Usmonlilar imperiyasidagi yahudiylar tarixi

Usmonlilar imperiyasidagi yahudiylar tarixi — Usmonlilar imperiyasida istiqomat qilgan yahudiy xalqlarining tarixi. Tarix bilan yaqindan qiziqmaydigan odamlar koʻpincha ikkita notoʻgʻri fikr bilan kifoyalanadilar^[1]:

1. Yahudiylar Turkiyaga 1492-yilda surgun qilinganlar.
2. Turklar va yahudiylarning birinchi aloqasi 1453-yilda, Istanbul fathidan keyin amalga oshirilgan.

Vizantiya imperiyasidagi yahudiylar tarixiga qaraydigan boʻlsak, yahudiylar miloddan avvalgi IV asrda Onadoʻli hududiga kirib kelganlar, Usmonlilarning beylik davridan to imperiyaning qulashiga qadar va hatto imperiyadan keyingi Turkiya Respublikasi davrida ham ushbu hududlarda istiqomat qilishgan.

Usmonlilar imperiyasining yuksalish davri XV-XVI asrlar yahudiylarning oltin davri boʻlgan^[2]. Usmonlilar davlatiga ilk bosmaxonani olib kelgan yahudiylar davlat ishlarida ham faol qatnashgan va katta lavozimlarni egallashgan. XVII asrga toʻgʻri kelgan Usmonlilar imperiyasining turgʻunlik davrida Usmonli yahudiylari madaniy va iqtisodiy inqirozga yuz tutdilar^[3]. XVIII asrda yuz bergan tanazzul davrida, yahudiylar Sabetay Sevi voqeasidan kelib chiqqan zarba bilan „passiv himoya psixoziga“ kirishdilar^[4]. Soʻnggi davlatning qulash davrida yahudiylarning madaniy darajasi shu qadar pasayib ketgan ediki, hatto chet tilini oʻrganish biryoqda tursin hatto dindan chiqib ketayotgandek tuyuldi^[5]. Ammo Usmonlilarning qaysi davrida boʻlsa boʻlsin, yahudiylar jamoasi usmonlilar tuprogʻida boshqa xristian davlatlardagilarga nisbatan ishonch va tinchlikda yashadilar^[6].

Abraham Galantening soʻzlariga koʻra anbar, Talmuddagi sirgʻa, mogʻor kabi turkcha soʻzlar yahudiylarga Shimoliy Iroqdagi turklar jamoasidan oʻtgan. Ushbu ehtimoldan kelib chiqqan holda, turklar va yahudiylar birinchi boʻlib Mesopotamiyada aloqa qilishgan^[7].

Kichik Osiyoda oʻz davlatini qurgan saljuqiylar Vizantiya imperiyasi tazyiqidan qochgan yahudiylar jamoasiga^[8], maʼlum soliqlar evaziga oʻz davlatlari hududida bemalol va tinch yashashlariga izn berganlar^[9]. Tarixchi Galante saljuq hukmdorlaridan birining vaziri yahudiy boʻlgani haqida maʼlumot bergan^[10].

Usmonlilar imperiyasining asoschisi Usmon I ning oʻgʻli Oʻrxon I Bursa shahrini zabt etganda, urush tufayli shaharni tark etgan yahudiylar urush oxirida qaytib kelishdi. Damashq va Vizantiya imperiyasidan koʻplab yahudiylar bu yerlarga koʻchishgan, Oʻrxon I va uning ukasi Alaeddin sanoat, savdo va moliya sohasida muvaffaqiyatga erishgan deb ishonilgan yahudiylarga alohida eʼtibor berishgan^[11]. Yahudiylarning oʻz dinlarini va urf-odatlarini saqlab qolishlari uchun oʻzlariga tegishli mahallaga ega boʻlish istagi bilan Oʻrxon Beyga murajaat etdilar va keyin yahudiylar mahallasi tashkil etildi^[12]. Bu mahalla boshqa yahudiy mahallalariga oʻrnak boʻldi. Yahudiylar davlatning har bir hududida va Bursada mulk va yerga egalik qilardilar va buning evaziga davlatga „oʻlpon“ degan soliq toʻlardilar^[13].

1354-yilda Gelibolu, 1360-yilda Anqara, 1361-yilda Edirne, 1422-yilda Izmir, 1429-yilda Saloniki va 1453-yilda Istanbul fath etilgandan soʻngra, bu shaharlardagi yahudiylar ham butun mamlakat boʻylab yahudiylar sonini koʻpaytirdilar^[14]. Edirne shahridagi Yeshiva (yahudiy diniy maktabi) butun mamlakat boʻylab yahudiy talabalari uchun taʼlim va madaniyat markazini yaratdi^[14]. 1492-yilda Usmonli yerlariga ommaviy yahudiylarning koʻchib ketishidan tashqari, boshqa davrlarda ommaviy koʻchishlar ham boʻlgan. Masalan, 1376-yilda Vengriyadan, 1394-yilda Fransiyadan, 15-asrning boshlarida Sitsiliyadan, 1420-yilda Venetsiyadan va 1470-yilda Bavariyadan quvilgan yoki qochib ketgan yahudiylar oʻzlarining najotlarini Usmonli yerlarida topdilar^[15].

Istanbul fath etilganida Halichning ikki yoqasida yahudiylar istiqomat etardilar. Fotih Sulton Mehmed II yahudiylarga ishonchi boʻlgani uchun^[16], Onadoʻlidagi yahudiy jamoatiga maktub joʻnatib, ularni Istanbulga daʼvat etdi^[17]. Peloponnes fath etilganidan soʻng, yarim oroldagi boshqa yahudiylar ham Istanbuldagi dindoshlariga qoʻshildilar^[18]. Shuningdek, Avliyo Chalabiyning soʻzlariga koʻra, Edirnedan Istanbulga joylashgan mahalliy yahudiylar el Mahallet ul-Yahudiyin el-Edirneviyin nomli mahallada yashaganlar^[19].

Istanbulni qamal qilish paytida Sulton Fotih Mehmed II bir farmon bilan, agar yahudiylar hamkorlik qilsa, din va vijdon erkinligini tan olishini, eski ibodatxonalar taʼmirlashini, yangi ibodatxonalar qurish taqiqlangani sababli uylarini ibodatxonaga aylantirishiga ruxsat berishini taʼkidladi^[20]. Sulaymon Qonuniyning (1534), Selim II va Murod II ning buyruqlari, uch shayx ul-islomning fatvolari, Mehmed III ning farmonlari^[21] va bu farmonning 1694-yil, 1744-yil va 1755-yildagi qayta tasdiqlari Fotih Sulton Mehmed II ning yahudiylarga bergan soʻzining davomi boʻlib, ishlab kelgan^[22].

Farmonda tilga olingan hamkorlik qilgan yahudiylar, katta ehtimol bilan Halichning shimolida, yaʼni hozirgi Galatada yashagan yahudiylar edi, chunki Halichning janubida, yaʼni Vizantiya devorlari ichida joylashgan yahudiylar yordam berishga qodir emas edilar^[23]. Halichning shimoli Genuyaliklarga qarashli shahar boʻlgani sababli, bu yerdagi yahudiylar Vizantiya imperiyasi bilan aloqa qilmaganlar, shuning uchun Fotih Mehmedga yordam berishga ularda hech qanday toʻsiq yoʻq edi^[24].

Yahudiylar millat tizimidagi boshqa ozchilik millatlar bilan bir xil sharoitda koʻrib chiqilgan boʻlishiga qaramay, nazariy mavqei va amaliyoti, ayniqsa XV-XVI asrlarda boshqacha edi^[25]. Usmonlilar yahudiylarni xristianlarga qaraganda oʻzlariga yaqinroq hisoblar edilar. Buning sababi ikki din oʻrtasidagi oʻxshashliklar va Xristian Yevropaning Usmonlilar imperiyasiga qarshi kurashi edi^[26]. Bir muncha vaqt oʻtgach, Fotih Sulton Mehmed II yahudiylarni baʼzi soliqlardan ozod qilgan.

Ispaniya yahudiylardan badavlat Don Isak Abravanel va Saroy gʻaznadori Don Abraham senyor 30,000 dukat oltin evaziga yahudiylarni Ispaniyadan chiqarib yuborilishini toʻxtatishga harakat qilishdi, ammo ular bunga toʻsqinlik qila olmadilar^[27]. Bu davrda koʻchmanchilarga quchoq ochgan usmonli sultoni Boyazid II davlat maʼmurlariga buyruq chiqardi^[28]:

... Ispaniya yahudiylaridan yuz oʻgirish u yoqda tursin, ularni chin dildan kutib olishlaring kerak va aksincha, muhojirlarga yomon munosabatda boʻlganlar yoki zarar yetkazadiganlar oʻlim bilan jazolanadi....

Piri Raisning amakisi Kamol Raisning jamoasidagi usmonli kemalarida kelgan koʻchmanchilar Istanbul, Edirne va Saloniki, Izmir, Manisa, Bursa, Gallipoli, Amasya, Patros, Korfu, Larissa va Monastirga joylashdilar yoki joylashtirildilar^[29]. Ushbu yahudiylar rivojlanish davrida Usmonlilar uchun zarur boʻlgan malakali kadrlarni yetishtirdilar^[30]. Mavzu boʻyicha Boyazid II ning mashhur iqtiboslaridan biri quyidagicha^[31]:

Bu qirolga (Ferdinand II) qanday qilib „aqlli va yaxshi Fernando“ deyishingiz mumkin?
Oʻz davlatini kambagʻallashtirayapti va menikini boyitayapti.

Sinagogalar soni 44 taga yetgan Istanbul shahridagi yahudiy aholisi 30,000 dan oshgandan keyin, shahar Yevropaning yahudiy markaziga aylandi^[32]. Oʻsha zamonning bosh ravvini Kapsali boy yahudiylarga murojaat qilib, Pidyon Shevuyimni toʻlab koʻchib kelgan yahudiylarga yordam qilishini soʻragan.

Ispaniyada davlat idorasida ishlaganlar Saroyda turli masalalarda, ayniqsa tashqi aloqalar va moliya boʻyicha ish boshlaganlar. XVI asrda eng buyuk davrini yashagan Usmonlilar imperiyasining rivojida bu maslahatchilarning ham taʼsiri sezilarlidir.

1493-yilda Usmonlilar imperiyasiga birinchi bosmaxonani olib kelganlar ham yahudiylardir. Ular, shuningdek, porox va zambaraklar bilan ham yaxshi tanish boʻlganliklari sababli, usmonli qoʻshinlarini qurol-yarogʻ bilan ham taʼminlaganlar^[33].

Portugaliya qiroli Manuel 4 yoshdan 14 yoshgacha boʻlgan barcha bolalar 1497-yilning bahorida Pasxa bayrami arafasida suvga choʻmiltirilshini eʼlon qildi^[34]. Mamlakatni tark etishning soʻnggi kuni yaqinlashganda, yahudiylarga bosim kuchayib, majburiy nasroniylikni qabul qilish yoshi kattalarga nisbatan qoʻllanila boshlandi. Ammo, ular dinni qabul qilganlar, marranoslar singari, ular oʻzlarining yahudiy dinlarini sir tutdilar.

1497-1498-yillarda Portugaliyadan koʻchib kelganlarning aksariyati Ispaniyadan kelib ketgan dindoshlari kabi Usmonli yerlarida tinchlik topdilar^[35].

Yavuz Sulton Selim davrida Usmonlilar imperiyasi Misrni zabt etganida, Mamluklar hukmronligi ostida tushkunlikka tushgan yahudiylar gullab-yashnadilar. Safed va Quddus Usmonli hokimiyati tarkibiga kirdi va ayniqsa, Safed Kordovaning oʻrnini egallab, Kabalaning markazi boʻldi.

Selim Yozef Xamoni yahudiylarga boʻlgan ishonchi tufayli Saroyning bosh shifokori etib tayinladi va pul zarb qilishni, pul ishlashni va baʼzi moliyaviy elementlarni yahudiylarga topshirdi^[36].

Pireney yarim orolidan quvilganlarning imperiyaga koʻchishi bilan Istanbulning yahudiy aholisi sezilarli darajada koʻpaygan va saroy nazdida vakolatxona boʻlgan Kâhyalık muassasasi tashkil topgan. Ilk kahya sifatida Haham Saltiel tayinlandi. Saltiel va uning oʻgʻillari pora olganlikda ayblanib 1518-yilda kahyalikdan bekor qilingan boʻlishiga qaramay^[37], 1520-yilda oʻz lavozimiga qayta tiklangan^[37][38].

Usmonlilar imperiyasining eng porloq davri boʻlgan Qonuniy Sulton Sulaymon hukmronligi davri yahudiylarning oltin davri boʻlgan^[2].

1523-yilda Bosh vazir sifatida Pargali Ibrohim poshoni tayinladi. Ierarxik anʼanalarga koʻra, Ahmad posho buyuk vazir boʻlishi kutilgandi, ammo Sulton uni Misr hokimi etib tayinladi. Ahmad posho oʻzini Misrning hukmdori sifatida eʼlon qildi^[39]. Misrlik sarrof boshligʻi Ibrohim Kastrodan uning nomiga pul chop etishni iltimos qildi, Kastro bu iltimosni rad etdi va vaziyatni darhol saroyga xabar qildi^[40]. Bunga jahli chiqqan Ahmad posho mamluklarga yahudiylar mahallasini talon-toroj qilishni buyurdi va keyin toʻlov evaziga yahudiy jamoatining taniqli oʻn ikki aʼzosini garovga oldi^[40]. Ahmad poshoning vaziri Muhammed Bey Valiga pichoq urib, garovga olingan yahudiylarni ozod qildi va jamoatni oʻz himoyasiga oldi. Bu voqealar uzun yillar davomida Misr yahudiylari tarafidan 24 adarda Purim del Cairo sifatida nishonlandi^[41][42][43].

Sulton 1526-yil sentabrda Vengriya poytaxti Budani fath etdi^[44]. Nasroniylar allaqachon qochib ketgan edi va shaharda faqat yahudiylar qolgan edi^[45]. Yozef ben Salomon Eskenazi ismli kishi boshchiligidagi yahudiylar Sulton Sulaymonni shahar tashqarisida kutib oldi va shahar kalitlarini soʻzsiz hukmdorga taqdim etdi^[46]. Sulton Ferman de los Alamanes farmoni bilan Almanoğlu deb nomlangan Salomon Eskenazi va uning oilasini barcha turdagi soliqlardan ozod qildi^[47]. Fathdan soʻng, bu venger yahudiylari Usmonli yerlariga joylashdilar va Alamanes sinagogalarini tashkil qildilar^[48].

Qonuniyning bosh shifokori Yovuz Sulton Selim va Boyazid II ning bosh shifokori boʻlgan Jozef Hamonning oʻgʻli moses Hamon edi^[49].

Yahudiylarning xristian zulmlaridan qochib usmonli tuproqlariga koʻchib kelishi Qonuniy hukmronligi davrida ham davom etgan. Masalan, Apuliya 1537-yilda Papa nazorati ostiga oʻtganida, u yerdagi koʻplab yahudiylar Usmonli imperiyasiga koʻchib ketishgan^[48][50]. Shunga oʻxshab, Bogemiyalik yahudiylarning aksariyati 1542-yil fevralda Usmonli yerlariga qochish uchun yechim topganlar^[51].

Papa Paul IV Ankonada „kofirlikda ayblangan“ konversolardan 24 erkak va 1 ayolning tirik-tirik yoqilishini va 27 kishini umrbod qamoq jazosiga hukm etilishini amr qilgandan soʻng, sulton bu yahudiylarning ozod qilinishini talab qilib papaga qattiq bir maktub yoʻlladi^[52][53]:

Yahudiy fuqarolarining qaygʻusini, Papalikning turk yahudiylariga nisbatan xatti-harakati tufayli xazina kamida 4000 Dukani yoʻqotdi va uning daromadi kamaydi.; Turk fuqarolari deb eʼlon qilgan Ancona Marranoslarni darhol ozod qiling....

Papa istamay mahbuslarni ozod qilib, shaharni tark etishiga qaramay, u boshqalarni yoqishdan qaytmadi. Shunday qilib, Papalikni jazolagan Usmonlilar yahudiylarni qoʻlladilar va dengiz savdosini Pesaro portiga oʻtkazdilar^[54].

Qadimgi Isroillik diplomatlardan biri Abban Eban Mon Peuple kitobida shunday yozgan edi^[55]:

Forslar, Rimliklar va har qanday bosqinchi tomonidan faqat taʼqiblarga, qon va qiynoqlarga loyiq boʻlgan Quddus aholisi va yahudiylar Yovuz Sulton Selimning Quddusni fath etishidan va bu fath Qonuniy Sulaymon tomonidan mustahkamlangandan keyin, insonparvarlik bilan yashash, tenglik va tinchlikni tatib koʻrish nimani anglatishini bilib oldi.

Mish-mishlarga koʻra, Qonuniy Sulaymon bir tush koʻrgan va shu tushi tufayli Memor Sinonga Quddus va Tiberya devorlarini taʼmirlash va suv tarmoqlarini kengaytirishni buyurgan^[56]. Qonuniy Sulaymonning Quddus devorlarini tiklaganligi, ayniqsa yahudiylar dunyosida aks-sado berdi va shuning uchun hali ham barcha yahudiy tarixchilari oʻz minnatdorchiligini bildirmoqdalar. Baʼzida, uni qirol Sulaymonga oʻxshatib, uni Shlomo a-Meleh deb ataganlar bor edi^[57].

1530-yilda Pasxa bayrami arafasida yahudiylar mahallasida ishlagan bir yunon yoshning yoʻqolishi bilan Amasya yahudiylari qon tuhmatiga uchradilar. Shu sababli, baʼzi yahudiylar, shu jumladan ravvin Yakup Avayu qatl etildi. Yoʻqolgan deb taxmin qilingan yigit bir ozdan keyin shaharga qaytib kelganida, bu safar tuhmatchilar qatl etildi^[58].

Tokat yahudiylar jamoatida ham shunga oʻxshash tuhmatlar qilingach, Qonuniy Sulaymon Moses Hamon orqali bir farmon chiqardi^[59][60].

Ushbu jamoat menga soliq toʻlayotgani sababli, men uning aʼzolariga hujum qilishlarini yoki adolatsizlikka duchor boʻlishlarini istamayman.Bunday daʼvolar Podishohlik Devonida koʻrib chiqiladi va mening buyrugʻimsiz boshqa hech qayerda koʻrilmaydi..

Boshqa sultonlar ham qon tuhmati toʻgʻrisida farmon chiqarishdi. Ushbu farmonlarning oxirgisi Abdulmajid I ning 1840-yil 27-oktabrda Damashq va Rodos voqealaridan keyin va Abdulaziz I ning 1866-yil 1-iyuldagi Kuzguncuk tuhmatiga oid farmoni edi.

Jozef Hamon 1450-yillarda Granadada tugʻildi^[61]. Eliakim Carmoly uni Italiyada tugʻilganligini iddao etsada^[62], Immanuel Abboab Jozefning Andalusiyalik boʻlganini taʼkidlaydi^[61].

Jozef Hamon avval Boyazid II ning, soʻng Yovuz Sulton Selimning shaxsiy shifokori boʻlgan va har safarlarda ularning yonida boʻlgan^[61].

1518-yilda Suriya-Falastin safaridan qaytarkan, kasallangan Jozef Hamon 68 yoshda vafot etgan^[63].

Dadasi Jozef Hamonning vafotidan keyin Moshe Hamon Yovuz Sulton Selimga bosh shifokor boʻlgan va undan keyin Qonuniy Sulton Sulaymonning ham bosh shifokori boʻlgan^[64].

Amasya va Tokatdagi qon tuxmatidan soʻng, u Qonuniy Sulton Sulaymonni ishontirdi va voqealarga qarshi farmon chiqarilishini taʼminladi. Uning dindoshlari uni oʻzlarining qoʻriqchi farishtalari sifatida koʻrib, buni „oʻlimidan keyin osmonga koʻtarilgan Ilyos paygʻambarga“ qiyosladilar^[65].

Sultonning eʼtiborini va mehrini qozongan Moshe Hamon, U Venetsiyada hibsga olingan va mol-mulki musodara qilingan Dona Grasiya Mendes va jiyani Don Jozef Nasiga 1522-yilda barcha boyliklarini olib, Usmonli yerlariga koʻchishiga yordam berdi^[65].

1551-1554-yillarda Fransiyaning Istanbul elchixonasida xizmat qilgan sayyoh Nicholas de Nicholay Moshe Hamon haqida quyidagilarni aytgan edi:^[66]

Shifokorlar orasida eng nufuzli va eng obroʻli kishi 60 yoshdan oshgan Hamon ismli yahudiy edi, u o'zining bilimi, shuhrati va boyligi bilan ajralib turardi.

Nicholayning ushbu bayonotidan anglashiladiki, Moshe Hamon 1490-yilda tugʻilgan va 1565-yilda vafot etganida 75 yoshda boʻlgan.

Hamonning Sar deb atalishini aytib, oʻsha davrda yashagan Salomon Attia ham shunday dedi^[67]:

Uning yutuqlari va qadri shunchalik ulkanki, uni imperiyaning har bir shahri va oilasida hurmat qilish kerak. Men ularning barcha yutuqlarini birma-bir sanashga harakat qilganim, bu kamtar odamga yoqmasa kerak.

Uning 1526-yildan 1551-yilgacha tibbiyotga oid Hamon tomonidan yozilgan 200 betlik tishlarni parvarish qilish toʻgʻrisidagi kitobi hanuzgacha Istanbul universiteti tibbiyot tarixi instituti kutubxonasida saqlanib kelinmoqda^[68][69]. Bolalar psixiatriyasi va musiqiy terapiya usullariga ahamiyat beradigan Moshe Hamon oʻz kitobida sultonning bolalarini musiqa bilan uxlashni tavsiya qiladi^[70].

Jozef Hamon Sulton Selim II ning bosh shifokori boʻlgan boʻlsada^[71], saroydagi taʼsiri otasinikidek emas edi^[72]. U qisqa vaqt ichida 1577-yilning kuzida kasallik tufayli vafot etdi.

Henri Gross Jozef Hamonning Abhamon bilan Yuda isimli oʻgʻillari va Ibasuba bilan Valle isimli qizlari boʻlganini soʻzlasada, Encyclopedia Judaica Jozefning faqat Isak isimli bir oʻgʻli boʻlganini iddao qiladi. Isak oilaviy anʼanani davom ettirdi va shifokor boʻldi va Usmonli diplomatiyasida ham qatnashdi^[72]. „U ispanlar tomonidan tinchlik muzokaralarida Usmonli hukumatiga taʼsir oʻtkazish uchun taqdim etgan pullarni mutlaqo rad etdi va oʻz vatanining manfaatlarini himoya qilishni davom ettirdi“^[73].

La Senyora yoki Giveret nomlari bilan tanilgan Dona Gracia Nasiga 1510-yilda Portugaliyada tugʻilganida nasroniy qiz Beatrice de Luna ismi berilgan^[74]. 1528-yilda oʻzi kabi konverso boʻlgan yahudiy Francisco Mendes (Nasi) bilan turmush qurdi^[75]. Erining vafotidan keyin uning bankerlik faoliyatini davom ettirdi. Bankdan kredit olgan mijozlar orasida Karl V va I. François ham bor edi. Karl V Mendes oilasining Yahudiy dinini yashirincha davom ettirayapti deb iddao qildi va uning mol-mulkini musodara qilmoqchi boʻldi, ammo bankdan katta olingan kredit evaziga bankning davom etishiga ruxsat berdi^[76]. Antverpenga koʻchib oʻtgan La Senyora koʻplab konversolarning inkvizitsiyadan qochishiga yordam berdi. U 1545-yilda oilasi bilan Venetsiyaga koʻchib kelgan.

Meros boʻyicha tortishuvlardan soʻng, La Senyoraning singlisi opchasini Venetsiya hukumatiga sotdi va shuning uchun u qamoqqa olindi va jazolandi. Ammasining boshiga kelgan tashvishlarini eshitgan Don Jozef Nasi Moshe Hamon yordamida Qonuniy Sulaymondan yordam soʻradi. Qonuniy Sulaymon Beatrice de Lunani zudlik bilan ozod qilishni buyurganligi haqidagi xabar Venetsiya hukumatiga yuborilganida, Venetsiya Beatriceni ozod qildi va mol-mulkini qaytarib berdi^[77].

Venetsiyadan Ferraraga oʻtib, yahudiyligini eʼlon qilgan La Senyora Gracia Nasi ismini oldi. Keyin 1553-yilda Istanbulga koʻchdi va 1556-yilda Ankonada hibsga olingan dindoshlari uchun Qonuniy Sulaymondan yordam soʻradi^[77]. 1559-yilda Tiberiya shahri uchun baʼzi imtiyozlarga ega boʻlgan Dona Gracia, bu shaharda yeshiva qurdirgan^[77]. Yevropada quvgʻin qilingan oʻz millatiga mansub dindoshlariga yordam berishga harakat qilgan Dona Gracia ham Usmonlilarning turli shaharlarida maktablar va sinagogalar qurgan^[78]. Ehtimol, u Tiberiyada 1569-yilda vafot etgan^[79].

Joao Miquez ismi bilan 1524-yilda Portugaliya oilasida dunyoga kelgan Jozef Nasi (yoki Yasef Nassi) bir yoshligida otasi vafot etgan, uni Dona Gracia Nasi voyaga yetkazgan^[80]. U koʻplab hukmdorlar, shu jumladan Karl V va Niderlandiya qirolichasi bilan aloqada boʻlgan va hatto keyinchalik imperatorga boʻlgan Maksimillien bilan yaqin doʻstlik aloqalarini oʻrnatgan^[80].

Joao 1554-yilda 500 kishilik marrano yahudiylari bilan Istanbulga koʻchib kelgan^[81]. U oʻzini yahudiy ekanligini aytdi, sunnat qilindi^[82] va unga Jozef Nasi ism qoʻyildi. Shu yili ammasi Dona Gracianing qizi Reyna bilan turmush qurdi.

Selim II va shahzoda Boyazid oʻrtasidagi taxt kurashida Selim tarafida boʻlgan Jozef Nasi^[83] 1566-yilda Selimning taxtga chiqish munosabati bilan saroyda nufuzi ortdi^[84]. Selim II Jozef Nasini Naxos va Kiklad orollari gersogi deb eʼlon qildi^[85][86].

Yevropani yaxshi bilgan va bir qancha hukmdorlar bilan yaqin aloqada boʻlgan Nasi, Yevropada sodir boʻlayotgan voqealardan tezda habardor boʻlar edi va tashqi siyosatga taʼsiri bor edi^[87]. 1569-yilda Ispaniyaga qarshi qoʻzgʻalon koʻtargan niderlandlar inkvizitsiyani mamlakatlariga kiritmaslik uchun Nasidan yordam soʻraganlar^[88]. Nasining qoʻllab-quvvatlash xati Kalvinistlar majlisida oʻqilgan^[83].

Selim II bilan Fransiya qiroli Charles IX oʻrtasida 1569-yil oktabrda imzolangan shartnoma Jozef Nasi tarafidan Ibroniy tilida yozilgan^[89].

Fransiya elchisi Granchamp saroy oldida Nasini obroʻsizlantirish uchun fitna rejalashtirgan. Nasini yoqtirmagan tabib, Davut ismli insonning fikriga qoʻshilib, Nssiga qarshi dalillar toʻplashni iltimos qildi. Vaziyatni anglagan Nasi xiyonatni saroyga bildirdi va Davut oʻzining barcha tuhmatlarini tan olishga majbur boʻldi va Rodosga surgun qilindi va yahudiy jamoalari tomonidan quvib chiqarildi^[90].

Reşat Ekrem Koçu shunday deydi:^[91]

...Bu parishon jamoatlarni turklar yeridan bir yurt topib, joylashtirmoqchi edi. Bu yutr uchun eng yaxshi yer sifatida Qibris oroli tanlangan edi....

Ustozining aytgan gaplari sabab yoki ammasining venetsiyaliklar tomonidan taʼqib qilinganligi tufayli, Jozef Nasi Venetsiyaga dushmanlik bilan qaradi va Kiprni zabt etishni xohladi^[92]. Venetsiyalik qaroqchilar tomonidan Usmonli kemasiga qilingan bosqin Kiprga hujum qilish uchun bahonaga aylandi. Venetsiyadagi josuslari tomonidan Venetsiya kemasozlik zavodida portlash sodir boʻlgani haqidagi xabarni olgan Nasi, Sultonga vaziyat toʻgʻrisida xabar berdi va bu yurish safari kunni belgilashda muhim rol oʻynadi^[93][94]. 1571-yil 1-avgustda Qibris fathi tomomlandi. Sokullu Mehmed Paşa farmon chiqarib, „hayot kechirishi qiyin va muammoli Onadoʻli oilalarini Qibrisga joylashtirdi“. Shunday qilib Sokulluning rejasi Jozef Nasining maqsadi uchun toʻsiq boʻldi^[91]. Sulton Selimning koʻchirtirish toʻgʻrisidagi farmoni bilan „500 yahudiy Qibrisga joylashishi va ishlashi kerak“ deb taxmin qilingan edi^[86].

Sokollu qabulxonasidan Salomon ben Natan Eskenazi Usmonlilar Inebahti jangida magʻlub boʻlganidan keyin venetsiyaliklar bilan muzokara oʻtkazishga tayinlangandan keyin Jozef Nasining saroydagi obroʻsi pasaya noshladi^[95]. 1574-yilda Selim II vafot etganidan keyin Nasi oʻz unvonlarini saqlab qolgan boʻlsa-da, saroydagi vazifasi aslida tugadi. Nasi 1579-yil 2-avgustda vafot etdi.

Usmonli tashqi aloqalarining muhim ismlaridan biri boʻlgan Salomon ben Natan Eskenazi 1520-yilda Italiyaning Udine shahrida tugʻilgan^[96][97][98]. Tib tahsilini Padovada tamomlagandan soʻngra^[96][99], Krakovga kelib, Polsha qiroli Zigmundning bosh shifokorligini bajardi^[100]. 1564-yilda Istanbulga joylashgan Eskenazi Venetsiya elchisining yonida shifokorlik va tarjimonlik qildi^[100]. U 1570-yilda Qibris urushi paytida Sokullu Mehmed Paşa bilan aloqada boʻlgan^[100]. Sokulluning himmatiga sazovor boʻlgan Eskenazi 30 yil davomida koʻplab xalqaro masalalar boʻyicha muzokaralar olib borgan^[100].

Sokullu Jozef Nasi bilan aloqani uzgach, Eskenazi Inebahti dengiz jangidan soʻng Venetsiya bilan muzokaralar olib borishga tayinlandi va Venetsiya bilan shartnoma imzolash uchun elchi sifatida joʻnatildi^[100].

Bu vaqtda Venetsiyalik gersog barcha venetsiyalik yahudiylarni chiqarib yuborish toʻgʻrisida farmonni imzolagan edi. Eskenazidan yordam olgan Venetsiyaning Usmonli vakili quyidagi soʻzlarni aytdi va qarorning 1573-yil 19-iyulda bekor qilinishini taʼminladi^[101]:

... bunday urinish Usmonli saroyida katta obroʻga va taʼsirga ega boʻlgan Usmonli yahudiylarini qanchalik xafa qildi va ular uchun turklarning qoʻllab-quvvatlashiga erishish Papalik yoki Ispaniyaning vaʼdalaridan koʻra muhimroq...

Eskenazi taʼsirli ekanligi haqida yana bir voqea — vafot etgan Polsha qiroli Zigmund II taxtiga intilgan turli xil Yevropa sulolalari orasida Fransiyaning beva malikasi Ketrin de Medicis oʻgʻli Anri dʼAnjuni Sokolluning qoʻllab-quvvatlashiga koʻndirdi^[102].

Alman oğlu deb tanilgan Eskenazi, shuningdek, 1583-yilda Angliya va Vatikan vakillari oʻrtasidagi nizolarga vositachilik qilgan va 1591-yilda Emanuil Aronnini Moldova Voivodasi etib saylagan^[96]. Eskenazi 1586-yilda Sulton nomidan Usmonli hukumati nomidan ispanlar bilan tinchlikgacha boʻlgan shartnomani imzoladi^[103].

Murod III yahudiy ayol 40 ming dukatlik olmos bilan aylanib yurganini eshitgach, gʻazablanib, barcha yahudiylarni oʻldirishni buyurdi^[104][105]. Salomon Eskenazi, Buyuk Vazir va Ester Kira taʼsirida Sulton Volida Sultonning iltimosiga binoan bir zumda gʻazab bilan qabul qilgan qarorini oʻzgartirdi, musulmon boʻlmaganlarni kiyinishini tartibga soluvchi va dabdabadan foydalanishni cheklaydigan farmon chiqardi^[106]. Ushbu farmonga koʻra, yahudiylar salla kiymasdilar, ular qizil shapka, qora tufli va paxtadan tikiladigan kiyim kiyar edilar^[107].

1593-yilda sayohat paytida Transilvaniya shahzodasi tomonidan qamoqqa olingan Eskenazi, Buyuk Britaniyaning Istanbuldagi elchisi orqali ozod qilindi va 1602-yilda vafot etdi. Uning bevasi Bula Eksati, erining tibbiy maʼlumotlarini bilgan va Ahmed I ni „hech bir shifokor davolay olmaydigan“ suvchechakdan davolagan^[96].

Salomon Aben Yaesh 1520-yilda Alvaro Mendes ismi bilan Portugaliyada morrano yahudiy oilasida dunyoga kelgan^[108]. 1545-yilda u borgan Hindistonda olmos qazib olish evaziga boylik orttirgan Yaesh 1555-yillarda Portugaliyaga qaytib keldi va u Joao III tomonidan ritsar unvoniga sazovor boʻldi^[108]. Ispaniyaga qarshi gʻazablangan Yaesh Shimoliy Yevropa davlat arboblari bilan yaqin aloqada boʻlgan^[108]. 1580-yilda Portugaliya qiroli vafot etganidan keyin u taxtga haqli boʻlgan Antonio I ni Ispaniya qiroli Filipp II qarshi qoʻllab-quvvatladi^[108].

Alvaro Mendes 1585-yilda Usmonlilar imperiyasining Saloniki shahriga joylashib, oʻz yahudiyligini eʼlon qildi va Salomon Aben Yaesh ismini oldi^[108].

Murod III ning ishonchini qozongan Yaeshga Midili gersogi unvoni berildi va saroy komissari etib tayinlandi. U Yozef Nasi tomonidan 20 yil oldin boʻshatilgan lavozimni toʻldirdi^[109]. Ispaniyaga qarshi turk-ingliz kelishuviga erishish eng katta maqsadi boʻlgan Yaesh, Yevropa poytaxtlaridagi josuslaridan yangi voqealarni bilib, saroyga yetkazardi^[109].

Buyuk Britaniyaning Istanbuldagi elchisi Edvard Barton Yaeshning Angliya qirolichasi bilan toʻgʻridan-toʻgʻri yozishmalarini uning idorasiga tahdid sifatida koʻrib, Yaeshni obroʻsizlantirish imkoniyatini izlay boshladi^[110]. Ayni paytda, Yaeshdan katta avans soʻragan Antonio I ning iltimosi rad etilganda, Antonio Yaeshni noqonuniy xatti-harakatlarda aybladi va Barton bu ayblovni qoʻllab-quvvatladi^[110]. Vaziyatdan xabardor boʻlgan Angliya qirolichasi Usmonli sultoniga xat yubordi va Yaeshni oqladi^[111].

U 1593-yilda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan Usmonli-Avstriya urushida Britaniyaning betarafligini taʼminladi^[109]. Yaesh Usmonlilar va inglizlarga doʻstona aloqalar oʻrnatishga imkon berganidan keyin, bu mintaqaning qudratli davlatlaridan biri Ispaniyaning rivojlanishiga toʻsqinlik qildi^[110].

Murod III vafotidan keyin Mehmed III davrida oʻz vazifasini davom ettirgan Midilli gersogi Salomon Aben Yaesh 1603-yilda vafot etdi. Uning Yaakov va Benjamin ismli ikki oʻgʻli va Hanna ismli qizi bor edi^[112].

Ester Kira Haramga XVI asrda, Qonuniy Sulaymon hukmronligi davrida, uning doyalik kasbidagi tajribasi tufayli qabul qilinishni boshladi. Qonuniy Sulaymon, Selim II va Murod III davrida u haramda sotuvchi sifatida ipak, zargarlik buyumlari, taqinchoqlar bilan taʼminlagan, Volida Sulton va Suyukli joriyalar bilan aloqalarini rivojlantirgach, saroyda taʼsir oʻtkaza boshladi^[112]. Siyosatda, ayniqsa Murod III davrida Ester Italiya qirolliklari va Venetsiya bilan munosabatlarda muhim rol oʻynadi^[113].

Saroyda oʻz taʼsiridan foydalangan holda, Ester Kiraga tashqi siyosatda imtiyozlar va zodagonlar unvonlari berildi, hatto u Sipohiy askarlarini taqsimlash bilan shugʻullangan va katta oʻgʻliga Istanbul bojxonasini boshqarishni taʼminlagan. Boylik orttirishga muvaffaq boʻlgan Ester bu yoʻl bilan doʻstlardan koʻra koʻproq dushmanlar orttirdi^[114].

Yanicharlar Ester Kira va uning bolalarini ularga topshirishni talab qilishdi, chunki Ester Kira Yanichar maoshlarining pasayishi uchun javobgar ekanligi taʼkidlandi. Ular oʻzini himoya qilish uchun Kaymakan Halil Poshoning qasrida panoh topgan boʻlsalar-da, Sipohiylar tomonidan qoʻlga olingan Ester Kira va bitta oʻgʻli bu qasrda oʻldirilgan, boshqa oʻgʻli esa islom diniga oʻtganligi sababli oʻlimdan qutilib qoldi^[115].

Portugaliyada morrano yahudiylari oilasida tugʻilgan passi, bir oz Venetsiyada yashaganidan soʻng, istanbulga keldi va yahudiyligini eʼlon qildi. Passining ismi nima boʻlgani haqida qarama-qarshi maʼlumotlar mavjud. Baʼzi manbalarda uning ismi Nahman, boshqalarida esa David deb qayd etilgan^[116].

Ester Kiraning oʻlimidan oldin boshpana topgani, Murod III va Mehmed III ning vazirlaridan biri Halil Posho Passining oʻzidir^[116].

1591-yilda u Polsha elchisiga yozgan maktubida Ustoz Sinon Posho haqida ishlatgan bayonoti tufayli yoki u ukasini Polsha saroyida koʻrgani va Polsha bilan tinchlikni keyinga qoldirmoqchi boʻlgani sababli u Rodosga surgun qilingan^[116]. Garchi yanichar ogʻasi boʻlgan Halil Posho (Passi) Sinon vafotidan keyin Istanbulga qaytib kelib, kapitan posho unvoniga sazovor boʻlgan boʻlsa-da, u yana davlat ishlariga aralashmadi^[117].

Shlomo Alkabes yoki boshqa nomi bilan Salomon ben Moshe ha-Levi 1505-yilda tugʻildi, 1529-yilda Safedga koʻchdi va 1589-yilda shu shaharda vafot etdi. Mashhur kabbalist va tasavvuf shoirlaridan biri Alkabes Shavuot bayrami kechasida Yosef Karo bilan Tavrotni oʻqidi. Bu vaqtdan keyin Shavuot bayrami tunida hushyor turish va Tavrotni oʻqish urfga aylandi. Ushbu anʼana bugun ham davom etmoqda^[118].

Uning oʻlimidan keyin qoʻlyozmalarining aksariyati yoʻqolgan boʻlsa ham, baʼzilari Parij va Moskva muzeylarida saqlanmoqda^[119]. Leha Dodi nomli madhiyasi barcha yahudiy jamoalari tomonidan qabul qilingan va 1584-yilda ibodat kitoblariga kiritilgan va toʻrt yuz yildan oshiq vaqt davomida turli mamlakatlarda turli xil kuylar bilan kuylanmoqda^[120].

Uning asosiy asarlari:: Tavrot talqinlari: Ayyelet Ahavim, Sores Yisai, Manot ha-Levi, Divrei Slomo: Boshqa asarlari: Amarot Tehorot, Beit Adonai, Beit Tefilla (yilning barcha ibodatlarini tushunarli talqin qilish), Beit ha-Levi (Pasxa Hagadasining talqini): Vaazlari Or-Tzedikim nomli kitobida birlashtirilgan.

Jozef Karoning 1488-yilda Ispaniyaning Toledo shahrida tugʻilganliiga ishoniladi. Taxminlardan biri shundaki, u shu mamlakatda Alhamro farmonidan keyin oilasi Portugaliyaga qochib ketganida tugʻilgan^[121]. 1497-yilda Portugaliyadan kelgan yahudiy muhojirlar bilan Istanbulga kelgan Karo, shuningdek, bir muncha vaqt Nigʻbolu, Saloniki va Edirneda yashagan va 1575-yilda Safedda vafot etgan.

Nigʻboludagi Pleven sinagogasida ravvin unvonini olgan Karo Edirnega joylashdi va u yerda koʻplab Talmud ustalarini tarbiyaladi^[122]. Yeshiva va Bet-Dinni boshqargan Karo oʻzining ulkan asarini Beit Yosefni Edirneda yozishni boshladi, 1536-yilda Safedga joylshdi va yigirma yil keyin asarini tomomladi^[123]. Ushbu asarni „faqat olimlar manfaati uchun“ tayyorlagan Yosef Karo Shulhan Aruhni „har kimga foyda keltirishi va nima qila olishi va nima qila olmasligini bilishi uchun“ yozgan^[124].

1474-yilda Ispaniyada tugʻilgan va Marokash va Misrda ravvin boʻlib xizmat qilgan Yaakov Beirav (yoki Yaakov Berab) Usmonli yerlaridagi Safedga koʻchib oʻtgan va 1538-yilda Oliy Kengashni qayta tiklashga harakat qilgan^[125]. Kengashni tashkil etishning birinchi bosqichi zarur ravvinlarni tayinlash edi. Beirav Semihanini Josef Karo va Moshe Trani kabi olimlarni ishontirish orqali qabul qilgan boʻlsa-da, uni na Quddusning bosh ravvini va na boshqa ravvinlar maʼqullamaganlar^[126]. Usmonli hukumati tomonidan shaxsiy ishi uchun sudga tortilgandan soʻng, Beirav mamlakatni tark etishga majbur boʻldi va uning Oliy Kengashni qayta tiklashga qaratilgan harakatlari toʻxtatildi^[127].

1475-yilda Lissabonda tugʻilgan Yaʼqub, 1496-yilda otasi bilan Istanbulga kelib, joylashdilar. Talmud haqidagi bilimlari bilan shuhrat qozonganidan soʻng, u Istanbulning oʻsha paytdagi bosh ravvini Eliyahu Mizrahi tomonidan Bet-Din aʼzosi sifatida tanlangan va Mizrahi vafotidan keyin u Usmonli yahudiylarining ruhiy rahbari sifatida qabul qilindi^[125].

Qaraimlarning yahudiy yoki yoʻqligini muhokama qilishda u yahudiy emas degan tezisni qatʼiyan rad etdi. U Kabalani yaxshi bilsa ham, uning oʻqitilishiga qarshi edi^[128].

Turkcha, arabcha va ispan tillarini biladigan Ibn Yahyoning aksariyat qoʻlyozmalari 1541-yilda Istanbulda sodir boʻlgan katta yongʻin natijasida yoʻq boʻlgan boʻlsa ham, saqlab qolinganlari uning oʻlimidan keyin 1542-yilda Oholei Tam nomi bilan nashr etilgan. Shuningdek, Dereh Tamim asari ham mavjud^[129].

Barcha tadqiqotchilarning fikriga koʻra, Usmonlilar imperiyasidagi ilk bosmaxona yahudiylar tarafidan Kushta yaʼni Istanbulda qurilgan. Tadqiqotchilar kelisha olmaydigan mavzu — bu birinchi nashr etilgan asarning sanasi^[130]. Minglab ulamolar va xattotlar ishsiz qolish xavfi borligi sababli arab harflari bilan chop etishga yoʻl qoʻyilmaydi. Kitob bosishlar ibroniy tilida yoki lotin tilida boʻlgan^[130].

Usmonli yerlarida birinchi bosmaxonaning asoschilari David va Samuel ibn Nahman ismli ikki yahudiy edi^[131]. Toledol yozuvchisi Yoqub ben Asher tomonidan nashr etilgan birinchi kitob Sefer Aturim le Ribi Yaakov ben Arosh edi^[131]. Bu asarning bosilish tarixi Abraham Galante ve Adri K. Offenbergga koʻra 1493-yil 13-dekabrda, Rosanesga koʻra 1503/1504-yillarda, Yahudiy Ensiklopediyasiga koʻra 1503-yilda, Abraham Yaʼari va zamonaviy yahudiylar biografiyachisi sifatida qabul qilingan Moritz Steinschneiderga koʻra 1504-yildadir^[131].

1512-yilda David Nahmias tomonidan bosilgan Midrash Teilim — Vegam Nikra: Midrash Shahar Tov Yakar Mipeninim nomli asarda „Afandimiz Qirol Sulton Baoyazid hukmronligi ostida bosildi“,-deyilgan^[132].

XVI-XVIII asrlarda xristian mamlakatlaridagi kabi cherkovlar tomonidan bosim boʻlmagani uchun Istanbul ibroniycha bosmaxonaning markaziga aylandi^[132].

Ispaniya va Portugaliyadan kelib, Usmonli imperiyasiga kelib joylashgan yahudiy jamoalari odatda kelib chiqishi yoki kelib chiqish mintaqalariga koʻra jamoatlarga boʻlingan^[133]. Har bir jamaot oʻzining ravvinlari, oʻqituvchilari, Talmud Tavrot va Xevra Kadisha singari diniy muassasalari, xayriya tashkilotlari va hatto baʼzan Bet-Dinga ega edilar^[134]. Faqatgina Istanbuldagi jamoatlar soni 30 mingdan 40 minggacha boʻlgan va shaharning yahudiy aholisi 50 ming atrofida edi^[135]. Jamoatlarning ibodatxonasi Buyuk Bet-Din degan maʼnoni anglatuvchi Bet-Din HaGadol bilan bogʻliq edi^[136]. Ravvin boshligʻi faqat bitta jamoatni yoki baʼzi bir jamiyatlarni yoki butun Usmonli yahudiylarini vakili ekanligi aniq maʼlum boʻlmasa-da, amalda Istanbul bosh ravvinasi Moshe Kapsali yoki Eliyahu Mizrahi kabi insonlar saroy nazdida butun mamlakat yahudiylarning boshi edi^[135]. Imperiyada bir jamoatning boshqasiga nisbatan yoki bitta ruhoniyning boshqasiga nisbatan ustunligi yoʻq edi. Saroy oldidagi ravvinlik 1520-yillarda tugatilgan^[137].

Yahudiylarning Usmonli imperiyasining ichki, tashqi, quruqlik va dengiz savdosida ishtirok etishi ham javoblar, ham sayohatchilarning soʻzlaridan tushuniladi^[135]. Yahudiylar shugʻullangan asosiy savdo-sotiq buyumlari toʻqimachilik va kiyim-kechak, charm buyumlar eksporti, jun savdosi, toʻqimachilik boʻyoqlari eksporti, sharqdan gʻarbga olib kirilgan ipak, marvarid, zargarlik buyumlari va ziravorlarni eksport qilish, metall va engil buyumlar savdosi, oziq-ovqat mahsulotlari savdosi edi^[138].

Yahudiylar xohlagan joylariga sayohat qilishlari va uyda yoki koʻchada erkin ishlashlari mumkin edi^[139]. Yahudiylar oʻzlarining dindoshlarini tilanchilik qildirmadilar, ular uyma-uy yurib, yigʻilgan pullari bilan kambagʻallarni qoʻllab-quvvatladilar^[139].

Sokullu Mehmed Paşa xanjarlanib oʻldirilgandan soʻng, Usmonlilar imperiyasi turgʻunlik davriga kirdi^[140]. XVI asrda oʻzining oltin asrini yashagan usmonli yahudiylari XVII asrda madaniy va iqtisodiy choʻkishni boshladi^[3]. Bernard Lewisga koʻra, yahudiylarning tanazzulga uchrashiga „kamsitishning kuchayishi, bagʻrikenglikning pasayishi, ogʻir moddiy va intellektual qashshoqlik“ sabab boʻlgan^[141]. Usmonli yahudiylarning Yevropa bilan aloqalari pasayib ketdi va shu sababli yangi oʻzgarishlar nomaʼlum boʻlib qoldi. Bundan tashqari, yahudiylarning tillarini Yevropada ishlatilgan ispan tillari oʻrniga Ladinoga aylantirish va lotin alifbosi oʻrniga ibroniy alifbosidan foydalanish ham savdo, ham madaniy aloqalarga zarba berdi^[142]. Saroyda yuqori lavozimlarni egallagan yahudiy shifokorlari vaqt oʻtishi bilan siyosatda ixtisoslashgan yunon shifokorlariga oʻz joylarini qoldirdilar va Yevropaning koʻmagi bilan savdo-sotiq nasroniy ozchiliklar qoʻliga oʻtdi^[142].

Yahudiylar Sabetay Sevi voqeasidan hafsalasi pir boʻlganida, ravvinlarning taʼsiri misli koʻrilmagan darajada oʻsdi^[142].

Saroyda yahudiylarning taʼsiri shunchalik pasaygan ediki, Murod IV yahudiylar jamoati raisi ravvin Yuda Kovonini oddiy sabab bilan qatl qilishga qaror qilganida, saroy oldida uni toʻxtatish uchun biron bir jamoat rahbari topilmadi^[143].

1626-yil 7-iyul^[144] kuni Peloponnesdan Izmirga koʻchgan Ashkenaz yahudiy oilasida tugʻilgan Sabetay Sevi kichik yoshdaligidan diniy kitoblarga katta qiziqish bildirar edi^[145]. 15 yoshida u Tavrot va Talmudni bilgan, Kabaloni oʻrgangan va Zohar bilan muomala qilgan holda „oʻrganishdan koʻra koʻproq narsani oʻrgatishi“ mumkin edi^[145]. Mesyanik gʻoyalarining shakllanishiga Isaak Luriya ham taʼsir koʻrsatgan^[145]. Kabalistik tadqiqotlarga koʻra, 1648-yilda keladi deb ishonilgan Masih ekanligiga ishongan Sevi bu maqsadga tayyorlangan^[145].

U 1651-yilda Izmir ibodatxonalarida va koʻchalarida dinda aytilishi gunoh boʻlgan Xudoning ismini baqira boshlaganda va oʻzini Masih deb daʼvo qilishni davom ettirganda odamlar uni Izmirdan haydashga qaror qildi^[145].

Ikki marta turmush qurganiga qaramay, bokiraligini saqlab qolgan Sevi, yana turmushga qurmasligini va Tavrot bilan allaqachon turmush qurganini va shu tariqa Masihga aylanganini takrorlar edi^[146]. Salonikidan ketishga majbur boʻlgan Sevi, Istanbulga kelganida 9 oy shu yerda qolishga muvaffaq boʻldi.

Polshalik yengiltak ayol Sara oʻzini masih bilan turmush qurganini tushida koʻrganini aytdi, hamma uchun oʻz tushini takrorlardi. Mish-mishlarga koʻra, Sara bilan turmush qurgan Sevi, Quddusning kambagʻal aholisi uchun toʻplagan pulini Sarani olib kelish va ajoyib toʻy oʻtkazish uchun sarflagan^[147].

Gʻazzalik Natan ismli yigit Sevi Masih ekanligini, u paygʻambar paydo boʻlib, Masihning kelishi toʻgʻrisida xabar berishiga ishonganligi sababli u oʻzini paygʻambar ekanligini daʼvo qildi^[148]. Natan qutulish kunidan keyin nima boʻlishini shunday tasvirlab berdi:^[149]

...Sevi Sultonning tojiga urushsiz ega boʻladi, u toʻrt-besh yildan keyin yoʻqolgan qabilalarni qaytaradi va hayotga qaytib kelgan Muso paygʻambarning 13 yoshli qizi Rebekkaga uylanadi...

Masih kelishi haqidagi xabar Markaziy va Shimoliy Yevropada ham qoʻzgʻaldi. Izmir bosh ravvinatining ogohlantirishlariga qaramay, vaziyatni nazorat ostida ushlab turish harakatlari hech qanday natija bermadi^[150]. Sevi sinagogalarda oʻqilgan baʼzi ibodatlarda Sultonning ismidan foydalanishni va ismini oʻqishni, minnatdorchilik bildirishni oʻzgartirib, uning oʻrniga oʻzini ismini qoʻyishni buyurdi. Taqiqlashga yoʻl qoʻygan va gunohni joiz qilgan Sevi 1666-yil 18-iyunni najot kuni deb daʼvo qildi^[150].

Sevining taʼsiri shunchalik kuchaygan ediki, yahudiylardan tashqari unga ishongan xristianlar va musulmonlar ham bor edi. Masalan, Bektoshi darvesh boshchiligidagi bir guruh musulmonlar ham Sevining yuqorida aytib oʻtganlarini qabul qildilar^[151].

Saroyga taqdim etilgan hisobotlarga binoan va Istanbul yahudiylar jamoatining shikoyatlari natijasida Sevi Istanbulga olib kelingan va sudga Köprülü Fazıl Ahmed Paşa raisligida Devonga keltirildi^[152]. Bundan yengil jazolarga oʻlim jazosi berilar ekan Sevining zindonga tashlashdan maqsad uni qahramonga aylantirmaslik edi^[152]. Sevining koʻchirilgan Geliboludagi Kumkapi qalʼasidagi zindon qamoqdan koʻra koʻproq ziyoratgohga oʻxshar edi. Polsha jamoatlari vakili sifatida kelgan oʻsha davrning taniqli ravvinlaridan biri Nehamya ha-Kohen „Sabetay va Masih oʻrtasida hech qanday qiziqish koʻrmaganligini“ eʼlon qildi^[152].

Agar u moʻjiza koʻrsata olmasa, qatl etilishi haqida eʼlon qilingandan soʻng, Mehmet Afandi ismini olgan Sevi Islomni qabul qildi va izdoshlari tomonidan uning nomiga Aziz unvoni qoʻshildi^[153]. Sevining Islomni qabul qilganidan xursand boʻlganlar orasida yahudiylar ham bor edi. Istanbullik ravvinlar tomonidan Izmir Yahudiylar Jamoatiga yuborilgan xatda shunday yozgan:^[154]

...Sulton Mehmed IV, nihoyat Sabetayning sharmandasini chiqarib, yahudiylikni katta falokatdan qutqardi. Shu sababli yahudiylik undan minnatdor...

1676-yil 17-sentabrda dinini oʻzgartirganidan 10 yil oʻtib vafot etgan Sabetay Sevining mafkurasi, ayniqsa uchta mamlakatda rivojlandi: Turkiya (Selanik, Istanbul va Izmir), Italiya (Leghorn va Modena) va Polsha^[155].

Ahmed I davrida Ispaniya bilan muzokaralarga yuborilganlar orasida Gabriel Buenaventura ismli yahudiy ham bor edi^[156]. 1699-yilda Karlofcha shartnomasining ishtirokchilaridan biri 1675-yilda Istanbulga joylashgan va Qora Mustafo Poshoning shaxsiy shifokori boʻlgan Isroil Konegliano edi^[157].

Bosh vazir Köprülü Mehmed Paşa ruslarga qarshi Shvet qiroli Charles IX ning elchisi bilan shartnoma tuzishga yahudiy Moiz ben Yuda Bebri yuborilgan. Moiz ben Yuda Bebrining oʻlimidan soʻng^[158] vazifa uning oʻgʻli Yuda Bebriga berilgan^[159][160].

Murod IV tomonidan Eyüp, Galata va Üsküdar mintaqalarida oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, 9990 musulmon, 304 yunon, 17 frank, 27 arman va 957 yahudiy mahallalari bor edi^[161]. Qaraim sayyohlaridan Samuel ben David (1642) qaraimlar Halichning ikki yoqasidagi Balat va Haskoʻyda, Benjamen Behar Eli Yerushalmi esa ularning hammasini Haskoʻyda yashagan deb yozgan^[162].

Istanbuldagi italiyalik muhojir yahudiylarning ibodatxonalari va jamoatlari ular bilan yaqin aloqada boʻlgan sefardiy yahudiylar bilan birlashdilar^[163]. 1648-yilda Kmielnitski qirgʻinidan omon qolgan yoki kazaklar tomonidan asirga olingan yahudiylar sotib olingan va Istanbul Yahudiylar Jamoati tomonidan qutqarilganidan keyin yuzlab Ashkenaz yahudiylari Istanbulga kelgan^[164].

XVII asrda yahudiylar ham Istanbul yongʻindan zarar koʻrgan va boshqa mahallalarga koʻchib oʻtishga majbur boʻlgan. Shunday qilib, XVI asrda ishlatilgan ibtidoiy-sinagoga tushunchasi XVII asrda turar-joy ibodatxonasi tushunchasiga aylandi. Avliyo Chalabiy 1606-yil 22-mayda yahudiy mahallasida chiqqan yongʻin natijasida minglab uylar yonib kul boʻlgandan keyin yahudiylar Haskoʻyga koʻchirlganini, Haskoʻyning mahalliy yahudiylari bilan birlashib 11,000 kishilik yigirma jamoat boʻlganini yozgan^[165]. 1618-yilda Bedesten yongʻini Zeytun sinagogasini kulga aylantirganda, u yerdagi yahudiylar Ortaköyga koʻchirilgan^[166]. 1633-yil 2-sentabrdagi yongʻinda yahudiylar mahallasida 20 mingga yaqin uy vayron boʻlganida, yahudiylar boshqa mahallalarga koʻchib, Romanyot sinagogalarida roʻyxatdan oʻtdilar^[165]. 1660-yil 24-iyulda 80,000 dan ortiq uyni xarobaga aylantirgan Katta Istanbul va Galata yongʻini natijasida Dona Gracia Nasining yeshivasi ham kulga aylandi^[167][168]. Uylari yonib ketganlarni Üsküdarda Sultonning bogʻlarida mehmon qilishdi^[169].

1618-yilda Galatada boshlanib, tezlik bilan yoyilgan vabo natijasida yahudiylar Üsküdarga koʻchdilar. Avliyo Chalabiyning Sayohatnomasida 1625-yilda Üsküdarda yahudiy mahallasi boʻlgani eslatib oʻtilgan^[167][170].

XVII asrda yahudiylarga tegishli baʼzi farmonlar quyidagilardir:

• 4 Zulhijjae 1013 (24-aprel 1605-yil): Yahudiy mahbuslarini sotish boʻyicha cheklovlar.^[169]
• 1 Muharram 1019 (26-mart 1631-yil): Yahudiylarning qahva sotish tamoyillari tartibga solingan. Yahudiylarga ot minish, qalpoq va kemha kiyish, ayollarga hijob kiyish taqiqlandi.^[171]
• Shavvol 1011 (Mart 1603-yil): Yahudiylarning sinagogalari yongan taqdirda yangisini qurishga takroran ruxsat berildi, Yahudiylar „Tavrotni oʻz uylarida tasvirsiz va qurbongohsiz oʻqishlari mumkin“ deb belgilab qoʻyildi.^[172]

Yangi Ahdda yozilganlardan anglashilgandek, asrning birinchi yillarida Izmirda yahudiy aholisi boʻlgan^[173]. II yoki III asrlarga oid deb hisoblangan yozuvda „sinagoganing onasi“ deb taʼriflangan Rufina ismli ayolning mavjudligi, bu davrda yahudiylarning Izmirda boʻlganini isbotlaydi^[174]. Biroq, Oʻrta asrlardan boshlab Izmirda XIII asr davomida yahudiylar boʻlgani toʻgʻrisida hech qanday dalil yoʻq. Galante fikricha, bunga tez-tez sodir boʻladigan zilzilalar, vabo va xolera epidemiyalari va urushlar sabab boʻlgan^[175].

Izmirda tashkil etilgan yahudiylar jamoasini faqat 1605-yildan boshlab qayd etilgan. Ayniqsa yahudiylar Selanikida 1604-yil va 1620-yillarda sodir boʻlgan yongʻin va epidemiyalar natijasida Izmirga koʻchishni boshlaganlar va Egey va Oq dengizdagi tijorat markazi Selanikidan Izmirga koʻchgan^[176]. 1631-yilda aholi soni 7,000 boʻlgan yahudiylar, 1675-yilda 15,000 dan ortib ketdi^[177].

1620-yilda Izmirda Etz Ahayim, Portugal, Gerush, Mahazike Tora, Shalom ve Talmud Tora nomli oltita sinagoga mavjud edi^[178]. Bulardan uchtasi Selaniki shahridan boʻlganlarga oid edi va ravvin Yozef Eskapa tomonidan, qolgan uchtasi Istanbullik ravvin Isak ben Meir Levi tomonidan boshqarilar edi^[179].

Ushbu sinagogalardan tashqari, Pinto oilasi qurdirgan Pinto sinagogasi, Bakish oilasi tomonidan qurdirilgan Bakish sinagogasi va Sabetay Sevining masih ekanligi eʼlon qilgan ravvin Haham Moiz Galante tomonidan qurdirilgan Galante sinagogasi mavjud edi^[176].

Izmir yahudiylari kelib chiqishi boshqa shahar va viloyatlardan kelganligi sababli ularning oʻziga xos, farqli urf-odatlari bor edi. U yahudiy mulklari oʻrtasidagi chalkashliklarni kamaytirish va kundalik umumiy hayot qoidalarini tartibga solish uchun Takanotlarni tayyorladi. Shu nuqtai nazardan, u jamoat aʼzolaridan olinadigan soliqlarga oʻz hissasini qoʻshdi va jamoatning diniy va maʼmuriy ishlarini olib borish uchun kengashlar tashkil etdi^[180].

Yozef Eskapaning ikkita mashhur asari Roshe Yosef ve Hohen Mishpatdir^[180].

1616-yilda vabo epidemiyasida yahudiylarning bir qismi Goʻzal Hisar hududiga koʻchib kelib, yangi jamoat tuzdilar^[181] . 1663-yilda takrorlangan vabo epidemiyasi paytida yahudiylar, shu jumladan bosh ravvin Hayim Benveniste, bu safar Pınarbaşıga koʻchib ketishdi^[181]. 1668-yilda 400 yahudiylar, shu jumladan bosh ravvin Aaron ben Hayim shanba oqshomida shabat duosidan keyin qattiq zilzilada vafot etdilar^[181].

XVII asr odatda Usmonli yahudiylari uchun qulash davri boʻlgan boʻlsa-da, bu Izmir yahudiylarining oltin davri edi. Iqtisodiy farovonlik kengaydi, madaniy tadbirlar koʻpayib, maktablar va yeshiva soni ortdi, birinchi bosmaxona tashkil etildi^[181]. Yahudiylarning bir qismi savdo va sanoatga qiziqish bildirgan boʻlsa, baʼzilari bankir, valyuta, broker va tarjimon boʻlib ishlagan^[182].

Shaharda ilk bosmaxona 1658-yilda Abraham ben Yididya Gabay tomonidan qurildi va ilk kitob sifatida Jozef Eskapaning Rosh Yosef nomli asari bosildi^[183]. Izmirning bu sohadagi rivojlanishi Sabetay Sevi harakati yaratgan beqarorlik davrida toʻxtab qoldi^[183].

Sabetay Sevi yaratgan hayajon umidsizlikka aylanganda, oʻzini „maqsadsiz va sarosimaga tushgan“ his qilgan Usmonli yahudiylari „passiv himoya psixoziga“ tushishdi^[4]. Kundalik ibodatlarini bajarish uchun ibroniy tilini juda koʻp unutgan yahudiy xalqining ona tili asta-sekin Ladin tiliga aylandi^[4]. XVIII asrda Istanbuldagi yongʻinlar sababli yahudiylar Piri Pasha, Galata, Ortaköy va Üsküdarga koʻchib, oʻzlarining yangi mahallalariga oʻrganishga harakat qilishdi^[4].

Muhtojlik va qashshoqlik ichida boʻlgan Falastin yahudiylarining qarzlarini oʻz zimmalariga olib, Istanbul Yahudiylar Jamoati Imperiya, Bolqon va Italiyadagi jamoat aʼzolariga „1 ta pul majburiy xayriya qilish“ mablagʻlarini hisoblab chiqdilar^[184]. 1763-yilda Hebron yahudiylarning qarzlarini qoplash uchun bilvosita soliq qoʻshildi^[184] . 1772-yildagi hujjatlarga koʻra, oʻsha yili Istanbul yahudiylar jamoati byudjetida 10 ming kurush kamomadga ega edi, buning sababi shundaki, 1500 soliq toʻlovchidan 300 nafari qoʻshinga chaqirilib, urushga joʻnatilganir^[185].

XVIII asr usmonli yahudiylari adabiyoti uch boʻlimdan iboratdir:

1. Ibroniycha asarlar,
2. Ladino tarjimalar,
3. Ladino asarlar.

1714-yilda Quddusdan Istanbulga kelgan Yaakov ben Meir Kuli yahudiylarni ota-bobolarining diniga qabul qilish uchun diniy qoidalarni jamoatchilik tushunadigan tilda qayta yozish kerak deb hisoblagan. Bu fikrlar bilan yoʻlga chiqqan Kuli, 1730-yilda, „Sharqiy Sefaradlarning Ensiklopediyasi“ yoki ibroniycha tushunmaydiganlarning kitobi sifatida tanilgan „begona tilda gaplashgan qavm“ deya tanilgan Meʼam Loʻezni yozib yoya boshladi^[186]. Uzoq yillar davomida bu kitob Sefarad yahudiylarining yagona oʻqigan manbasi boʻldi^[186], hatto ushbu kitobni oʻqish diniy burch darajasiga chiqdi^[186].

Ladino adabiyotining otasi sifatida tanilgan Abraham ben Isak Assa (1710-1768)^[187] Tavrot, Shulhan Aruhni va koʻplab tarixiy, diniy va ilmiy asarlarni, shu jumladan Usmonli Sultonlari tarixini tarjima qilgan va nashr etgan^[188].

Sefarad koʻchmanchilarining yangi vataniga moslashishining eng yaxshi namunasi^[188] — bu musiqaga moslashish edi. Yahudiylarning turk musiqasida ancha oldin qatnashganligini koʻrsatuvchi hujjatlar mavjud^[189]. Hozir ham yahudiy marosimlarida turk musiqasi maqomlari bilan tuzilgan ibodatlar va madhiyalar ishlatilmoqda. Masalan:^[190]

• Pasxaning ilk kuni: Isfahon maqomi
• Pasxaning oxirgi ikki kuni: Ajemashiran maqomi
• Shavuot: Mahur maqomi
• Purim: Saba maqomi
• Hanuka: Ushshaq maqomlari bilan aytiladi.

XVI asrdan boshlab ravvin va shoir Shlomo ben Mazaltov va bastakor va shoir Isroil Nadjara ibroniy soʻfiy madhiyalaridan iborat maftirim musiqasining poydevorini qoʻyish uchun birlashdilar^[191]. Umaviylar davrida Andalusiyada arab musiqasini yaxshi bilgan yahudiy bastakorlari va sozandalari tez orada klassik turk musiqasiga moslashib, ularni oʻzlarining asarlari bilan boyitdilar^[191].

Shahzodaligida Selim III ga tambur chalishni yahudiy Isak Fresko Romano oʻrgatgan^[192].

Usmoniylar hukmronligi ostidagi imperiyaning hududlarida bosh ravvinliklar mavjud edi. Ushbu bosh ravvinliklarning eng kuchlisi Istanbulning bosh ravvinligi boʻlgan. XVIII asrda Istanbulning bosh ravvini lavozimini egallaganlar roʻyxati quyidagicha:^[193]

• Haim Kamhi: Yeshivasi, bu ravvinlar toʻplanib, muhokama qiladigan madaniy markaz edi.
• Yuda Benrey: 1715-yilda Salonikidan Istanbulga koʻchib kelgan. Bnei Yona asarini tarqatgan.
• Samuel Levi: 1727-yilda bosh ravvin boʻldi.
• Abraham ben Haim Rosanes: 1665-yilda tugʻildi, 1743-yilda Quddusga koʻchdi va ikki yildan keyin shu yerda vafot etdi.
• Salomon Haim Alfandari: Mustafo III hukmronligi davrida Istanbul bosh ravvini boʻlgan.
• Mair İshaki: Asli Salonikidan.
• Eliya Palombo: Yad ha-Meleh asarini yozgan. 1762-yilda bosh ravvin boʻldi.
• Haim Yaakov ben Yakar: XIX asrning boshlariga qadar lavozimida qolgan.

1672-yilda Portugaliyaning Oporto shahrida marrano yahudiy oilasida tugʻilgan Fonseca^[194] ruhoniy boʻlib tarbiyalangan, ammo u yahudiylikni yashirincha davom ettirgan. Uning holati inkvizitsiyaga oʻtkazilganda, u Fransiyaga qochib ketgan^[195]. Bordoda tibbiyot boʻyicha oʻqigan Fonseca, 1702-yilda Istanbulga joylashib, Fransiya elchisi kabi yuksak lavozimli kishilarning shaxsiy shifokori va ishonchli odamiga aylandi^[196]. 1740-yilda vafot etgan Fonsecaga nisbatan Volter „balki oʻz millatining yagona faylasufi“ deb atagan^[197].

Tobia ha-Kohen Mustafo II ning bosh vaziri Rami Mehmet Paşaning, undan soʻng Ahmad III ning bosh vaziri Baltacı Mehmed Paşaning shaxsiy shifokori edi^[198][199].

XVIII asr va XIX asr boshlarida Usmonli moliya sohasida muhim oʻrinlarni egallagan Ajiman oilasidan Yeshaya Ajiman, 1730-yildan 1773-yilgacha Mahmud I, Usmon III va Mustafo III davrida hokimiyat boshqaruvida qatnashdi^[195]. Tuhmat natijasida qatl qilingan Yeshayaning ukasi Meirni ham 1807-yilda oʻzini ham, saroyda oʻzi lavozim bergan yanichar oʻldirdi^[200].

Mahmud I ning Sarrof rahbari Yuda Baruh ismli yahudiy edi^[201]. Madrid arxiyepiskopining ishontirishi bilan Avstriya imperatori Mariya Tereza Usmonli yahudiylarini oʻz mamlakatlaridan haydab chiqarishga qaror qildi^[202]. Vaziyatdan xabardor boʻlgan Yuda Baruh Mahmud I ga xabar berdi va sulton elchi yuborib, imperatorni fikrini oʻzgartirdi^[203].

XVIII asrda yahudiylarning musulmonlar bilan munosabatlari ijobiy boʻlgan, ayrim individual va mahalliy voqealar bundan mustasnodir. Yahudiylar tashqi savdoda muvaffaqiyatlarini daʼvo qilgan xorijiy elchixonalar homiyligidagi nasroniylar bilan muammoga duch kelishdi^[201]. Yahudiylar armanlar va yunonlar tomonidan tez-tez ezilib turar edi va har qanday voqea sodir boʻlganda, pravoslav yunonlar, armanlar va bolgarlar birlashib yahudiylarni ayblashardi^[204]. Bunday bosim va ayblovlarning oldini olish koʻpincha sultonning farmonlari bilangina mumkin edi^[201].

Halich va Bosforning ikki yoqasida yoʻlovchi va savdo-sotiq mahsulotlarini tashigan yahudiy qayiqchilar tarafidan 1715-yillarda asos solingan „Qayiqchilar gildiyasi xayriya tashkiloti“ning maqsadi-kambagʻal qayiqchilar yoki dengizga gʻarq boʻlganlarning dafn xarajatlarini qoplash edi^[205]. Keyinchalik ushbu tashkilot dengizda kasal boʻlib qolgan yoki baxtsiz hodisadan keyin quruqlikda vafot etganlarning xarajatlarini ham qoplay boshladi^[205]. Vaqt oʻtishi bilan gildiyaga qayiqchilardan tashqari, meva-sabzavot va sharob olib yurgan tavernalarni tashiydigan koʻkatchilar qoʻshila boshladilar^[205]. Ushbu tashkilot Birinchi jahon urushi boshlangunga qadar davom etgan deb taxmin qilishadi^[206].

XVIII asrda Istanbulda 60 ga yaqin yirik yongʻinlar shaharning demografik tarqalishiga taʼsir koʻrsatishda davom etdi^[207]. 1715-yildagi yongʻinda uylari vayron boʻlgan koʻplab yahudiylar Hasköyning Piri Pasha tumaniga joylashdilar^[208]. 1740-yildagi yongʻindan keyin uylarini tiklashga ruxsat berilmagan yahudiylar, ayniqsa, Ortaköy, Galata va Üsküdarga koʻchib ketishdi^[209]. 1756-yilda Cibali yongʻinida 800 dan ortiq uylar vayron boʻldi va yahudiylar Galata, Ortaköy va Kuzguncukga koʻchishni boshladilar^[210].

1751-yilda bosh ravvin etib saylangan Eli Geron davrida Edirneda 13 ta sinagogalar boʻlgan.

Har 1282 gramm kosher goʻshtiga qoʻshilgan gabellaning daromadi faqat muhtojlarga yordam berish uchun sarflanadigan mablagʻedi. Ayrim Istanbul yahudiylari „shaharning ajnabiylari“ deb bu soliqni toʻlashdan bosh tortganlarida nizo kelib chiqqan. Ushbu voqeadan keyin Sulton farmon chiqardi va kambagʻallarni xafa qilgan bu harakatni darhol toʻxtatishni va har kim oʻz soliqlarini toʻlashni buyurdi^[211].

• 1701-yilda Daltaban Mustafa Paşa yahudiy va nasroniylarga sariq tufli va qizil qalpoq kiyishni taqiqladi^[212].
• 1729-yil 14-aprelda Ahmed III musulmonlar uchun ishlab chiqarilgan sallani yahudiylarning sallasiga oʻxshamaydigan qilib yasashni buyurdi^[213].
• 1757-yil iyun oyida Mustafo III zimmilarning kiyimi musulmonlarnikiga oʻxshamasligini buyurdi. Xuddi shu farmonda zimmilarga maxsus ruxsatsiz ot minishni va uch juft eshkakli qayiqni ishlatishni taqiqladilar^[214].

1725-yil 12-iyuldagi farmon bilan musulmonlarning uylari sakkiz metrdan, zimmi va yahudiylarning uylari olti metrdan oshmasligi mumkinligi aytilgan edi^[215].

Mahmud I 1732-yil 28-yanvardagi farmon bilan yahudiy kemalariga sharob va raki yuklashni taqiqladi.^[216]. Yahudiylarning arizasiga binoan, toʻrt oydan soʻng, 10 kg sharobni mayxonada ishlatmaslik, diniy maqsadlarda sotish va tashish uchun ruxsat berildi^[217]. Xuddi shu Sulton, 1751-yil 23-avgustda zimmilarga bir stakan toʻlaligida ham uzum sotishni taqiqladi^[218].

1712-yilda, armanlar yahudiylarga tegishli boʻlgan Üsküdar-Bağlarbaşı qabristonini armanlarga tegishli deb talab qilganda, Ahmed III keng qamrovli tadqiqotlar olib bordi va qabriston yahudiylarga tegishli ekanligini aytdi^[219].

Salim III Istanbul yahudiylari jamoatidan yahudiylarni dengizchi boʻlib xizmat qilish uchun qoʻshinga yuborishni soʻradi va bu yahudiylar oʻz vatanlarini himoya qilishda birinchi marta ishtirok etishi edi^[220]. Keyinchalik, 1804-yil 25-noyabrda, 1808-yil 1-fevralda va 1809-yil 3-yanvarda chiqarilgan farmonlar bilan yahudiylar dengizchilarni yetkazib berishdan ozod qilindi^[221][222].

Boshqa tomondan, Napoleon Bonapart Falastin yahudiylari jamoatining rahbari Hayim Farhiy bilan bogʻlanib, baʼzi vaʼdalar bergan boʻlsa ham, Farhi bu vaʼdalarni rad etdi va Akkani himoya qilishda qatnashdi^[220]. U 1790-yildan dushmanlik qilib kelayotgan Cezzar Ahmet Paşa tomonidan 1804-yilda, burni kesilib, koʻzlari oʻyilib, qamoqqa tashlandi. Xuddi shu yili Cezzarning oʻlimidan soʻng qamoqdan ozod qilingan Farhini oʻz qoʻli bilan katta qilgan va hokim qilib tayinlagan Abdullah Paşa boʻgʻib oʻldirgan^[223].

1807-yilda Usmonli hukumati Rossiyaga qarshi urush eʼlon qildi. Ruslar bilan ittifoqdosh inglizlar Istanbul oldida langar tashladilar. Hukumat fuqarolarni oʻz mudofaasini mustahkamlash uchun Istanbul atrofida ariq qazishga yordam berishga chaqirganda, yahudiylar „shabat kunini eʼtiborsiz qoldirishdi“, yordamga shoshildilar^[224].

1821-yilda yunon qoʻzgʻoloni arafasida hukumat dengiz flotini kuchaytirish maqsadida dengizchilar sonini koʻpaytirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi va Istanbul yahudiylar jamoasiga murojaat qildi va Hasköy va Balatdan 30 yahudiyni armiyaga qoʻshilishni iltimos qildi^[225]. Fener pravoslav patriarxi Gregoryosning qoʻzgʻolonda ishtirok etgani anglashilganidan keyin, u Patriarxat eshigiga osib qoʻyilgan. Galante xabariga koʻra^[226], qatlda qatnashgan buyuk vazir Benderli Ali Pasha, olomon ichida yahudiylarni koʻrganida va jasadni dengizga tashlashni buyurganida „mana bu sizning dushmaningiz va bizning dushmanimiz osilgan“ dedi. Mutal, Bichachi va Levi ismli uchta yahudiy Buyuk vazirning iltimosini bajara boshlaganlarida, Peloponnes yunonlari ulardan ranjib, qasos olish uchun koʻplab yahudiy jamoalariga zarar yetkazdilar.

1826-yil 15-iyunda yanicharlarning Vaka-i Hayriye bilan bekor qilinishi yahudiylar uchun yangi davrni boshlab berdi^[227]. Soʻnggi yillarda butunlay korrupsiyaga uchragan yanicharlar yahudiylarning tumanlarini talon-toroj qilib, adolatsiz narsalarga erishmoqda edilar^[227].

Liberalizmi bilan tanilgan Mahmud II quyidagilarni aytdi:^[226]

Biz musulmonlarni faqat masjidlarda, nasroniylarni faqat cherkovlarda, yahudiylarni faqat ibodatxonalarda yahudiy boʻlishni va Xudoga sadoqatini bildiradigan joylardan tashqarida bir xil siyosiy huquq va homiylikda boʻlishlarini istaymiz..

Yahudiylar toʻgʻrisida ijobiy qarashlarga ega boʻlgan Mahmud II ning Yeshaya Isaiah Aciman, Ezekiel Gabay va Behor Karmona ismli uchta yahudiy moliyachisini qatl ettirgani eʼtiborni tortadi^[227]. Qatllar yanicharlarning yoʻq qilinishi bilan bogʻliq deb oʻylashadi^[228].

Aciman oilasining oxirgisi boʻlgan Yeshaya Aciman 1808-yilda bankir boʻldi^[229]. 1820-yilda yanicharlarni qoʻllab-quvvatlagan degan daʼvo bilan boyligi musodara qilingan Aciman Qibrisga surgun qilingan. Yanicharlar oʻchogʻi bekor qilingandan keyin u qatl etildi^[230].

1811-yilda Bagʻdod gubernatori Küçük Süleyman Paşa boshchiligida qoʻzgʻolonni bostirish uchun masʼul boʻlgan Talat Paşaga yordam bergan Ezekiel Gabay Saroyga Sarrofboshi etib tayinlandi^[228]. Saroyda nufuzli boʻlgan arman millatiga mansub Allahverdioğlu va Gabay oʻrtasida ziddiyat mavjud edi. Yunoniston qoʻzgʻolonchilari bilan aloqalarni oʻrnatishda ayblangan Allahverdioğlu osib oʻldirildi^[231][232] va Artin Kazas Rodosga surgun qilindi^[232].

Artin Kazas surgundan Behor Karmona orqali qaytib, oʻz lavozimini egallagach, Saroydagi armanlarning taʼsiri avvalgi kuchini tikladi. Kazas va Abdullah Paşa hiyla-nayranglari natijasida Gabay birinchi marta 1826 yilda yangixchilarga pul bergani uchun Bostancıda qamoqqa tashlandi va keyin esa Antaliyada qatl etildi^[200].

"Çelebi" laqabi bilan tanilgan Behor Karmonaning bobosi Selim III ning ota sifatida murojaat qilgan^[233] va moliyaviy masalalarda maslahat olgan Moiz Karmona bank tashkil qilgan edi va u vafot etgach, uning nevarasi Behor oʻrnini egalladi^[234]. Yanicharlar oʻchogʻining pul ishlarini ham olib borgan Karmona maoshlarni nazorat qilib, yanicharlarga avans bergan^[234].

Oldin surgun qilingan, ammo Behor Karmona orqali surgundan qaytgan va oʻz vazifasini davom ettirgan Artin Kazas Mahmud II va Karmonaning qasridan oʻtib, Karmonaning musulmonlarga alkogolli ichimliklar sotganini tushuntirdi. Gʻazablangan Mahmud II gʻazabini uch soʻz bilan ifodaladi: „Tez oʻlishi kerak“^[230][235]. Çelebi Behor Karmona 1826-yil 14-aprelga oʻtar kechasi, shanba kuni oʻqilgan Kidus namozidan keyin jallodlar tomonidan oilasi oldida boʻgʻib oʻldirilgan^[236].

Sulton Abdulmajid I davrida yahudiy matbuoti tugʻildi. 1843-yilda ilk Ladino gazetasi boʻlgan La Buena Esperansa (Yaxshi umid) Izmirda Rafael Uziyel Pinserle tomonidan bosib chiqarila boshlandi^[237]. Xuddi shu kishi 1846-yilda Shaaret ha Mizrah (Sharq eshiklari)ni nashr etdi^[237]. Istanbulning ilk yahudiy gazetasi esa, 1853-yilda Qrim urushiga ketganlardan xabar kutayotganlarning ehtiyojini qondirish uchun 1853-yilda matbuotchi Leon Haim de Kastro tomonidan Ladino tilida Or Israel (Isroil xalqining nuri) nomi bilan nashr qilingan^[238]. Bugungi „gazeta“ mezonlariga javob beradigan birinchi gazeta 1860-yilda Yehezkiel Gabay tashabbusi bilan nashr etilgan El Jurnal Israelitdir^[239].

1847-yilda yahudiy yoshlari kosher ovqatini topa olmaganligi sababli maktabga bora olmasligini bilgan Sulton Abdulmajid I Kuleli nomli harbiy oʻrta maktabda „ravvin nazorati ostida kosher oshxonalari ochilishi va yahudiy oʻquvchilarini shanba kuni maktabga kelmasligi mumkin“ degan buyruq berdi^[239]. Bundan tashqari, Sulton Abdulmajid I 1857-yil 12-martdagi farmon bilan yahudiylarga kasalxonalar ochishga ruxsat berdi^[240].

1840-yilda Damashq va Rodosda sodir boʻlgan qonli tuhmat tufayli Sulton Abdulmajid I 1840-yil 28-oktabrda farmon chiqardi va yahudiylarni tinch qoʻyishlarini buyurdi:

...Uning yahudiy dinini tekshirib koʻrganligi, yahudiylar hatto hayvonlarning qonidan foydalanmaganliklari aniqligini, shuning uchun bunday tuhmatlarga ishonmaslik kerak va yahudiylar ibodat paytida Gulhane Hatt-i Sherifi tomonidan tan olingan barcha huquqlardan foydalanib bezovtalanmasligi kerakligini...

XIX asrning boshlarida Usmonli yahudiylari chet tilini oʻrganishni dindan chiqib ketish deb bilganlari uchun juda johil edilar^[5].

Yevropa bilan aloqada boʻlib, Avram Kamondo 1830-yillarda jamiyatning dunyoviy boshqaruvini qabul qildi, chunki u oʻzining hamjamiyati Yevropadagi yangiliklardan foyda koʻrishini xohladi^{[241][242][243][244][245]}. Kamondo 1854-yil 23-noyabrda Piri Poshoda turk, fransuz va ibroniy tillari oʻqitiladigan boshlangʻich maktab gʻoyasini amalga oshirdi^[5]. Ammo ravvin Isak Akrish va Salomon Kamhi boshchiligidagi gʻayratparastlar „din qoʻldan ketayapti“ degan hayqiriqlar bilan fransuz va zamonaviy taʼlimni yoʻq qilishga harakat qilishdi^[246]. Ikki Akrish tarafdorlari 1862-yil 1-noyabrda Kamondoning uyiga bostirib kirgandan keyin boshlangan voqealar ravvin Akrishning qamoqqa olinishi, baʼzi ravvinlarning iltimosnomasi bilan Akrishning ozod qilinishi va bosh ravvin Yoqub Avigdorning ishdan olinishi bilan davom etdi^{[247][248][249]}.

Yahudiylar oʻrtasidagi toʻqnashuvlardan gʻazablangan Sulton Edirnening bosh ravvoni Yakir Geronni Istanbulning bosh ravvoni etib tayinladi^[250] va yahudiylar jamoatida islohotlar toʻgʻrisidagi qonun loyihasini tayyorlab, hukumatga taqdim etishni iltimos qildi^[251]. Ravvinlar toʻgʻrisidagi nizomni tayyorlash uchun 12 dunyoviy va 4 ravvinlardan iborat komissiya tanlandi^[252]. Ravvinat toʻgʻrisidagi nizom 1865-yil 15-mayda kuchga kirdi.

Besh boʻlimdan iborat nizomda 48 ta modda mavjud edi. Asosiy boʻlimlar:^[253]

1. Bosh ravvin saylash
2. Bosh ravvinning vazifalari
3. Bosh Kengashni saylash va vazifalari
4. Dunyoviy Kengashni saylash va vazifalari
5. Diniy Kengashni saylash va vazifalari

Nizomnomaga koʻra, bosh ravvin 30 yoshdan 70 yoshgacha boʻlishi kerak edi.^[253]. Bosh Kengash 80 aʼzodan iborat boʻlib, ularning 60 nafari dunyoviy, 20 nafari diniy edi.^[253]. Diniy kengash Bosh Kengash tomonidan saylangan 7 ravvindan, dunyoviy kengash esa Bosh Kengash tomonidan ikki yilga saylangan 8 aʼzodan iborat edi.^[253]. Ushbu nizomnoma Istanbulning bosh ravvinati uchun ishlab chiqilgan boʻlsa-da, boshqa ravvin idoralari uchun namuna boʻldi.^[253].

Bosh ravvin maʼlum bir mintaqaning diniy rahbaridir, uning chegaralari anʼana yoki qonun bilan belgilanadi. Istanbul fathidan keyin yahudiylar tomonidan toʻlanadigan soliqlardan biri „Rav akçe“ boʻlib, u bosh ravvinga ega boʻlish huquqini bergan, ammo bu soliq Eliyahu Mizrahi vafotidan keyin toʻxtatilgan^[254]. Sefarad yahudiylar bu soliqni toʻlamadilar, chunki ular bosh ravvinni xohlamadilar^[254].

Yakup Avigdor, 1794-yilda tugʻilgan, koʻp yillar davomida diniy sudlarda sudya boʻlib ishlagan, 1860-yilda 66 yoshida u bosh ravvin etib saylandi. Kamondo-Akrish mojarosida atrofni tinchlantirishga harakat qilgan Avigdor, tergov komissiyasi tomonidan oqlandi, ammo 1863-yil iyul oyida yoshi tufayli ishdan boʻshatildi^[255]. Yakup Avigdor 1874-yilda 80 yoshida vafot etdi^[256].

1813-yilda tugʻilgan Edirnelik Yakir Geron, 1835-yilda Edirnening bosh ravviniga aylandi^[257]. Sulton tomonidan 1846-yilda Edirne yongʻinida zarar koʻrgan ibodatxonalarni tiklash toʻgʻrisida farmon chiqargan Yakir, Istanbul yahudiylaridan toʻplagan xayr-ehsonlarni uysiz boʻlgan Edirne yahudiylariga tarqatdi^[257]. Oʻsha yili Yakir uchinchi darajali Mecidiye medali bilan taqdirlandi.

Sulton Abdulaziz Yakup Avigdorning vazifasidan olgandan keyin 1863-yil 19-iyulda bergan qarori bilan Edirne bosh ravvinini Istanbul bosh ravvini lavozimiga tayinlanishini va Ravvinat nizomi hazirlanishini buyurdi^[257]. Yakir Geron 1863-yil 10-avgustda boʻlib oʻtgan yigʻilishda „jamoatni birdamlik va hamjihatlikka chaqirish“ kerak boʻlgan tamoyillarni tayyorladi va ushbu prinsiplarga boʻysunmaganlar jazolanishini aytdi^[257]. 1866-yilda mutaassib ravvin Isak Akrishning shogirdi Salomon Kamhi oʻzining Melehet Shelomo nomli kitobida qaraimlarga hujum qildi va Kamhini uygʻunlikni buzgani uchun jazolandi^[258].

Sulton Abdulaziz oldiga 1869-yil 7-oktabrda tashrif buyurgan, Napoleon III ning rafiqasi Eugenie de Montijo Yakir Geronni huzuriga taklif qildi va Yakirning Yahudiy ispanchasida gapirishi qirolichaga taʼsir koʻrsatdi va shunday dedi: „Men mehmon boʻlgan bu mamlakatda ona tilimni topish va gaplashish qanday baxt“^[258]

Yakir Geronga qaratilgan eng muhim tanqid uning Izmirning bosh ravvoni Haim Palachiga boʻlgan munosabatidir^[258]. U boshqargan yigʻilishda Palachining gʻoyalariga koʻproq eʼtibor berilishi hasadni keltirib chiqardi va Geron Palachiga qarshi chiqdi. Fursatdan foydalanib, Haim Palachiga qarshi harakat qilish uchun Geron hukumatga murojaat qilib, Palachini jazolashni talab qildi^[259].

1870-yilda birinchi darajali Mecidiye ordeni bilan taqdirlangan Yakir Geron, Dunyoviy Kengashdagi kelishmovchiliklardan charchagan holda 1872-yilda isteʼfoga chiqdi^[260]. Quddusga joylashib, bir yeshiva qurgan Geron 1874-yil 11-fevralda vafot etdi^[260].

Konferentsiyaning baʼzi maqolalari gʻayri musulmonlar huquqlarining kafolati bilan bogʻliq edi va ushbu konferensiyaga taqdim etilgan eng qiziqarli hujjat — 1877-yil 2-yanvarda Jahon yahudiy jamoalari tomonidan taqdim etilgan 28 sahifalik memorandum^[261]. Ushbu memorandumning 6-8 sahifalarining qisqacha mazmuni quyidagicha:^[262]

Yahudiylar har doim Usmonlilar imperiyasi yerlarida yaxshi yashashgan. Turkiyadagi musulmon bo'lmagan jamoatchilikka hamma har doim teng munosabatda boʻlgan. 1839-yil 13-noyabr va 1856-yilda Usmonlilar imperiyasida Gulhane Hatt-i Humayunu qonuni oldida irqi va dinidan qat'i nazar hamma teng ekanligi aytilgan edi.

Shunday qilib, musulmon boʻlmagan xalqning huquqlarini himoya qilish masalasi muhokama qilingan konferensiyada eng yaxshi javob yahudiylardan keldi^[262].

Istanbul konferensiyasining birinchi kunida eʼlon qilingan Kanun-ı Esasîsi (Konstitutsiya), ishtirokchi davlatlar tomonidan „chalgʻitish taktikasi“ sifatida koʻrilgan boʻlsa-da^[263], uni butun xalq hayajon bilan kutib oldi^[264]. Konstitutsiyaning birinchi moddasida Usmonlilar imperiyasi „yaxshi qurilgan, koʻp millatli davlat“ boʻlgani taʼkidlangan^[265]. Kanun-ı Esasîsi „Usmonli imperiyasining har bir fuqarosini, ularning dini va mazhabidan qatʼi nazar, qonun oldida teng deb biladi va din va ibodat erkinligini beradi“^[266].

Usmonli parlamentida xizmat qilgan yahudiy deputatlar roʻyxati quyidagicha:

• Avram Aciman, Istanbuldagi Kamondo Bank direktorlaridan biri
• Bagʻdoddan Menahem Salah Daniel
• Bosniyadan Yaver Disraeli
• Yanyadan Yanya Tijorat Mahkamasi rahbari Davichon Afandi (Matatya) Levi
• Ikkinchi yil ishlamagan Avram Acimanning oʻrnini Istanbullik Kamol Samuel Molho egalladi
• Solonikidan Avram

Shuninge, Heyet-i Ayan aʼzosi sifatida Dr. Jak de Kastro ham boʻlgan.

Italiya yahudiylari jamoati 1838-yilda Castro oilasidan vafot etgan ayolni dafn etish uchun juda katta haq toʻlash toʻgʻrisidagi nizo natijasida tashkil etilgan^[267]. Sobiq bosh kotiblardan biri boʻlgan Leone Pipernoning 1931-yil may oyidagi xotiralarida yozgan soʻzlariga koʻra, jamoat 1862-yilda tashkil etilgan^[268]. Galante va Franko Italiya jamoatchiligi 1864-yilda tashkil etilganligini taʼkidlaydilar^[269].

1861-yilda Babialidagi Italiya Qirolligining vakillari bilan maslahatlashildi va ularga Italiya fuqaroligini saqlab qolish sharti bilan jamoat tan olinishi toʻgʻrisida xabar berildi. Shundan soʻng u jamoatni tashkil etish toʻgʻrisidagi nizomni tayyorladi va „Chet el yahudiylari jamiyati“ nomini Communita Israelitico-Italiana di Istanbul (Istanbul Italyan yahudiylar jamoati) deya oʻzgartirdi^[270]. Jamoat yangi tashkil topgach, Karaköydagi Zulfaris koʻchasida koʻchmas mulk sotib oldi va sinagoga tashkil qildi^[271]. Sinagoganing ravvini Bensiyon Levi ismli bir yahudiy edi^[271].

Ushbu jamoat Shishli shahrida barokko uslubidagi qabristonga ega^[272]. Qabriston eshigida Italiya yahudiylar qabristoni yozuvi va ichki eshik ustidagi plastinkada Abdulazizning farmoni bor^[272].

Unkapani va Ayazma oʻrtasidagi sinagoga 1985-yil 18-iyulda Halichni tozalash va obodonlashtirish dasturi tufayli buzib tashlandi^[273].

Ortaköy Etz Ahayim sinagogasi 1825-yil 12-noyabrdagi farmon bilan taʼmirlandi^[274].

1890-yilda Zulfaris sinagogasi Kamondo banki tomonidan foizsiz taqdim etilgan 2900 lira bilan taʼmirlandi^[275].

XIX asrning ikkinchi yarmida qurilgan baʼzi ibodatxonalar:

• Kamondo oilasi tomonidan qurdirilgan Büyükdere ve Yeniköy sinagogalari^[276].
• 1900-yilda Avstriyalik ashkenazlar uchun qurilgan Istanbul Ashkenaz Sinagoggasi^[277].
• 1895-yilda qurdirilgan Italyan Sinagogasi.^[278]
• 1899-yilda insho etilgan Hemdat Israel Sinagogasi.^[279]

Bundan tashqari, Hasköy yahudiylar qabristoni yetarli boʻlmaganligi sababli 1837-yil 24-martdagi farmon bilan 200 akr maydon qoʻshildi..^[280]

Yahudiylar va qaraimlarga 1838-yil 5-sentabrdagi farmon bilan kasalxona qurishga ruxsat berilgan boʻlsa-da, moliyaviy qiyinchiliklar tufayli uzoq vaqt davomida ushbu ruxsatdan foydalana olmadilar^[281]. Dr. Rafael Delmedico rahbarligida Balatda yahudiy kasalxonasi gʻoyasi rivojlandi^[281] va 1896-yil 16-fevralda Abdulhamid II ning farmoni bilan qurilishga ruxsat berildi^[282].

Tashkilotning nomi	Hududi	Yili	Maqsadi
Malbishe Anumim	Hasköy		Faqir muhtojlarni kiyintirish
Hasköy bolalar yotoqxonasi	Hasköy	1883-yil	Kambagʻal va qarovsiz bolalarni protestantlik missionerlari taʼsiridan uy bilan taʼminlash orqali himoya qilish
Torat Hessed	Hasköy		Talmud Tavrot maktabiga yordam
Hasköy Ayyollar Qoʻmitasi	Hasköy	1890-yil	Kambagʻal talabalarga oziq-ovqat yordami
Ha-Tikva	Balat	1878-yil	Umumiy xayriya
Ha-Hemla	Balat	1891-yil	Xayriya, kambagʻal uysizlarning qarorgoh, kichik savdogarlarga moddiy yordam
Hahnasat Orahim	Hasköy		Kambagʻal yoʻlovchilarga yordam
Ahavat Hessed	Ortaköy		Kambagʻallarga kiyim yordami
Seror ha-Hayim	Hasköy	1888-yil	Talmud Tavrot yetimlari uchun kiyim-kechak yordami
Mekor ha-Hayim	Piri Pasha	1891-yil	Kambagʻal bolalarni kiyintirish, nogironlarga yordam berish, diniy va axloqiy darslar
Galata Kadınlar Komitesi	Galata		Muhtoj, kasal va homilador ayollarga yordam berish
Hessed ve Emet	Piri Pasha	1892-yil	Bemorlarni kuzatib borish
Hessed ve Emet	Balat	1892-yil	Umumiy xayriya
Ozer Dalim	Hasköy		Faqirlarga yordam
Şevet Ahim	Kuzguncuk		Kambagʻal bemorlarni davolash
Rofe Holim	Ortaköy	1893-yil	Kambagʻal bemorlarga tibbiy yordam
Israelitischer Bruder Verein	Galata	1894-yil	Umumiy xayriya
Bikur Holim	Galata		Kambagʻal bemorlarni davolash, dori-darmon va oziq-ovqat yordami
Karidad i Religion	Hasköy	1894-yil	Faqir Talmud Tavrot oʻquvchilariga yordam
Şevet Ahim	Yeni Mahalle	1894-yil	Kambagʻal bemorlarni davolash
Hevra Kedoşa			Oʻlganlarni soʻnggi marosim va dafn marosimlari
Ahavat Hessed	Galata	1895-yil	Kambagʻal bolalarni kiyintirish
Buena Veluntad	Hasköy	1896-yil	Alyans maktablari kambagʻal erkak oʻquvchilarga yordam berish
Perseverensya	Hasköy	1896-yil	Alyans maktablari kambagʻal qiz oʻquvchilarga yordam berish
Esperanza	Dağhamamı	1897-yil	Umumiy xayriya
Ashkenaz Gimnastika asotsatsiyasi	Galata		Sport
Ozer Dalim	Kuzguncuk		Faqirlerga yordam
Homiladorlik uchun yordam uyushmasi	Hasköy		Homilador ayollarga yordam

1840-yilda Damashqda sodir boʻlgan voqea natijasida fransuz va nemis yahudiylari birlashib, „yahudiylarni — diniy eʼtiqodlari sababli kamsitilgan joylarda ularni himoya qilish uchun“ tashkilot tuzdilar^[284]. 1860-yil may oyida fransuz yozuvchilari va adabiyot namoyandalari Alliance Israélite Universelle(AIU) tuzish uchun birlashdilar^[285].

1861-yilda 850 boʻlgan aʼzolarning soni 1866-yilda 4610 ga yetdi^[286]. Muassasa „yahudiylar zulmat, jaholat va qashshoqlikdan dunyoda qayerida boʻlishidan qatʼi nazar, faqat til, yaxshi fan va texnik bilimlarga asoslangan zamonaviy taʼlim tizimini amalga oshirish orqali xalos boʻlishlari mumkin“ degan tamoyil asosida ish yuritgan^[284]. AIU dastlab Bagʻdod va Damashqda tashkil topgan, keyinchalik Volos, Edirne, Saloniki, Izmir, Istanbul, Kavala, Safed, Skopye, Quddus, Bitola va Basra kabi turli shaharlarga tarqaldi^[287]. Ushbu maktablarning moliyaviy ehtiyojlarining bir qismi AIU mablagʻlari, baʼzilari esa mahalliy maʼmuriyatlar tomonidan taʼminlandi^[288][289].

Taʼlim va madaniyat sohasidagi muvaffaqiyatli ishi inkor etilmasa ham, AIU ikkita masala boʻyicha tanqid qilindi:^[290]

1. AIUning asosiy tili fransuz tili boʻlgani sababli, Usmonli yahudiylar vaqt oʻtishi bilan turk tilini oʻrganishni eʼtiborsiz qoldira boshladilar, hatto asrlar davomida himoya qilib kelgan ladino tili ham buzila boshlandi.
2. Taklif qilingan moliyaviy yordam xayriya ruhini xira qila boshladi. Masalan, yordamga muhtoj boʻlganlarga „Muassasalarga boringlar“ deya boshlashgan.

Muassasa maktablari yahudiylar uchun qurilgan boʻlsa ham, Celal Bayar^[291] ve Rıza Tevfik Bölükbaşı^[292] kabi yahudiy boʻlmaganlarga ham eshiklarini ochdi.

1924-yil iyun oyida Taʼlim vazirligi yahudiy jamoasidan oʻz ona tilida yoki turk tilida oʻqishni xohlaysizmi, deb soʻraganida, jamiyat turk tilida deb javob berdi, Fransiyadagi shtab-kvartirasi bilan aloqalar uzildi va maktablar Taʼlim vazirligiga biriktirildi^[293].

Abdulhamid II 1893-yilda bosh ravvin Moshe Levini huzuriga chaqirdi va yahudiylarning qoʻshinga qoʻshilishini istashini bildirdi. Buni sharaf sifatida qabul qilgan Mose Levi bu ishni Diniy Kengashga olib keldi va Boshqarma mamnuniyat bilan maʼqulladi^[294].

Usmonlilar imperiyasi birinchi konsulligini 1806-yilda Londonda ochgan^[294]. Birinchi Usmoniy konsuli, yunon kapitani Todori Kritan Todori 1807-yil fevral oyida ishdan ketganida, oʻsha yilning mart oyida Isak Natali ismli Usmonli yahudiy tayinlangan^[294].

Abdulmajidni ogʻir kasallikdan qutqargan Dr. Zigmund Spitzer 1857-yilda Vena elchixonasi kanslerlik idorasiga, soʻngra Neapol siyosiy missiyasi boshligʻiga tayinlandi^[295][296].

XIX asrning oxirida baʼzi Usmonli yahudiylar, Nesim Gürcü, Israel Cohen, Vitali Rossano, Moiz Hanalellar bir qancha konsullik lavozimlarida ishlaganlar^[297].

Turkiy yahudiy gazetalari, nashr etilgan tillaridagi farqlarga qaramay, Usmonlilar davrida ham, respublika davrlarida ham har doim milliy manfaatlarni qoʻllab-quvvatladilar^[6]. Bundan tashqari, ushbu gazetalar 1892-yilda Sefarad xalqining Usmonlilar imperiyasiga qabul qilinganligining 400 yilligi munosabati bilan boshlagan nashr kampaniyasi ushbu hodisani chet eldagi yahudiylarga yetkazishga muvaffaq boʻlishdi^[6].

Turkiya mustaqillik urushi davrida turkiy yahudiy matbuoti milliy tezislarni chet elga koʻchirishda oʻziga xos hissa qoʻshdi^[6].

Har bir asrda boʻlgani kabi, XIX asrda ham imperiyada zilzilalar, yongʻinlar va epidemiyalar kabi tabiiy ofatlar yuz berdi.; Zilzila

• 1894-yil 28-iyundagi Istanbul zilzilasida yahudiylar orasida ham joni va mol-mulki yoʻqotganlar mavjud edi^[6].; Yongʻin
• 1804-yildagi Hasköy yongʻinida 11 ta sinagoga yonib ketdi^[298].
• 1833-yildagi Hasköy yongʻini 5000 yahudiyning 1000 uyini qamrab oldi^[298].
• 1841-yildagi Izmir yongʻini yahudiylar mahallasining katta qismini vayron qildi^[298].
• 1865-yilda Ortaköy va Balat yongʻinlarida 1500 yahudiy uysiz qoldi^[6].
• 1872-yildagi Kuzguncuk yongʻini 7 soat ichida 196 ta yahudiy uyi, ikkita yahudiy maktab va yahudiylarning ikkita sinagogasini vayron qilgan^[6].
• 1874-yildagi Balat Hevra koʻchasidagi yongʻinda Hevra ibodatxonasi, yeshiva, maktab, 70 ta uy va 35 ta doʻkon yonib ketgan^[6].
• 1890-yil Soloniki yongʻinida yahudiylarning 2000 ta uyi yongan^[298].

Yahudiylar katta zarar koʻrgan boshqa muhim yongʻinlar 1859-yildagi Manisa bozori, 1872-yil va 1876-yillardagi Nazilli, 1884-yildagi Tir va 1897-yildagi yahudiylar tumanini butunlay yoʻq qilgan Manisadagi yongʻinlardir^{[299][300][301]}.; Epidemiya Vabo, oʻlat va chechak kabi epidemiyalar asosan yahudiylarning uchdan ikki qismi yashagan Hasköyga taʼsir koʻrsatdi^[298]. 1894-yilda Bursada boshlangan vabo epidemiyasini Isak Fernandes va ismi nomaʼlum boʻlgan Kuzguncuk shahridan boʻlgan yahudiy shifokorlari nazorati ostiga olindi^[298].

Bosh ravvin Yakir Geron isteʼfoga chiqqach, Buyuk vazir Mahmud Nedim Posho dunyoviy kengashga zudlik bilan rahbar tayinlanishini soʻradi. Mahmud Nedim Poshoning 1872-yil 9-maydagi memorandumiga asoslanib, 1872-yil 19-mayda dunyoviy kengash yangi bosh ravvinni saylash uchun yigʻildi, ammo yigʻilish 6 aʼzoning isteʼfoga chiqishi bilan yarim kunga qoldirildi^[298]. 12 kishilik vaqtinchalik kengashning ikkinchi yigʻilishi Ahrida sinagogasida boʻlib oʻtdi va Moshe Levi koʻpchilik ovoz bilan bosh ravvin etib saylandi^[302]. Moshe Levi ham Istanbul, ham „Togarma“ (Turkiya) bosh ravvini boʻldi.

Mose Levi, Kuzguncuk va Piri Posho boshlangʻich maktablarini ochdi va AIU Istanbul qoʻmitasi ishiga tezlik va tartib olib keldi^[303]. Muhtojlarni kiyim-kechak ehtiyojlarini qondirishni maqsad qilgan Malbishe Anumim xayriya tashkilotini tashkil etdi^[303]. Biroq, Ariha yigʻilishidagi muvaffaqiyatsizlik tufayli jamoat xarajatlarining ortiqcha sarflanishi va ish haqi va yordam toʻlovlarining uzilishi Istanbul yahudiylari va ziyolilarida bezovtalikni keltirib chiqardi^[303].

Moshe Levi 1908-yil iyulda Ikkinchi konstitutsiyaviy monarxiya eʼlon qilinganidan keyin isteʼfoga chiqishga majbur boʻldi^[304].

XIX asrning ikkinchi yarmida Usmonli yerlaridagi yahudiylar uchun diqqatga sazovor voqealardan biri bu Izmir yahudiy jamoasidagi bahs boʻlib, uning qahramoni Izmirning bosh ravvini Haim Palachi boʻlib, u Istanbul, Parij va hattoki Venadagi yahudiy matbuotida paydo boʻlgan^[305][306].

1788-yilda Izmirda tugʻilgan, 1852-yilda Izmirning bosh ravviniga aylangan Haim Palachi, jamoatni hech kimning fikrisiz boshqarishi va uning yaqin atrofidagi odamlarning noqulay qarorlari koʻpchilikni bezovta qildi^[307]. 1865-yil noyabrda saylangan yangi kengash maʼmuriy xodimlarni almashtirdi va ularning hissalarini adolatli asoslarda belgilab qoʻydi. Vijdonan boshlangan kengash uzoq davom etmadi va bir necha oydan soʻng sobiq ravvinlar yana oʻz joylarini egallashga muvaffaq boʻlishdi^[307]. Palachi qonunbuzarliklarning oldini ololmay, gabella soliqini bekor qilish uchun yechim topdi va daromadi qisqartirilgan gabellerolar Palachiga qarshi uyusha boshladi^[307]. Bab-i Alining iltimosiga binoan Izmirdagi vaziyatni oʻrgangan Istanbul bosh ravvin Yakir Geron Palachini ishdan boʻshatishga buyruq berdi, ammo Izmir hokimi buyruqqa amal qilmadi va Palachining vazifasini vaqtincha toʻxtatib qoʻydi^[307]. Istanbul va Izmirdagi tarafdorlarining namoyishlaridan soʻng Palachi oʻz lavozimiga umrbod qolish uchun qaytib keldi^[308].

1868-yil 9-fevralda Haim Palachining vafotidan soʻng, Manisa bosh ravvin Yosef Hakim 1868-yil iyun oyida Izmirning bosh ravvini etib tayinlandi^[309]. Yosef Hakimning yahudiy maktablarida ibroniy tilidan boshqa chet tilini oʻqitmaslik kabi konservativ munosabatlari ommani omma bilan toʻqnashishiga olib keldi va va 15,000 izmirlik yahudiylar Sultonga yuborilgan ariza bilan oʻz vazifalaridan ozod qilindi^[309]. Yosef Hakimdan keyin Avram Palachi 1870-yil 7-oktabrda Izmirning bosh ravvini etib tayinlandi^[309].

Ikkinchi darajali Mecidiye va Uchinchi darajali Usmoniya ordeni egalari boʻlgan Haim Palachi va Avram Palachining oʻnlab asarlari bor^[310].

Fransuz sayyohi Albert Renuard 1881-yilda Istanbulga tashrif buyurganida olgan taassurotlarida „ular hech kimga qaram emasligi sababli, dalillarni qanday boʻlsa shunday ifoda eta oladi“ deb taʼkidlab, yahudiylarning holatini quyidagicha sarhisob qiladi:^[311]

Yevropada 50,000, Falastinda 40,000 shu jumladan Turkiyaning Osiyo qismida 100,000, 150,000 dan ortiq yahudiy Usmonlilar imperiyasida Muso paygʻambar diniga eʼtiqod qilib yashaydi... Musulmon jamoatlari bilan bir xil huquqlardan foydalangan yahudiylarni Bab-i Ali vakili boʻlgan bosh ravvin boshqaradi... Ular soʻnggi yigirma yil ichida konservatorlar va dunyoviy qarashlar oʻrtasidagi kurashdan eng koʻp aziyat chekishdi, bosh ravvin lavozimi hali ham boʻsh boʻlib, uning oʻrnini oddiy ravvin egallaydi... Turklar, ruminlar, ruslar va yunonlardan farqli oʻlaroq baxtli hayot kechiradigan yahudiylar Sulton taxti soyasida bemalol va tashvishsiz yashaydilar... Ruslarning va yunonlarning zulmidan qochgan yahudiylarga ochgan quchogʻi Turkiyaga obroʻ-e'tibor olib keladi... Musulmon Turkiya xristian mamlakatlariga nisbatan bagʻrikengroq va iltifotliroqdir... Usmonli hukumati nafaqat oʻz fuqarolarining din va vijdon erkinligini tan oldi, balki ichki jamoalar tuzgan boshqa mamlakatlarning barcha yahudiylari uchun ham oʻz eshiklarini ochiq tutdi...

Bulletin de lʼAlliance nashrida ham, 1890-yillarda Usmonli imperiyasida yashagan yahudiylar toʻgʻrisida ham chop etilgan maʼruzalar tafsilotlaridan ham koʻrinib turibdiki, XIX asrning oxirida ham „Usmonli imperiyasi yahudiylar uchun xavfsiz boshpana boʻlib kelayotgan edi“^[312].

• Aboab (17.yy), Nomologia o Discursos Legales {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year=, |date= va |year= / |date= mismatch (yordam)
• Akant (19 Eylül 1986), Yahudi Cemiyetlerinin 1877'de verdikleri muhtıra {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Bardakçı (7 Mayıs 1983), Biz hiç ırkçı olmamışız {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Carmoly (1844), Histoire des Medecins Juifs, Anciens et Modernes {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Charriere (1848), Negociations de la France dans le Levant {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Cündioğlu (30 Ekim 2004), Üsküdarʼda bir Yahudi Mahallesi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Çelebi (1976), Evliya Çelebi Seyahatnamesi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Dedeoğlu (6 Temmuz 1986), İdrar zorluğuna hicaz makamı {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Dernschwam (1992), Lagebuch einer Reise nach Konstantinopl und Kleines Asien {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Dumont (1979), Une source pour lietude des Communautes Juives de Turquie: les Archives de l'Alliance Israelite Universelle {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Epstein (1980), The Ottoman Jewish Communities and their role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Febvre (1890), Le Theatre de la Turquie {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Franco (1897), Essai sur lʼHistoire des Israelites de lʼEmpire Ottoman, Depuis les origines jusque a nos jours {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1931), Documents Officiels Turcs Concernant les Juifs de Turquie Recueil de 114 lois, reglements, firmans, berats, ordres et decisions de tribunaux {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1932), Turcs et Juifs. Etude Historique, Politique {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1941), Histoire des Juifs dʼIstanbul, despuis la prise de cette ville en 1453 par Fatih Mehmed II, jusqu a nos jours {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1941a), Appendice a lʼOuvrage Documents Officiels Turcs concernant les Juifs de Turquie {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1942), Histoire des Juifs dʼIstanbul, despuis la prise de cette ville en 1453 par Fatih Mehmed II, jusqu a nos jours {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (1947), Türkler ve Yahudiler {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Galante (15 Haziran 1948), En 1804 un incendie detruisit onze synagogues a Haskeuy {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Galante (1986), Histoire des Juifs de Turquie {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Golub & Green (1944), A Short History of the Jews {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Gövsa (SS), Sabatay Sevi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Graetz (1894), History of the Jews {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Gross (1909), La Famille Juive Hamon {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Güleryüz (1992), İstanbul Sinagogları {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Güleryüz (Nisan 2003), Doğuʼnun Rotschildʼi: Kamondo Ailesi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Güleryüz (2008), Türkiye Sinagogları, C.I İstanbul Sinagogları {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Güleryüz (Ocak 2012), Bizansʼtan 20. Yüzyeara - Türk Yahudileri, ISBN 978-9944-994-54-5 {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Hacker (1972), Istanbul Jewry: 1750-1870, A Tale of Two Cities {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Haim (EJF), Fonseca {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Haim & Geller (EJI), İstanbul {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Haim & Geller (BOS), İstanbul - The Boat Ownersʼ Society {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Heyd (1963), Moses Hamon Chief Jewish Physician to Sultan Suleiman the Magnificent {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Kam (ZI), Türk azınlık musikicileri: Zaharya ve İzak {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Karahan (19 Temmuz 1981), İslam Türk Büyükleri - Sokullu {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Karal (1982), Non Muslim Representatives in the First Contitutional Assembly, Christian and Jews in the Ottoman Empire {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Kayalı (1994), Jewish Representation in the Ottoman Parliaments {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Kazgan (Mart 1985), Osmanlı ve Türk Ekonomisinde Şirketleşme Olayı {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Koçu (1954), Türk Zaferleri {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Kupfer (EJ), Tam ibn Yahya {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Lamartine (1991), Osmanlı tarihi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Lazar (EJ), Lnameino {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Lehman (May 1992), Swedish and Dutch sources regarding Moshed ben Yehuda Bebri, an Ottoman Ambassnameor to Sweden {{citation}}: Andozada hech qanday qiymat berilmagan (boʻsh) nomaʼlum parametr mavjud: |publication= (yordam); Unknown parameter |name= ignored (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Lewis (1984), The Jews of Islam {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Marcus (EJ), Hamon {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Molho (1938), Histoire des Israelites de Castoria {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Nicolay (1576), Les navigations, peregrinations et voyages faicts en la Turquie {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Öztuna (20 Nisan 1992), Musikimizde Museviler {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Papo (1967), The Sephardic Community of Vienna, The Jews of Austria: essay on their life, history on a destruction {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Rabinowitz (EJ), Caro Joseph {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Refik (1988), Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100) {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Reinach (1885), Saint Polycarps et les Juifs dʼİzmir {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Renouard (1881), Chez les Turcs en 1881 {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Roditi, Camondoʻs Way {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Rodrigue (1990), French Jews Turkish Jews {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Rodrigue (1997), Türkiye Yahudilerinin Batılılaşması {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Rosanes (1930-1945), Korat ha-Yehidim be-Turkiyah ve-Arzot ha-Knameem {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)CS1 maint: date format ()
• Roth (1980), Histoire du peuple Juif {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Saban (Ocak-Nisan 1983), Ebrei di Turchia, Rassegna Mensile di Israel {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Schick (Mayıs 1986), Osmanlılar Azınlıklar ve Yahudiler {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)CS1 maint: date and year ()
• Scholem (EJ), Shabbetai Zevi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |year= (yordam)
• Sel (1973), Türk Masonluk tarihine ait 3 etüt {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Sertoğlu (1969), Osmanlı İmparatorluğunda azınlık meselesi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Sevilla-Sharon (1982), Türkiye Yahudileri-Tarihsel Bakış {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Shmuelewitz (1984), The Jews of the Ottoman Empire in the late 15th and 16th Centuries {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Şehsuvaroğlu (1953), Asırlar Boyunca İstanbul, Sarayları-Camileri-Abideleri-Çeşmeleri {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Şeni (1997), Les Camondo ou lʼEclipse dʼune Fortune {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Şeni (2010), Camondolar, Bir Hanedanın Çöküşü {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Tanör (1996), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980) {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Terzioğlu (106), Musa Bin Hammun ve onun Diş Tababetine dair Türkçe bir kitabı {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Tugay (2007), Kamondo Han {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Tuğlacı (1985), Osmanlı Şehirleri {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)
• Tunaya (1952), Türkiyeʼde Siyasi Partiler, C.1, İkinci Meşrutiyet Dönemi {{citation}}: Unknown parameter |name= ignored (yordam); Unknown parameter |publication= ignored (yordam)

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Usmonlilar_imperiyasidagi_yahudiylar_tarixi&oldid=5230879" dan olindi