Wuglikowy dioksid

Wuglikowy dioksid (CO₂) jo bźezbarwny, njewónjaty płun, kótaryž jo śěšy ako powětš. Rozžydnjony, wón mócnje se wuwarjujo a nachylnje śopłotu z wokolina wuśěgujo, tak až nastawa běły wuglikowodioksidowy sněg (druge mě: suchy lod). Toś ten suchy lod se wuwarjujo bźez roztajanja (sublimuje), togodla wón jo dobra chłoźeńska a konserwěrowańska maśizna.

Wón se rozpušća we wóźe k wuglikowej kisalinje (H₂CO₃). Wón se wužywa za wuglikowodioksidowe napoje, kótarymž wuglikowa kisalina da kisałkojty słod.

Dokulaž wuglikowy dioksid jo śěšy ako kislik, wón ma nachylnosć wutłocowaś kislik z jamach a twóriś płunowe jazory. Togodla jo móžne dušyś w takich městach, na pś. studnje abo sila.

Wuglikowy dioksid jo głowny wobstatk powětša, z něźi 0,038% pó wolumenje. Wón jo wažny dokulaž wón se wužywa wót rostlinow za fotosyntezu. Mimo togo wón jo bazowy akter pśi rostlinarnjowym efekśe a togodla se procuju wót rozdźělnych instancow pómjeńšowaś jogo emisiju do atmosfery za cas slědnych lětźasetkow (na kóncu 20. lětstotka a zachopjeńk 21. lětstotka).

Wót industrielneje rewolucije su emisijowali do atmosfery miliony tonow wuglikowego dioksida, ale pśedewšym wokoło lět dla powšyknego a zaindustrielnego a zatransportowego wužyśa wugla, njesměrny producent wuglikowego dioksida, emisjia CO² jo drastiski stupała. Pó drugej swětowej wójnje se jo nowa industrielna rewolucija wótměwała, kótaraž jo nowe stupanje toś tych emisijow wustatkowała. Rowno pśed toś tymi rosćenjami a dla specifiskich podawkow se jo małke zniženja wótměwali, kaž na pś. za cas prědna a drugej swětowej wójnje, pó ekonomiskej krizy lěta 1929, pó drugej naftowej krizy lěta 1979 a pó krizy kóńcecego Sowjetskego zwězka. Za cas slědnych lětźasetkow rost jo był wjelgin wušy w Aziji dla tegdejšego spěšnego industrielnego rosta, ale hyšći emisija CO² se pśedewšym w južo wuwitych krajach a pśedewšym w Zjadnośonych statach Ameriki wótměwaś.

• USA, z 7,067 miliony tonow (tak wjele kaž wósym slědujucych producentow gromaźe).
• Rusojska, 2,024.
• Japańska, 1,355.
• Nimska, 1,015.
• Kanada, 758.
• Britiska, 665.
• Italska, 582.
• Francojska, 562.
• Awstriska, 529.
• Špańska, 427.

To groni, mimo Zjadnośonych statow Ameriki, Kanady a Japańskeje, wše su kraje pódwjacorneje Europy. Pad USA jo późiwanja gódny, jolic wótwažuju, až toś ten kraj njeakceptěrujo wupołnjowaś wjele mjazynarodnych dogronow, kaž ten Protokol Kioto (1997). Jano w Zjadnośonych statach Ameriki funkcioněrujo wěcej ako 245 milionow jězdźidłow. Zjadnośone staty Ameriki jo zagronite za 27 % emisijow, mjaztym ceła Europa jano za 24 %. Rusojska za 15 % a pódzajtšna Azija (Chinska) za 11 %. Ceła Afrika jano za 2'5 % a Pódpołdnjowa Amerika za 3 %. W pśerězku emisija CO² bu zawinowana wót produkcije elektriki (33 %), industrije (25 %), transporta (24 %), dom a topjenje (13 %) a rafinerije (5 %).

• El País, 5. junija 2008, Gustavo Hermoso, "Presente, pasado y futuro de las emisiones de CO²", bazita sur datenoj de The Atlas of Climate Change, The Woods Hole Research Center kaj UNFCCC-CDIAC, 2006. (z esperantorěcneje wikipedije, na kótarejž toś ten nastawk bazěrujo)

Glědaj pśidatne dataje we Wikimedia Commons:
Wuglikowy dioksid