamila — zaporea gehitzeko erabili^[33]; agian, landaren hauek sendabelar gisa ere erabiltzen zituzten^[28]. Gorhameko kobazuloan, Gibraltarren, Neanderthalek pinaburuak erre zituzten pinaziak eskuratzeko^[41].

Grotte du Lazareten (Frantzia), guztira 23 orein gorri, 6 alpetar basahuntz, 3 uro eta orein 1 ehizaldi bakar batean ehizatuak izan zirela ematen du, orduan orein ar eta eme talde indartsuak biltzen zirenean. Badirudi gorpuak kobazulora eraman zituztela eta gero sarraskia egin zutela. Hau hondamena baino lehen kontsumitzeko hain elikagai handia denez, litekeena da Neandertal horiek negua iritsi aurretik haragia kontserbatzen aritzea^[32]. 160.000 urterekin, elikagai biltegien froga zaharrena da. Oro har harrapakin tipoetatik (adibidez, mamutak) bildu zitezkeen haragi eta gantz kantitate handiek elikagaien biltegiratzeko gaitasuna ere adieraz zezaketen^[231]. Itsaskiekin, Neandertalek jateko, prestatzeko edo, nolabait, biltzeko metodoak behar zituzten, hauek oso azkar iraungitzen baitira. Cueva de los Avionesen (Espainia), ikusi da Jania rubens alga jaten duten itsaskiak zeudela, eta proposatu da gaur egungo ehiztari-biltzaile komunitate batzuek bezala, itsaski horiek hartu eta, ondoren, algaz beteriko uretan sartzen zituztela, bizirik mantentzeko jateko ordura arte^[232].

Izotz Aroko harrapari handien arteko lehia nahiko handia zen. Leizeetako lehoiek ziurrenik zaldiak, orein handiak eta abere basatiak zituzten helburu, eta lehoinabarrek, batez ere elur-oreinak eta orkatzak, neurri handi batean neandertalen dietarekin bat zetozenak. Neandertalek ehizatutako animalia bat harrapari basati hauen aurka defendatzeko, neandertalek talde-erakustaldiak egingo litzakete, elkarrekin oihu eginez, besoak astintzen edo harriak jaurtitzen, edo haragia azkar bildu eta harrapakinetik alde egin. Hala ere, Spyko kobazuloan (Belgika), kobazuloetan aurkitu diren otso, lehoi eta haitzuloetako hartz hondarrek erakusten dute, neandertalek euren lehiakiderik handienak ere ehizatzen edo hiltzen zituztela, horren maila ezezaguna bada ere.^[42]

Neandertalek eta haitzuloetako hienek nitxoen desberdintzearen adibidea eman zezaketen, eta elkarren artean lehiatzea aktiboki saihestu. Biak, nagusiki, izaki talde berberei zuzentzen zitzaizkien arren (oreinak, zaldiak eta behiak), neandertalak, batez ere, lehenak ehizatzen zituen, eta haitzuloetako hienak, azken biak. Gainera, neandertalen kobazuloetako animalien hondarrek adierazten dute nahiago zutela kalitate handieneko aleak ehizatu, haitzuloetako hienek harrapakin ahulagoak edo gazteagoak ehizatzen zituzten bitartean. Haitzuloetako hienen kobazuloek haragijale hondakin gehiago dituzte^[35]. Hala ere, ebidentziak dio hienek neandertalek utzitako haragi eta animalia zatiak lapurtzen zituztela, eta hildako neandertalak jaten zituztela^[233].

Banaketa-eremu osoan kanibalismoa praktikatzen duten neandertal kasu batzuk daude^[234]. Lehen adibidea Krapinatik (Kroazia) dator, 1899an^[235], eta beste adibide batzuk aurkitu dira Espainian, Sidron eta Zafarraya leizeetan^[236], eta Grotte de Moula-Guercy, Les Pradelles eta La Quina frantsesetan. Grottes de Goyet-eko (Belgika) bost neandertal kanibalizatuen kasuan, goiko gorputz-adarrak desartikulatuak, behekoen haragia kenduta eta txikituak (hezur-muina ateratzeko ziurrenik), barrunbe torazikoan tripak kenduta eta masailezurra zatikatuak izan zirela frogatu da. Halaber, neandertalek hainbat hezur erabiltzen zituzten erremintak konpontzeko^[234]. Goyeten Grotteetako haragi neandertalaren prozesamendua zaldi eta elur-oreinen antzekoa da. Marillac-le-Franceko (Frantzia) neandertalen %35 inguruk harakintza zantzu argiak dituzte, eta hortzak digerituta egoteak esan nahi du sarraskijaleek gorpuak abandonatu eta jan zituztela, hienak seguruenik^[237].

Kanibal-joera horiek erritu-hondakin, ehorzketaren aurreko hondakin (sarraskijaleak edo usain txarra saihesteko), gerra-ekintza edo elikatzeko ekintza gisa azaldu dira. Kasu gutxi daudenez, eta kanibalizatutako banakoek animaliek baino mozketa-marka gehiago ikusten dituztenez (horrek esperientziarik eza adierazten du), kanibalismoa ez zen ziurrenik oso ohikoa, eta baliteke elikagai eskasia handiko garaietan soilik egitea, erregistratutako giza historiako kasu batzuetan bezala^[234].

Jakina da neandertalek okrea erabiltzen zutela, lur buztintsuko pigmentu bat. Okrea ondo dokumentatuta dago duela 60 eta 45 mila urte bitartean neandertalen aztarnategietan, eta adibiderik zaharrena duela 250-200 mila urtekoa da Maastricht-Belvedèren (Herbehereak) (H. sapiensen okre erregistroaren antzeko denbora)^[238]. Gorputz pintura bezala funtzionatzen zuen hipotesia planteatu da, eta Frantziako Pech de l'Azéren pigmentuen azterketek, material bigunei aplikatzen zitzaizkiela adierazten dute (larru bat edo giza larru bat kasu)^[239]. Hala ere, ehiztari-biltzaile modernoek, gorputz pinturaz gain, okrea ere erabiltzen dute botika gisa, larruak ontzeko, elikagaiak kontserbatzeko eta intsektuak uxatzeko, eta, beraz, neandertalak apaintzeko pintura gisa erabiltzea espekulatzailea da^[238]. Itxuraz, okre pigmentuak nahasteko erabiltzen ziren ontziak aurkitu dira, okrea helburu estetikoekin soilik eraldatzeko balio dezaketenak^[240].

Jakina da neandertalek objektu singularrak bildumatzen zituztela, eta zintzilikario bihurtzeko aldatzen zituztela iradokitzen da, Italiako Grotta di Fumanetik zetorren Aspa marginata itsas barraskiloaren maskor fosil bat bezala, 100 km baino gehiagora eramana duela 47.500 urte inguru^[241]. Cueva de los Avionesen (Espainia) 3 maskor aurkitu dira, orain dela 120-115 mila urte ingurukoak, oinarrian perforazioa dutenak, Glycymeris insubrica eta Spondylus gaederopus espezietakoak. Biak daudepigmentu gorri eta horiekin dekoratuta, eta azkena hematita eta pirita nahasketa gorri-beltz batekin; eta Anton haitzuloko goethita eta hematita nahasketa laranjaren hondarrak dituen bieira maskorra. Azken bi hauen aurkitzaileek, kanpoaldera pigmentu bat aplikatu zela diote, barnealdeko berezko kolore biziagoekin bat etor zedin^[45][232]. 1949 eta 1963 artean Renneko leize frantsesean egindako indusketetan, neandertalen hezurrekin lotutako animalia, maskor eta bolizko hortzekin egindako chatelperroniar kontuak aurkitu ziren, baina datazioa zalantzazkoa da eta chatelperroniar tramankuluak gizaki modernoek eginak izan daitezke, eta soilik neandertalen hondakinekin utziak^{[242][243][244]}.

Bereziki, Clive eta Geraldine Finlayson paleoantropologo gibraltardarrek iradokitzen dute neandertalek hainbat hegazti-zati erabiltzen zituztela bitarteko artistiko gisa, zehazki luma beltzak^[245]. 2012an, Finlaysondarrek eta haien lankideek 1.699 aztarnategi aztertu zituzten Eurasia osoan, eta argudiatu zuten hegazti-harrapariak eta korbidoak, ezein gizakik kontsumitzen ez dituen espezieak, gehiegi ordezkatuta zeudela erregistroan eta soin mamitsuenaren ordez hegoetako hezurrak bakarrik prozesatzen zirela, eta, beraz, hegaldi-luma handien erabileraren ebidentzia direla. Zehazki, sai arreak, belatxinga mokogorriak, belatxinga mokohoriak, belatzak, Naumannen belatzak, ipar-beleak, beletxikiak eta itsas arrano buztanzuriak aurkitu dituzte Paleolito Ertaineko aztarnategietan^[246]. Neandertalen aldakuntza frogak dituzten beste hegazti batzuk arrano beltza, haitz-usoa, bele arrunta eta ugatza dira^[247]. Hegazti hezurdun bitxien lehen baieztapena Krapinatik (Kroazia) gertu aurkitutako 130.000 urteko itsas arrano buztanzuriaren hanka batzuk dira, 2015ean, lepoko bat zirela espekulatu zena^[248][249]. 39.000 urte dituen arrano beltzaren antzerako atzapar lepoko baten berri eman zuten 2019an Cova Foradan, Valentzian, nahiz eta Châtelperronian estratua eztabaidagarria izan^[250]. 2017an, Ukrainako Zaskalnaya VI harpeko ebakidurekin apaindutako 17 bele-hezurren berri eman zen, duela 43-38 mila urtekoak. Koskak elkarrengandik distantziakide samarrak direnez, haragikeria hutsez azaldu ezin diren lehen hegazti-hezur eraldatuak dira, eta horien diseinu-asmoaren argudioa proba zuzenetan oinarritzen da^[44].

1975ean La Roche-Cotardeko maskara aurkitu zen, erdian egindako zulo batean sartutako hezur duen suharri zati lau bat — duela 32, 40 edo 75 mila urte datatua — aurpegiaren goiko erdiaren antza duena, begiak irudikatuz^[251]. Zalantzan dago aurpegi bat irudikatzen duen, edo arte gisa ere har daitekeen^[252]. 1988an, Alexander Marshack arkeologo estatubatuarrak, Grotte de l'Hortus-eko (Frantzia) neandertal batek, lehoinabar larru bat zeramala proposatu zuen, apaindura pertsonal gisa, taldean egoera goratua adierazteko, berreskuratutako lehoinabar burezur, falange eta isats-ornoetan oinarrituz^[22].

2014ra arte, Europa eta Ekialde Hurbileko Behe Paleolitoko 27 aztarnategitan grabatutako ustezko 63 aztarnen berri eman da; horietatik 20 silexean eginda daude, 7 aztarnategiko lauzetan eta 36 aztarnategiko harritxoetan. Horiek asmo sinbolikoz egin ziren ala ez eztabaidatzen da^[47]. 2012an, Gorhameko (Gibraltar) haitzuloaren zoruan atzamarkada sakon batzuk aurkitu ziren, duela 39.000 urte baino gehiago datatuak, aurkitzaileek arte abstraktu neandertal bezala interpretatu dituztenak^[253][254]. Harramazkak hartz batek ere egin zitzakeen^[255]. 2021ean, Alemaniako Einhornhöhle kobazuloaren sarreran, altze baten falange bat aurkitu zen, bost sigi-saga grabatuekin, bata bestearen gainean pilatuak eta duela 51.000 urte ingurukoak^[256].

2018an, Espainiako La Pasiega, Maltravieso eta Doña Trinidad leizeetako hormetan gorriz margotutako zenbait puntu, disko, lerro eta eskuzko txantiloi 66.000 urteko antzinatasunarekin datatu ziren, gutxienez gizaki modernoak Mendebaldeko Europara iritsi baino 20.000 urte lehenago. Horrek neandertalen egiletza adieraziko luke, eta mendebaldeko Europako beste aztarnategi batzuetan erregistratutako antzeko ikonografia batek ere (les Merveilles, Frantzian, eta Cueva del Castillo, Espainian) jatorri neandertala izan lezake^{[50][51][257]}. Hala ere, espainiar kobazulo hauen datazioa eta, beraz, neandertalei esleitzea eztabaidagarria da^[49].

Jakina da neandertalek ezohiko objektu batzuk biltzen zituztela -kristalak edo fosilak, esaterako-, benetako helburu funtzionalik eta erabilerak eragindako kaltearen zantzurik gabe. Ez dago argi objektu hauek euren ezaugarri estetikoengatik soilik jasotzen ziren edo esanahi sinbolikoren bat aplikatzen zitzaien. Objektu hauek, nagusiki, kuartzozko kristalak dira, baina baita beste mineral batzuk ere, zerusita, burdinazko pirita, kaltzita eta galena kasu. Aurkikuntza batzuek aldaketak dituzte, hala nola, mamut hortz bat ebakidura batekin eta nummulite maskor fosil bat, Tatatik (Hungaria) hartua, gurutze baten grabatu batekin; harlauza handi bat, 18 zulotxoekin, La Ferrassieko (Frantzia) hilobi batean aurkitua^[46]; eta Peștera Cioareiko (Errumania) geoda bat, okre gorriz estalia^[258]. Frantziako neandertalen aztarnategietako zenbait maskor fosil ere ezagutzen dira, hala nola, errinkonelido bat eta Combe Grenaleko Taraebratulina bat, Grottes des Canaletteseko belemnite punta bat, Grotte de l'Hyèneko polipo bat, La Gonterie-Boulouneixeko itsas triku bat, errinkonelido bat eta krinoideo bat^[46].

1920ko hamarkadan jakinarazi zen bazirela hezur neandertaleko txirulen ustezko zatiak, hartz-hezur luzeak zituztenak Potočka zijalkan (Eslovenia) eta Istállós-kői-barlang (Hungaria) eta Mokriška jaman (Eslovenia) 1985ean; baina orain giza jarduera modernoei egozten zaizkie^[259]. Divje Babe Esloveniako flauta, 43 mila urtekoa, neandertalei egotzi diete zenbait ikerlarik, eta Robert Fink musikologo kanadarrak esan zuen jatorrizko flautak eskala musikal diatonikoa edo pentatonikoa zuela^[260]. Hala ere, data ere bat dator Europarako giza immigrazio modernoarekin, eta horrek esan nahi du litekeena dela neandertalek ez fabrikatzea^[261]. 2015ean, Cajus Diedrich zoologoak argudiatu zuen ez zela txirula bat inola ere, eta zuloak hiena sarraskijale batek egin zituela; izan ere, ez dago tailatzearen ondoriozko mozketa-markarik, baina 2018an Matija Turk arkeologo esloveniarrak eta bere lankideek gezurtatu egin zuten oso litekeena dela zulaketak hortzek egitea, ebaketa-markak ez direlako beti egoten hezurrezko txiruletan^[262].

Berrikuntza litiko neandertalean 150 mila urteko itxurazko geldialdia egon arren^[153], neandertal teknologia uste baino sofistikatuagoa zela frogatzen duten gailuak daude^[53]. Hala ere, ahulgarriak izan daitezkeen lesioen maiztasun handiak, teknologia oso konplexuak agertzea eragotz zezakeen, lesio garrantzitsu batek, aditu batek, hasiberri bati modu eraginkorrean irakasteko duen gaitasuna eragotziko bailuke^[263].

Neandertalek harrizko tresnak egiten zituzten, Mousteriar kulturarekin lotzen direnak^[264]. Mousteriarra Afrikako iparraldeko H. sapiensekin ere lotzen da duela 315.000 urtetik, eta Txinako iparraldean aurkitu zuten duela 47-37 mila urte inguru^[265][266]. Duela 300.000 urte inguru eboluzionatu zuen Levallois teknikatik, aurreko industria acheuliarretik garatu zena, H. erectusek duela 1,8 milioi urte inguru asmatua. Levalloisek ezkaten formaren eta tamainaren kontrola erraztu zuen, eta, ikasteko zaila eta intuiziogabea den prozesu bat denez, litekeena da Levalloisen teknika zuzenean belaunaldiz belaunaldi irakastea, behaketa-ikaskuntza hutsaren bidez egin beharrean^[267].

Mousteriar industriaren hainbat eskualde-aldaera daude, hala nola: Frantziako hego-mendebaldeko charentar industriaren Quina eta La Ferrassie azpimotak, tradizio acheuliarreko A eta B azpimotak Europako kostalde atlantikoan eta ipar-mendebaldean zehar, erdialdeko eta ekialdeko Europako micoquiar industria eta antzeko Sibiriatxikha aldaera, Siberian eman zena; Mendebaldeko Europako mousteriar dentikulatua eta beste batzuk. XX. mendearen erdialdean, François Bordes arkeologo frantziarrak Lewis Binford arkeologo estatubatuarrarekin eztabaidatu zuen aniztasun hori azaltzeko ("Bordes-Binford eztabaida"), Bordesek argudiatuz horiek tradizio etniko bakartiak irudikatzen dituztela, eta Binfordek, berriz, ingurune desberdinek (funtsean, funtzioaren aurrean forma) eragindakoak^[268]. Azken iritzi horrek asmakizun-maila txikiagoa adieraziko luke gizaki modernoekin alderatuta, tresna berak ingurune desberdinetara egokituz teknologia berriak sortu beharrean. Etengabeko okupazio-sekuentzia bat ondo dokumentatuta dago Grotte du Rennen (Frantzia), non tradizio litikoa honako hauetan bana daitekeen: Levallois-Charentiar, Diskoide-Dentikulatua (duela 43,3 ± 0,929-40,9 ± 0,719 mila urte), Levalloiseko Musteriarra (duela 40,2 ± 1,5-38,4 ± 1,3 mila urte) eta Châttelperroniarra (40.93±0.393–33.67±0.450)^[269].

Neandertalek irismen luzeko armak ote zituzten eztabaidatzen da^[270][271]. Siriako Umm el Tlel hiriko asto basati afrikar baten lepoko zauri bat Levallois puntako xabalina astun batek eragin zuen ziurrenik, eta neandertalen ohiko jaurtiketarekin bat datozen hezur-traumatismoen berri eman da^[272]. Abri du Marasetik (Frantzia) datozen lantza punta batzuk hauskorregiak izan daitezke lantza jaurtigarri gisa erabiltzeko, eta horrek dardo gisa erabiltzea iradokitzen du^[273].

Châtelperroniarra erdialdeko Frantzian eta Iberiar Penintsularen iparraldean Mousteriarraren ezberdina den industria da. Hipotesi oso eztabaidatu baten arabera, neandertalek garatu zuten gizaki modernoen kulturari kopiatuz edo hartuz, akulturizazio prozesu baten bidez. Kultura horrek hezurrezko apaingarriak eta tresnak egiten zituen. Hipotesi horren arabera, egileek neandertalen Mousteriarraren eta gizaki modernoen Aurignaziarraren arteko hibrido bat garatu zuten^{[274][275][276][277][278]}. Kontrako ikuspegian, Châtelperroniarrak gizaki modernoak garatu zuten^[279]. Mousteriar/Châtelperroniar trantsizio bat-batekoak berrikuntza teknologikoa suposa lezake soilik, Quina-Neroniar trantsizioa bezala orain dela 50.000 urte, gizaki modernoei lotutako trantsizioa erakusten duena, aizto txiki eta mikrolitoekin. Italiako Uluzziar industria^[280] eta Balkanetako Szelatiar industriak ere trantsizio eztabaidagarriak dituzte^[281].

Itsas-nabigazioa

Neandertalak herri kulturan agertu dira, literaturan, ikus-entzunezkoetan eta komedian. Maiz, neandertal hitza irain gisa erabiltzen da, zerbait edo norbait oso arkaikoa dela adierazteko (dinosauro erabiltzen den gisa) edo bere jarrera intelektualetik aldendu eta indar fisikoan oinarritzen dela adierazteko.^[282] Maiz, gizon basatiaren arketipoarekin ere nahastu da, eta bada proposatu duenik arketipo hori neandertalaren oroitzapenetik jaiotzen dela^[283]. Edonola ere, XIX. mendean, neandertalaren eta Cro-Magnonaren aurkikuntzarekin, gizon basatiaren mitologia iraganera mugitzen da, eta galdutako katebegien, erdi-gizon-erdi-tximino eta tankerako kondairak sortzen dira. J. H. Rosny, Austin Bierbower, Stanley Waterloo, H. G. Wells, Fernand Mysor, Max Begouën edo Léon Lambryk nobela aurrehistorikoaren generoa abiatzen dute, gai hori hartuta.^[284] Neanderthalaren eta Cro-Magnonaren arteko harremanak landu zituen ere Jean M. Auelek The Clan of the Cave Bear liburuarekin abiatu zen hexalogian.

Herri kulturan trogloditaren figura sortzen da, kobazuloetan bizi den gizakia, ezaugarri oso antzestralekin (berez dituztenak baino gehiago), makil batekin edo arma oso handi batez lagunduta, ilez edo larruz estalita eta indar handiarekin: bere emakumea iletik tiraka eraman dezake kobazulora, eta mamut bat ehizatu eta arrastaka eraman.

Estereotipo hau Arthur Conan Doyleren The Lost World (1912)en agertzen da, gaur egungo gizakiekin borrokan ari diren tximino-gizonekin. Edgar Rice Burroughsek ideia moldatu zuen The Land That Time Forgot (1918) liburuan. Filmetan ere genero bat sortu zen, lehenengoa D. W. Griffithen Man's Genesis (1912); Charles Chaplinek satirikoki landu zuen His Prehistoric Past (1914), Brute Force (1914), The Cave Man (1912) eta Cave Man (1934) filmekin. Griffithen pertsonaiek ezin dute hitz egin, makilak edo arrokak erabiltzen dituzte arma gisa eta heroiak Tarzanen itxura du eta dinosauroekin borrokatzen du. Captain Caveman and the Teen Angels marrazki bizidunetan arketipo hau esplotatzen da, ilez guztiz estalita eta makil handi bat daraman superheroi batekin. Harriketarrak antzinako gizakien zibilizazio moderno bat erakusten du^[285].

• Neanderthalgo gizakiari buruzko artikulua, Argia.
• Neanderthalen dietari buruzko artikulua, Argia.
• Neandertalak, gugandik ez hain desberdinak^{[Betiko hautsitako esteka]} Zientzia.net (2011)
• Neandertalen Akilesen tendoia^{[Betiko hautsitako esteka]} Zientzia.net (2011)