dam

tom

dam

I \f. — nafas, tin

1 Nafas, tin. ◆ Damim kiytib ketyapti. Damimni rostlab olay. Chukur dam oling. ◆ Jinday damimni rospiab olay, uh.. haliyam oyogʻimning kaltirogʻi bosilgani yoʻq. Hamza, „Paranji sirlari“ . ◆ Baxtingiz bor ekanki, menday koʻli yengil, dami oʻtkir romchiga yoʻlikdingiz. K. Yashin, „Hamza“ . ◆ Ot pishqirgan damiga Erir togʻdagi korlar. "Oysuluv" .

Dam solmoq etn. Duo oʻqib, “kuf-suf” qilmoq, kufsuflamoq. ◆ Kampir Avazning koʻnglidagini 6wiu6, duo oʻqib, tuprokki dam solib, sochdi. "Malikai ayyor" . ◆ Nuriu kishiga borib, dam soldirib keladi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Dam urmoq I) chuqur nafas olib “puf” demoq, puflamoq; 2) ayn. dam solmoq. ◆ \Domullani\ Otxonaga boshlab kirdim. Taqsir, mana bemor, dedim. Domulla kuldi.. Keyin duo oʻkib, otga dam urdi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Normat soʻfi beshik-tervatday likillab, nimalarnidir pichir-lab oʻkir, kelinoyisiga dam urardi. "Mushtum"; 3) ogʻiz ochmoq, „aytmoq“ . Duch kelganning lekin biri ham, Otang — ◆ men, deb urolmadi dam. H. Olimjon . ◆ Hammasi \polvonlar\ nima Kilarini bilmay, boshini kishib, birontasi ham boraman, deb dam urmadi. "Zulfizar bilan Avazxon" . Dami ichiga tushib ketmoq I) nafasi qaytib ketmoq, nafas ololmay qolmoq. ◆ Mashhur artistning dami ichiga tushib ketdi. S. Ahmad, Ufq. ◆ Yana damim ichimga tushdi. Boʻron nafasni boʻgʻardi. H. Nazir, „Muhabbat; 2) jim boʻlib qolmoq“ . ◆ [Elmurod] Bir nafas dami ichiga tushib oʻtirdi-da, soʻng ogʻir bir entikib: -Hay, mayli.. — dedi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ Xoʻja nomini eshitib, Gʻulomjonning dami ichiga tushib ketdi. M. Ismoiliy, „Fargʻona tong otguncha“ .; 3) koʻchma nima deyishini bilolmasdan, ogʻzini ocha olmay qolmoq. ◆ Bu — Ismat-xoʻjaga ayil botdi, shekilli, dami ichiga tushib ketdi. Oydin, „Hazil emish“ . Damiga tortmoq 1) chuqur va kuchli nafas bilan ichiga tortmoq, yutmoq. ◆ Qarasa, qattiq boʻron koʻtarilib, ajdar qizni oʻz damiga tortayotganmish. "Oltin beshik" . ◆ Gazning shamoli odamni damiga tortadi. P. Qodirov, Erk; 2) koʻchma oʻz taʼsiriga olmoq, ilin-tirmoq. ◆ Bizni shyunday avrab, damiga tor-tayotganlar kimlar? — Nuʼmon hoji, Mir-haydar xoʻja, Oqilxon toʻralar. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari. Damini ichiga yutmoq Gapirmasdan, jim turmoq. ◆ Bu yoqda qolgan xotinlar damlarini ichlariga yutib, churq etmay turishipti. S. Ahmad, Ufq. Damingni chiqarma 1) nafasingni chiqarma; 2) hech kimga aytma, gapirma, gʻing dema. ◆ Birmahal-ladan bir qizni olib qochishdi. Boyvachchaning xizmatkorining qizi emish.. Damingni chiqarma! Oybek, „Tanlangan asarlar“ .

2 Ishdan boʻsh vaqt; orom, \ordiq. ◆ Dam bermoq. Dam olmoq. Dam bermay yugurtirmoq. Dam olish uyi. n ◆ Ertaga yakshanba, dam olish kuni. Oʻzbekiston bahorining gurkiragan payti. Gazetadan . ◆ Sohibjon damini olib, yana yoʻlga ravona boʻlibdi. "Zumrad va Qim-mat" . ◆ Hatto Sharofat bilan ikki marta dam olish uyiga borganmiz. “Mushtum” .

3 Biror narsa ichiga yigʻilgan, toʻplangan havo, gaz. ◆ Ballonga dam bermoq. Dami chiqqan ballon, m ◆ ..Ahmad, dami chiqqan pufakdek, boʻshashiboʻtiribqoldi. Mirmuhsin, „Meʼmor“ . ◆ Ilgari govmish sigirning yelinidek solinib turadigan bagʻbaqasi soʻlgan, dami chiqqan pufakday shalviragan. A. Qahhor, „Sarob“ .

4 Oshqozon yoki ichakda ovqatdan paydo boʻlgan yel, gaz. ◆ Xom oʻrik qorinni dam qilar, Gʻoʻr masala — boshga kalava. Maqol . m ◆ Yangi uzilgan uzum ichni dam qiladi. K. Mahmudov, „Oʻzbek tansiq taomlari“ .

5 Taft, issiq, harorat. ◆ Ammo oʻziyam damiga osh pishadigan otaxonlardan. O. Yoqubov,

Pyesalar. ◆ Qiyom chogʻi edi. Quyosh damini gʻir-gʻir esgan shamol kesar edi. Oybek, „O“ .v.shabadalar.

6 koʻchma Kuch, zoʻrlik; shiddat. ◆ Azimjon oʻz rotasidagi jangchilar bilan dushmanning damini kesdi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Azmkor xalqning dahshapsh hamlasi ofat-ning damini kesdi. N. Safarov, „Olovli izlar“ . ◆ Qishning dami kesila boshladi. Oybek, „Navoiy“ .

7 koʻchma Kibr-havo; hovur. ◆ Damidan tushmoq (qaytmoq). Ha/iu xomsan, pisharsan, bu damingdan tusharsan. Maqol . m ◆ Bugun Buxorodan komissiya kelganini eshitgan boʻlsa kerak, kechagi dami ham qolmagan. S. Ayniy, „Qullar“ . ◆ Oʻrinboy ogʻzidagi oshini oldir-maydigan, tutganini shart kesadigan, dami balandgina koʻringan edi. H. Nazir, „Koʻkterak shabadasi“ .

8 Bugʻ, hovur, par. .

Dam yemoq Damlangandan keyin oʻz bugʻi

bilan yetilmoq. ◆ Choy dam yedi. m ◆ Osh dam yeguncha, piyola necha bor qoʻldan qoʻlga oʻtdi. S. Ayniy, „Doxunda“ . ◆ Oshpaz shiypon tagidagi tol tagida kapgirni boshidan baland koʻ-tardi, bu osh dam yeganligiga ishora edi. I. Shamsharov, „Gʻurumsaroyliklar“ .

Dam yemoq Pand yemoq; boʻsh kelmoq, yen-gilmoq. ◆ Maqtanchoqqa dam yemasman. Habibiy . ◆ Birovdan dam yemasman, soʻzga polvon, qah-ramonman der. "Mushtum" . Dam turmoq Jim boʻlmoq, tinch, dim turmoq. ◆ Dam turing, bitdi quloqlar, lahza, jon qurbaqalar. Muqimiy . Dami ichida Aytadiganini ay-tolmaydi, tili qisiq. ◆ Rayhon qishloqda, qizinikida turgan kunlarda Zumradbibining dami ichida boʻldi. H. Gʻulom, „Senga inti-laman“ . ◆ Tojiboy.. qizining yoʻqolganidan koʻra odamlar oʻrtasida isnodga qolishidan qoʻr-qardi. Er-xotinning dami ichida, undan-bundan soʻrab surishtiraylik deyishsa, gap-soʻz tarqab ketadi. S. Zunnunova, „Gulxan“ . Dami kesilmoq 1) gapi boʻlinmoq, soʻzlay olmay toʻxtab qolmoq. ◆ U Valixonga izoh berishga astoydil tayyorlangan edi, Vali-xonning qoʻl siltab, pad qilganini koʻrgach, dami kesilib, ogʻzini ochganicha, tek qarab qoldi. Sh. Toshmatov, „Erk qushi“ . ◆ Xubbiboi.. oʻzining “yoʻqligidan ” shikoyat qilish uchun ogʻzini jufpiasa ham, ammo birdan dami kesilib qoldi. A. Qodiriy, Obid ketmon; 2) koʻchma shiddati pasaymoq, susaymoq. ◆ Ammo bunda kuyovning ishtiroki koʻrilmay, shuning sha mening damim kesilibqoldi. A. Qodiriy, „Oʻtgan kunlar“ . Damini kesmoq (yoki qirqmoq, qaytarmoq) 1) quvvatini ketkazmoq, taʼ-sirini pasaytirmoq. ◆ Issiqning va yogʻli ovqatlarning damini kesish uchun hech kim piyoladan, choynakdan qoʻl uzmas edi. Oybek, „Tanlangan asarlar; 2) taʼzirini bermoq, tarbiyalamoq; oldini olmoq“ . ◆ Ularning fikrlaricha, koʻpni koʻrgan mugʻambir va pishiq domla oʻqituvchi bolani yaxshilab tuzlamoqda va damini qaytarib qoʻymoqda edi. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ . ◆ Bu tadbir orqali ayrim koʻzboʻyamachi qalloblarning damini qirqmoqchi boʻlgashtr. Gazetadan .

dam

II \f. jxj — bir nafaslik fursat; lahza; vaqt

1 On, lahza; kez, payt. ◆ Baxtli damshr. Bir dam jim qolmoq. Shu damgacha. Illy damda. Chilla, har dami tilla. Maqol . ■■ ◆ Bir dam oʻzini yoʻqotib, esankirab qoldi. S. Ahmad, „Ufq“ . ◆ Balki doʻstlar davrasida Kamim boʻlmas hech qachon. Lekin seni oʻsha damda Qaydan topay, onajon. A. Oripov, „Yillar armoni“ .

2 ayr. bogʻl. vazifasida. Baʼzan, go\, goho. ◆ Yoʻlchi ertadan kechgacha dam u ekinda, dam bu ekinda Qambar bshshn birga iipaydi. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Suv dam oqizib ketadi, dam chetga otadi. S. Ahmad, „Ufq“ .

dam

III f. Temirchilarning koʻra yoki oʻchoqdagi koʻmirni yondirish uchun havo yuboradigan, charmdan ishlangan asbobi. | Farhod

◆ Temirchidan bir koʻra, bir dam soʻrab oldi. “Farqod va Shirin” . ◆ Boshqa bir mullaning qorni ham temirchilarning damidek katta ekan. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ .

Dam bermoq (yoki bosmoq) Dam orqali oʻchoqqa, koʻraga havo yubormoq. ◆ Oʻchoqning orqasidagi uyda ikki kishi zoʻr berib, toʻxtovsiz oʻchoqqa dam beradi. Oydin, „Hazil emish“ . ◆ Akam meni taqachiga topshirdi. Yegan-ichganim badaliga ertadan kechgacha dam bosar edim. P. Tursun, „Oʻqituvchi“ .

dam

IV \f. ^j

Chet, qirgʻoq. ◆ Ibrohimov oyogʻini yozgani oʻrnidan turdi va ayvonning damiga borib.. uzoqdagi kaptarrang togʻlarga qaradi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

dam

V \f. ^z) Asbobning kesadigan, oʻtkir tomoni, tigʻi; tigʻ. ◆ Pichoqning dami. Qilichning dami. Ketmonning dami. ti [ Ota-bek\ Xanjarini qinidan sugʻurib oldi-da, damini oydinga solib boqdi. A. Qodiriy,

Oʻtgan kunlar. ◆ Rahimberdi.. katta ketmonning damini egovlab, xirgoyi qilib oʻtirardi. X. Toʻxtaboyev, „Shonli avlod“ .

Pichoq damicha (yoki damiday) Juda yupqa. ◆ Choʻqqilarning uchi xuddi pichoq damiday chaqnab mypunmu. S. Ahmad, „Jimjitlik“ . Qilich damida yurmoq yoki qilich damiga oyoq qoʻymoq Xavfli, halokatli ish qilmoq yoki unga kirishmoq.

ДАМ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

"https://uz.wiktionary.org/w/index.php?title=dam&oldid=626993" dan olindi