Blek

Blek is een sôorte stoal da vrê dinne (typisch 0.15 - 0.50 mm) gewalst is en derachter mè tin bedekt wordt, wa da 't stoal beschermienge geeft teegn 't roestn. Blek wordt mêestol gebruukt vô de verpakkienge van eetn en drank, iet da vrê belangryk was in den tyd vô frigo's. In mêer recente tydn hèt blek concurrense gekreegn van ander materioaln gelik aluminium en plastiek.

't Ounderdompeln van yzerwoarn in vloeiboar tin is een oud gebruuk met de bedoelienge van 't yzer teegn 't roestn te beschermn. Doategenover was 't vertinn'n van stoalploate vor een langen tyd 't monopolie van Bohemië toet dat 't geheim in 1620 uutlekte en andere streekn begostn blek te maakn. Toet ton was blek gemakt deur stoalploatn te smêen, moar teegn 1670 kwaam 't er een betere kwaliteit blek up de markt achter da 't walsn van stoal in Iengeland wierd geprobeerd.

Met d' uutviendienge van gesoldeerde blekstjies vô 't eetn lange goed t' houdn wierd de markt vo blek vrê grôot. Achter d' ountdekkienge van galvaniseern mè zienk wierd blek vô veel toepassiengn deur verzienkte stoalploate vervangn, moar omda zienk giftig is kan het nie vô 't verpakkn van etenswoarn gebruukt wordn.

In recente tydn is vertinn'n in een bad van vloeiboar tin over 't olgemêen vervangn deur elektrolytisch vertinn'n, wa dat een betere controle van de dikte van tinlage toeliet.

Omda modern blek zo dinne is begint het fabrikoaseproces ol by 't continugietn van 't stoal, woardat er veel moeite gedoan wordt vô 't stoal vrê proper ('t is te zeggn, zo vry van vuligheid as moa meugelik is) te maakn. Dat is omda gedeurende de fabrikoase van blekstjies een stikstjie vuul 't stoal kan doen splytn en de machinerie kan beschoadign.

Achter 't continugietn wordt het stoal êest warmgewalst toet een dikte van omtrent 2 mm, en derachter koudgewalst toet de finale dikte. Van 't grôotste belang is dat de dikte van 't blek zo uniform as moa meugelik is, en dat het goed vervormboar is. Vô 't blek zochter te maakn achter 't koudwalsn wordn de koudgewalste rolln nog gegloeid an een temperateure van omtrent 600 °C voa dan ze elektrolytisch vertind wordn.

In West-Europa zyn der vier fabriekn die blek produceern: Corus in IJmuiden (Holland) en Llanelli (Wales), Arcelor Mittal in Duunkerke (Vrankryk) en ThyssenKrupp in Andernach (Duutsland).

D' êeste commerciêle fabrikoase van blekstjies gebeurdige in 1813 vô 't Iengels leger, en gebruukt lôodsoldeersel vô de blekstjies te sluutn.

Achterof is da deur een miengsel van tin- en lôodsoldeersel vervangn, en pas veel loater deur de moderne blekstjies die oftewel uut êen stik (met een deksel) oftewel uut een gelaste cylinder met twê deksels bestoan.

Der zyn hoofdzakelik drie sôortn blekstjies :

1. Gewalst voedselblekstjie: Een rechthoekig stik blek wordt gevormd in een cylinder en gelast woarda de kantn van de rechthoek mankoar overlappn. Achter dan der ribbn in gerold wordn wordt êen kant ofgeslootn, 't eetn derin gedoan, en den twidde kant toegedoan. De gevulde blekstjies wordn ton in een kookapparoat gestookn, en in 't kookprocess wordt het eetn nie ollêne gesteriliseerd, moar ook vacuumverpakt.
2. Gestampt voedselblekstjie: Een cirkelvormig stik blek wordt in een reekse vormn goandeweg dieper gestampt in een proces dat bekendstoat as het DRD of Draw-Redraw process. Da betêkent da 't blekstjie (beholve 't deksel) uut êen stik bestoat. Verder is 't proces vô 't eetn in 't blekstjie gerêed te maakn 't zelste gelik vô de gewalst blekstjies.
3. Getrokkn drankblekstjie: Een cirkelvormig stik blek wordt in een reekse vormn êest gestampt en ton getrokkn in een proces dat ook bekend stoat as het DWI of Drawn & Wall Ironed proces. Da proces was ôorsprounkelik ontwikkeld vôr aluminiumdrankblekstjies, moar is loater angepast zodoanig dan drankblekstjies ook van een vrê vervormboar sôorte blek kunn'n gemakt wordn. Omdat de zydskant van zo'n blekstjie vrê dinne is wordt da sôorte blekstjie voarol gebruukt voar gecarboneerde drankn gelik frisdrankn en bier, woardat de inwendigen druk 't blekstjie helpt zyn vorm te bewoarn.

De mêest recente nieuwigheedn zyn d' ontwikkelienge van de stay-on-tab voar drankblekstjies en de Easy-Open End voar voedselblekstjies. In 't latste gevol betêkent da dat een mens gin blekstjiesopener mè nôdig hèt vor een blekstjie open te maakn.