AQSH adabiyoti

Amerika Qoʻshma Shtatlar adabiyoti asosan ingliz tilida boʻlib, boshqa tillardagi adabiyotlar muhojirlarning millatiga, shuningdek,mahalliy xalqlarning ogʻzaki anʼanalariga bogʻliq.

Amerikada dastlab ingliz, fransuz, ispan, nemis va boshqa millatlarning adabiyoti rivojlangan.Masalan,Pensilvaniyada birinchi kitob nemis tilida nashr etilgan va inqilobdan oldin u barcha Amerika koloniyalarida eng katta nashr hisoblangan.^[1]Hind qabilalarining har biri oʻziga xos ogʻzaki adabiyot anʼanalariga ega edi.Biroq, qitʼadagi siyosiy oʻzgarishlar bilan ingliz tili asta-sekin umumiy adabiy tilga aylandi.Bu davr asarlari asosan nasroniy diniy mavzularda boʻlib, keyinchalik asta-sekin tarixiy va siyosiy mavzular bilan toʻldiriladi.Koʻchmanchilarning hindlar bilan boʻlgan munosabatlari va toʻqnashuvlarini tasvirlovchi asarlar ham paydo boʻla boshladi. Jon Uintrop, Uilyam Bredford, Tomas Morton, Alexander Whitaker, Benjamin cherkovi, Cotton Meather kabi nomlar uzoq vaqtdan beri maʼlum.

Mustaqillik urushi (1775-83) bilan bogʻliq boʻlgan bu davr Benjamin Franklin,Aleksandr Hamilton,Tomas Peyn,Tomas Jefferson kabi siyosatchilarning ijtimoiy ishlarining nashr etilishi bilan ajralib turadi.Franklinning avtobiografiyasi va almanaxi (Bechora Richardning almanaxi) Amerika milliy ongining shakllanishiga taʼsir koʻrsatgan boʻlsa,Peynning „ Sogʻlom fikr“ va "Amerika inqirozi „ risolalarida oʻsha davrdagi siyosiy bahslarga eʼtibor qaratilgan. Filipp Moren Frenoning urush haqidagi sheʼrlari ham milliy munozaraga sezilarli taʼsir koʻrsatdi.

1789-yilda Uilyam Xill Braunning birinchi amerikalik romani “Sampatiya kuchi" nashr etildi.Bu kitob sevgi yoʻlida yoʻl qoʻyilgan xatolar tasvirlangan epistolyar janrda yozilgan.

1797-yilda Xanna Vebster Fosterning „Koket:Yoki Eliza Uorton tarixi“ nomli sentimental romani nashr etildi.Unda ikkita halol va yaramas yigitdan birini tanlay olmay, yangi tugʻilgan chaqaloq bilan yolgʻiz qolgan ayol haqida hikoya qilinadi.

1798-yilda ''Charlz Brokden Braunning „Viland“ romani,keyingi yili esa Ormond,Edgar Xantli va Artur Mervinning gotika asarlari nashr etildi.

Sarguzasht janriga Xyu Genri Brakkenrijning „Zamonaviy ritsarlik“ (1792-1815) va Tabita Gilman Tennining "Ayol kixotizmi „ (1801) asarlari kiradi.^[2]

1809-yilda Amerika adabiyotining klassikasi Vashington Irving oʻzining birinchi romani-“Dunyoning boshidan Gollandiya sulolasining oxirigacha boʻlgan Nyu-York tarixi" ni yozdi .

Angliya-Amerika urushidan keyin (1812—15) eski dunyo anʼanalaridan qutulish tendentsiyasi adabiyot va umuman sanʼatda keng tarqaldi.Irvingning 34 hikoyali eskizlar kitobi nashr etildi.Uilyam Kallen Brayant Yangi Dunyo tabiatini chiroyli tasvirlaydigan sheʼrlar yozadi.Jeyms Fenimor Kuper mashhur charm paypoq haqidagi hikoyasini boshlaydi.

Yozuvchi va tanqidchi Jon Nil Logan „Oila tarixi“ (1822), „ Yetmish olti“(1823),Rendolf (1823),Jonatan amaki (1825) va Reychel Dayer (1828,Salom Koppers haqidagi birinchi roman) romanlarini yozgan.U Irving va Kuperni ingliz yozuvchilariga taqlid qilganliklari uchun tanqid qilib, amerikalik yozuvchi „muvaffaqiyatga erishish uchun hech kimga oʻxshamasligi kerak“ deb taʼkidladi^[3]

Detektiv va dahshat janrlarining ixtirochilaridan biri Edgar Allan Po 1832-yilda oʻz hikoyalarini yozishni boshlagan."Qizil oʻlim niqobi","Asher uyining qulashi","Qora mushuk „,“Oʻlikxonadagi qotillik", "Oltin qoʻngʻiz" kabi hikoyalarida dahshatli, tasavvufiy yoki psixologik usullardan mahorat bilan foydalanadi.

1836-yilda sobiq vazir Ralf Valdo Emerson "Tabiat "ni yozdi va adabiyotda transsendentalizmga yoʻl ochdi.Bu sohaning taniqli arbobi va Emersonning doʻsti Genri Devid Toro 1854-yilda "Uolden yoki oʻrmondagi hayot " nomli xotira kitobini nashr etdi.

1837 va 1842-yillarda Nathaniel Hawthorne oʻzining ikki jildli hikoyalarini nashr etdi.1850-yilda uning quvilgan zinokor ayol dramasini tasvirlaydigan "Qizil xat " klassik romani nashr etildi.Xotornning ishi Herman Melvilga katta taʼsir koʻrsatdi, u oʻzining mashhur "Mobi Dik „ (1851) romanini doʻstining donoligi uchun yozganini taʼkidladi. Po, Xotorn va Melvilni qorongʻu romantizm vakillari deb hisoblash mumkin.

Abolisionizm haqidagi siyosiy qarama-qarshiliklar Uilyam Lloyd Xarrisonni “Ozod qiluvchi"ni,Garriet Bicher-Stouni esa dunyoga mashhur "Tom amakining uyi" (1852) asarini yozishga ilhomlantirdi.Shu bilan birga, sobiq qullarning asarlari nashr etila boshlandi:afro-amerikalik Umar ibn Saidning arab tilida tarjimai holi (1831), Garriet Jeykobsning choʻri qiz hayotidagi voqealar kitobi (1861).

Hindlarningda avtobiografik va badiiy asarlari ham paydo boʻla boshladi.1829-yilda Peko qabilasidan Uilyam Eps oʻz hayoti haqida "Oʻrmon bolasi" kitobini nashr etdi.Keyin 1854-yilda Cheroki qabilasidan Jon Rollin tubjoy amerikalik adabiyotdagi birinchi roman boʻlgan Ridj Xoakin Murietaning hayoti va tajribasini nashr etdi

Shoirlar orasida Uolt Uitmen va Emili Dikkinson, shuningdek,Genri Uodsvort Longfello va Jon Grinlayf Uayter oʻquvchilar eʼtiborini jalb qila oldilar.

Amerika fuqarolar urushi haqidagi eng taʼsirli asar 1895-yilda yosh jurnalist Stiven Kreyn tomonidan yozilgan.Uning „ Aibinning qizil belgisi“ romani birinchi marta Filadelfiya matbuotining bir nechta sonida Uning janglari nomi bilan nashr etilgan, keyinchalik alohida kitob sifatida nashr etilgan.

XIX asr adabiyotining yana bir yorqin yulduzi Mark Tven (haqiqiy ismi Samuel Langhorn Klemens) edi.U Amerikada tanqidiy realizmning paydo boʻlishiga hissa qoʻshdi va 1876-yilda yozilgan Tom Soyer va 1884-yilda yozilgan „Geklberri Finning sarguzashtlari“ romanlari jahon klassikasiga aylandi.U,shuningdek,fantaziya janrining rivojlanishiga hissa qoʻshdi, uning ajoyib namunasi-Konnektikutdagi Yanki romani (1889) Qirol Artur saroyida.

• 1930-yil: Sinkler Lyuis (yozuvchi)
• 1936-yil: Evgeniy OʻNil (dramaturg)
• 1938-yil: Pearl Bak (yozuvchi, biograf)
• 1948-yil: T. S. Eliot (shoir, dramaturg)
• 1949-yil: Uilyam Folkner (yozuvchi)
• 1954-yil: Ernest Xeminguey (yozuvchi)
• 1962-yil: Jon Steynbek (yozuvchi)
• 1976-yil: Sol Bellow (yozuvchi)
• 1978-yil: Isaak Bashevis-Singer (yahudiy yozuvchisi)
• 1987-yil: Jozef Brodskiy (ingliz va rus tillarida yozilgan shoir)
• 1993-yil: Toni Morrison (yozuvchi)
• 2016: Bob Dylan (qoʻshiq muallifi)
• 2020: Luiza Glyuk (shoir)

• Statya v Krugosvete
• Sovremennie poeti SShA v russkom perevode

• Amerika adabiyoti - "Muxtor Auezov entsiklopediyasi"dagi maqola
• Pulitser mukofoti AQShdagi nufuzli jurnalistik va adabiy mukofotdir
• Zamonaviy kutubxona 100 ta eng yaxshi romanlar