Kruis
- Vir 'n artikel oor die Christelike simbool, sien Christelike kruis.
'n Kruis is 'n geometriese vorm wat bestaan uit twee lyne of balke wat mekaar kruis, gewoonlik loodreg op mekaar. Die lyne loop meestal horisontaal en vertikaal. 'n Kruis met skuins lyne, in die vorm van 'n Latynse letter X, word in heraldiek 'n saltier genoem.
Die kruis in verskeie vorms was 'n simbool van verskillende gelowe. In die tyd voor die Christendom was dit 'n heidense godsdienstige simbool dwarsdeur Europa en Wes-Asië. In antieke tye is 'n beeld van 'n man wat aan 'n kruis hang in landerye geplaas om die gewasse te beskerm. Die kruis is selfs as 'n manlike simbool van die falliese boom van die lewe beskou; dit is dus dikwels gebruik saam met die vroulike genitale sirkel of ovaal om 'n gewyde huwelik aan te dui, soos in antieke Egipte.[1][2]
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]Voor die Christendom
[wysig | wysig bron]
Vanweë die eenvoud van die ontwerp (twee lyne wat mekaar kruis) het die gebruik van kruisvormige tekens reeds in die voorgeskiedenis begin, in Europese kultusgrotte van die laat Paleolitikum af en dwarsdeur die voorgeskiedenis tot met die Ystertydperk.[3] Nog voorbeelde van die kruis uit die voorgeskiedenis is eenvoudige kruistekens soos die crux gammata, met gekrulde of hoekige lyne, en die Egiptiese crux ansata, met 'n lus.
Volgens spekulasie was die kruissimbool – selfs in die voorgeskiedenis – verbind met astronomiese of kosmologiese simbole, insluitende die "vier elemente" (Chevalier, 1997), of die kruising van die hemelpool met die horisontale wêreld (Koch, 1955).
In die Europese Bronstydperk het die kruissimbool 'n godsdienstige betekenis gekry, dalk as 'n simbool van wyding, veral met betrekking tot begrafnisse.[4]
Die kruisteken kom soms in kerfmerke voor en het later onafhanklik ontwikkel in 'n syfersimbool in die Romeinse syfers (X, "tien"), die Chinese staafsyfers (十, "tien") en die Brahmisyfers ("vier", vandaar die syfer 4).
In die Fenisiese alfabet en afgeleide skrifte verteenwoordig die kruissimbool die foneem /t/, dus die letter tau, die historiese voorloper van die Latynse T. Die naam "tau" beteken "merk" en is vermoedelik 'n voortsetting van die Egiptiese hiëroglief "twee gekruisde stokke".[5]
Christelike kruis
[wysig | wysig bron]
- Die hoofartikels vir hierdie afdeling is: Christelike kruis en Kruisiging.
Die vorm van die kruis (crux, stauros), soos verteenwoordig deur die letter tau, is teen die 2de eeu as seël of simbool van die vroeë Christendom gebruik.[6] Clemens van Alexandrië noem dit in die vroeë 3de eeu τὸ κυριακὸν σημεῖον ("die Here se teken")
Hoewel vroeë Christene die T-vorm in geskrifte en gebare gebruik het om die kruis te verteenwoordig, verskyn die Latynse en Griekse kruis (met twee balke wat mekaar kruis) teen die Laat Oudheid in Christelike kuns. Die patriargale kruis, met 'n bykomende dwarsbalk, het in die 10de eeu die eerste keer verskyn.
Die gebruik van 'n groot verskeidenheid kruissimbole het in die tyd van die Kruistogte in heraldiek begin.[7]
Kruisvormige tekens en grafeme
[wysig | wysig bron]Die kruismerk word gebruik om 'n posisie te merk, iets af te merk of skrapping aan te dui. Die Latynse letter x, die Cyrilliese letter cha en moontlik die wigskrifletter gyfu is van die Griekse letter chi afgelei. Egiptiese hiërogliewe met kruisvorms sluit in die anch "lewe", ndj "beskerm" en nfr "goed; aangenaam".
Sumeriese wigskrif het 'n eenvoudige kruisvormige karakter gehad wat bestaan het uit 'n horisontale en vertikale wig (𒈦), wat gelees is as maš "belasting, opbrengs, rente"; die kruising van twee diagonale wîe was 𒉽, gelees as pap "eerste". Die samevoeging van dié twee tekens het 'n agtpuntige ster tot gevolg gehad wat gebruik is as die teken vir "lug" of "godheid", 𒀭 (DINGIR). Daar was ook ander, ingewikkelder tekens in wigskrif met kruisvorms, soos die klassieke teken EZEN (𒂡).
Die Fenisiese tāw was steeds kruisvormig in die Oud-Hebreeuse alfabet en in sommige Oud-Italiese alfabette, en sy afstammeling, T, het weer kruisvormig geword in die Latynse kleinletter t. Die plusteken (+) is afgelei van die Latynse "t" via 'n vereenvoudiging van die teken vir et "en".
Egiptiese hiërogliewe met kruisvorms sluit in Gardiner se Z9-Z11 ("gekruise stokke, gekruisde planke").
Die onverwante maalteken (×) is blykbaar sedert die middel 16de eeu in gebruik.[8] Nog tekens wat soos 'n kruis lyk, is die dolkteken (†), die Chinese syfer 十 en die Romeinse syfer X.
Unicode het 'n verskeidenheid kruissimbole in die "Dingbat"-blok (U+2700-U+27BF):
- ✕ ✖ ✗ ✘ ✙ ✚ ✛ ✜ ✝ ✞ ✟ ✠ ✢ ✣ ✤ ✥
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ "Nefer in die Metmuseum".
- ↑ Walker, Barbara G. (1983). The Woman's Encyclopedia of Myths and Secrets. San Francisco: Harper & Row, Publishers. p. 188.
- ↑ Bailey, Douglass W. (2005). Prehistoric figurines : representation and corporeality in the Neolithic. London: Routledge. ISBN 0-203-39245-0. OCLC 252740876.
- ↑ Vulci. O. Marucchi, "Archæology of the Cross and Crucifix", Catholic Encyclopedia (1908).
- ↑ "Archived copy". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2015. Besoek op 17 Junie 2015.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) - ↑ "Apost. Const." iii. 17; Epistle of Barnabas, xi.-xii.; Justin, "Apologia," i. 55-60; "Dial. cum Tryph." 85–97); Tertullian, "De Corona," iii.; Cyprian, "Testimonies," xi. 21-22; Lactantius, "Divinæ Institutiones," iv. 27.
- ↑ William Wood Seymour, "The Cross in Heraldry", The Cross in Tradition, History, and Art (1898).
- ↑ Florian Cajori, A History of Mathematical Notations. Dover Books on Mathematics (1929), 251f.
Skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Kruis.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
