Norvegjia

Mbretëria e Norvegjisë Kongeriket Norge (Bokmål) Kongeriket Noreg (Nynorsk)
Flamuri Stema
Himni: Ja, vi elsker dette landet (Shqip: "Po, ne e duam këtë vend") Himni mbretëror: Kongesangen (Shqip. "Kënga e Mbretit")
Shfaq globin Shfaq hartën e Evropës Shfaq territoret dhe varësitë përtej detit
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Oslo 59°56′N 10°41′E / 59.933°N 10.683°E / 59.933; 10.683
Gjuhët zyrtare	Norvegjisht Sámi[1]
Gjuhët e njohura kombëtare	Kven Romani
Besimi (2021)[2][3]	74.9% Krishterimi 68% Kisha e Norvegjisë 6.9% krishterë të tjerë 21.2% pa fe 3.1% Islami 0.8% të tjerë
Nofka	Norvegjez
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Monarkia kushtetuese parlamentare unitare
• Monark	Harald V
• Kryeministri	Jonas Gahr Støre
• President i Storting	Masud Gharahkhani
• Shefi i Drejtësisë	Toril Marie Øie
Kuvendi	Storting
Historia
• Shteti vendosi bashkimin paraprak	872
• Mbretëria e Vjetër e Norvegjisë (Peak extent)	1263
• Bashkimi i Kalmarit	1397
• Danimarka–Norvegjia	1524
• Ri-krijimi i shtetit[4]	25 shkurt 1814
• Kushtetuta	17 maj 1814
• Bashkimi mes Suedisë dhe Norvegjisë	4 nëntor 1814
• Shpërbërja e bashkimit midis Norvegjisë dhe Suedisë	7 qershor 1905
Sipërfaqja
• Gjithsej	385,207 km2 (148,729 sq mi)[5] (61stb)
• Ujë (%)	5.32 (2015)[6]
Popullsia
• Përllogaritje 2024	5,550,203[7] (118th)
• Dendësia	14.4/km2 (37.3/sq mi) (213th)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2024
• Gjithsej	$461.107 billion[8] (51st)
• Për kokë banori	$82,832[8] (8th)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2024
• Gjithsej	$526.951 billion[8] (27th)
• Për kokë banori	$94,660[8] (3rd)
Monedha	Krone norvegjeze (NOK)
Të dhëna të tjera
Gini (2020)	25.3[9] i ulët
IZHNJ (2022)	0.966[10] shumë i lartë · 2nd
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës	UTC+2 (CEST)
Formati i datës	dd.mm.yyyy
Ana e drejtimit të makinës	djathtas
Prefiksi telefonik	+47
Kodi i internetit TLD	.nod

Norvegjia (Bokmål: Norge, Nynorsk: Noreg), zyrtarisht Mbretëria e Norvegjisë, është një vend nordik në Evropën Veriore, i vendosur në Gadishullin Skandinav. Ishulli i largët Arktik i Jan Mayen dhe arkipelagu i Svalbard janë gjithashtu pjesë të Norvegjisë.^[a] Ishulli Bouvet, i vendosur në Subantarktik, është një vartësi; Norvegjia pretendon gjithashtu territoret e Antarktikut të ishullit Pjetër I dhe Tokës së Mbretëreshës Maud. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh në Norvegji është Oslo.

Vendi kufizohet nga Suedia në lindje, Finlanda dhe Rusia në verilindje dhe ngushticën Skagerrak në jug. Norvegjia ka një vijë bregdetare të gjerë përballë Oqeanit Atlantik të Veriut dhe Detit Barents. Si një shtet unitar me një monarki kushtetuese, Norvegjia e ndan pushtetin shtetëror midis parlamentit, kabinetit dhe gjykatës së lartë, siç përcaktohet nga kushtetuta e vitit 1814. Mbretëria e bashkuar e Norvegjisë u krijua në vitin 872 si një bashkim i mbretërive të vogla dhe ka ekzistuar vazhdimisht për 1,151-1,152 vjet. Nga viti 1537 deri në 1814, Norvegjia ishte pjesë e Danimarkës-Norvegjisë dhe, nga 1814 deri në 1905, ishte në një bashkim personal me Suedinë. Norvegjia ishte neutrale gjatë Luftës së Parë Botërore, dhe në Luftën e Dytë Botërore deri në prill 1940 kur u pushtua nga Gjermania Naziste deri në fund të luftës.

Norvegjia ka nënndarje administrative dhe politike në dy nivele: qarqe dhe komuna. Norvegjia është një anëtare themeluese e Kombeve të Bashkuara, NATO-s, Shoqatës Evropiane të Tregtisë së Lirë, Këshillit të Evropës, Traktatit të Antarktidës dhe Këshillit Nordik; anëtare e Zonës Ekonomike Evropiane, OBT-së dhe OECD-së; dhe një pjesë të Zonës Shengen.

Norvegjia ruan modelin nordik të mirëqenies me kujdes shëndetësor universal dhe një sistem gjithëpërfshirës të sigurimeve shoqërore, dhe vlerat e saj janë të rrënjosura në idealet egalitare.^[12] Shteti norvegjez ka pozicione të mëdha pronësie në sektorët kryesorë industrialë, duke pasur rezerva të gjera të naftës, gazit natyror, mineraleve, lëndës drusore, ushqimeve të detit dhe ujit të freskët. Industria e naftës përbën rreth një të katërtën e produktit të brendshëm bruto (PBB) të vendit.^[13] Në bazë për frymë, Norvegjia është prodhuesi më i madh në botë i naftës dhe gazit natyror jashtë Lindjes së Mesme.^[14][15] Vendi ka të ardhurat e katërta dhe të teta më të larta për frymë në botë në listën e Bankës Botërore dhe FMN-së, respektivisht.^[16] Ajo ka fondin më të madh të pasurisë sovrane në botë, me një vlerë prej 1.3 trilion dollarësh.^[17][18]

Norvegjezët janë pasardhës të vikingëve, një popullsi skandinave që luajti një rol shumë të rëndësishëm në historinë europiane mes viteve 800 dhe 1100. Gjatë periudhës vikinge, krahinat që sot janë pjesë e Norvegjisë, filluan të bashkohen gradualisht nën një mbret të vetëm. Mbreti Harald Hårfagre mori nën kontroll pjesën jugore dhe atë perëndimore të Norvegjisë pas betejës së Hafrsfjord-it, në vitin 880, dhe themeloi mbretërinë e tij me qendër në Avaldsnes në Karmøy.

Në vitin 1995, mbreti Olav Tryggvason ndërtoi kishën e parë në Norvegji në Moster (Bømlo), dhe filloi konvertimin e norvegjezëve në fenë e krishterë. Pas betejës së Stiklestad-it, në vitin 1030, feja e krishterë u bë fe shtetërore e Mbretërisë së Norvegjisë. Pas një periudhe gati 100 vjeçare me luftë civile, në vitin 1130, mbreti Sverreætten arriti të shtrijë pushtetin e tij në të gjithë Norvegjinë. Mbretëria e Norvegjisë arriti kulmin e fuqisë së saj (në aspektin ushtarak, ekonomik dhe kulturor) gjatë sundimit të mbretit Håkon Håkonssen.

Familja mbretërore norvegjeze u bashkua me familjen mbretërore suedeze në vitin 1319 dhe më pas me atë daneze në vitin 1380. Anëtari i fundit i familjes mbretërore norvegjeze me të drejtë trashëgimi të fronit të Mbretërisë së Norvegjisë vdiq në vitin 1387. Norvegjia u bë pjesë e Bashkimit të Kalmarit (Kalmarunionen) së bashku me Danimarkën dhe Suedinë në vitin 1397. Në vitin 1450, Suedia doli nga bashkimi si mbretëri më vete. Norvegjia vazhdoi bashkëjetesën me Danimarkën në formën e një bashkimi personal të kurorës (Mbreti i Danimarkës ishte gjithashtu edhe mbret i Norvegjisë, por të dy shtetet do të ishin të pavarur në politikën e brendshme). Ky bashkim, i cili zgjati për 434 vjet, filloi të quhet në shekullin e 18-të, si "nata e 400 viteve" sepse Norvegjia ishte gjysma e dobët e bashkimit dhe praktikisht drejtohej nga Kopenhaga. Periudha 1570-1721, u karakterizua nga luftëra shumëvjeçare të Mbretërisë Danezo-Norvegjeze me Mbretërinë e Suedisë dhe nga taksa të larta për të financuar këto luftëra. Me përjashtim të Luftës së Kalmarit, në përfundim të së cilës, në vitin 1613, u përcaktua se territoret e veriut i përkisnin Norvegjisë, të gjitha luftërat e tjera përfunduan me fitoren e Suedisë dhe humbje të territoreve norvegjeze: Bohuslän, Jämtland dhe Härjedalen.

Mbretëria Danezo-Norvegjeze ishte aleate e Napoleon Bonoparten ndërsa Mbretëria e Suedisë lidhi aleancë me Anglinë dhe Prusinë. Mbas disfatës së Napoleon Bonopartit, në paqen e Kiel-it në vitin 1814, Norvegjia iu dha nën sundim si shpërblim lufte Mbretit të Suedisë. Gjatë pranverës së vitit 1814, duke përfituar nga vazhdimi i veprimeve luftarake në Evropë, u mblodh Parlamenti Norvegjez në Eidsvold. Parlamenti miratoi me 17 maj 1814 Kushtetutën e Norvegjisë, "Grunnloven av 1814". E frymëzuar nga kushtetutat e SHBA dhe Francës, kushtetuta norvegjeze ishte tepër liberale për kohën e saj. Mbas një lufte të shkurtër mes Danimarkës/Norvegjisë dhe Suedisë, Norvegjia u bë pjesë e një bashkimi personal të kurorës me Suedinë. Danimarka mbajti sovranitetin mbi Groenlandën, Islandën dhe ishujt Farëje (Færøyene). Këto territore ishin deri në 1814 pjesë e Norvegjisë dhe administroheshin nga Norvegjia.

Pakënaqësia e norvegjezëve për bashkimin me Suedinë erdhi në rritje dhe në vitin 1905, Suedia u detyrua të njohë pavarësinë e Norvegjisë. Norvegjezët e shprehën vullnetin e tyre për shkëputje nga Suedia me një referendum ku vetëm disa qindra vota ishin në favor të bashkimit me Suedinë. Qeveria norvegjeze ia ofroi kurorën e Norvegjisë princit Carl të Danimarkës. Në një referendum të dytë, shumica e norvegjezëve me të drejtë vote përkrahu monarkinë si formë organizimi të shtetit dhe princin Carl si mbret të Norvegjisë. Në kurorëzimin e tij si mbret i Norvegjisë, princi Carl mori emrin Haakon VII. Familja mbretërore norvegjeze i përket, së bashku me familjen mbretërore të Danimarkës, shtëpisë princërore të Gjermanisë veriore Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg (një nga degët e shtëpisë mbretërore Oldenburg).

Norvegjia ishte shtet asnjanës në Luftën e Parë Botërore. Qeveria norvegjeze mendoi të ndiqte parimin e neutralitetit edhe gjatë Luftës së Dytë Botërore. Me 9 prill 1940, Gjermania sulmoi Danimarkën dhe Norvegjinë. Mbas rreth 2 muaj luftimesh, Gjermania arriti të pushtojë të gjithë Norvegjinë. Pushtimi përfundoi me 9 maj 1945 me kapitullimin e forcave gjermane në Norvegji. Përvoja e Luftës së Dytë Botërore dhe frika e ekspansionit sovjetik shkaktuan një ndryshim rrënjësor në politikën e jashtme të Norvegjisë. Norvegjia është një nga shtetet themeluese të NATO-s në vitin 1949. Norvegjia luajti një rol mjaft aktiv në krijimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara në vitin 1945. Norvegjezët kanë votuar 2 herë në referendum për tu bërë pjesë e Bashkimit Evropian, në 1974 dhe 1994. Në të dy referendumet, shumica e votuesve u shpreh kundër pranimit të Norvegjisë në Bashkimin Evropian.

Partitë që janë të përfaqësuara në parlamentin norvegjez (Stortinget):

• Arbeiderpartiet (Partia Punëtore). Është parti social-demokrate. Aktualisht partia më e madhe në parlament dhe pjesëtare e koalicionit qeveritar.
• FrP ( Partia e Progresit). Është parti populiste e djathtë. Është partia e dytë më e madhe në parlamentin norvegjez.
• Høyre (Partia e Djathtë). Është parti konservatore.
• Sosialistisk Venstreparti SV (Partia e majtë Socialiste). Është parti social-demokrate, por më e majtë se Arbeiderpartiet: rishpërndarje më të madhe të të ardhurave (në politikën e brendshme) dhe kundër pjesëmarrjes në NATO ose në operacionet e udhëhequra nga SHBA. Aktualisht pjesëtare e koalicionit qeveritar.
• Senterpartiet (Partia e Qendrës). Është vazhdim i partisë fshatare dhe ruan pothuajse të njëjtin profil politik. Aktualisht pjesëtare e koalicionit qeveritar.
• Kristelig Folkeparti (Partia Popullore Kristiane). Është parti e qendrës/e djathtë e cila në politikën e saj mbështetet në normat morale të fesë së krishterë (protestante).
• Venstre ( Partia e majtë). Është partia liberale norvegjeze. Në thelb është parti e djathtë, me përjashtim të mbrojtjes së mjedisit.

Sipërfaqja e përgjithshme e Norvegjisë është 324,220 km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 62 00 V, 10 00 L dhe 307,860 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 16,360 km² ujë.

Vija bregdetare e Norvegjisë është 21,925 km e gjatë duke llogaritur këtu tokën amtare (3,419 km) dhe ë gjitha ishujt e mëdha (2,413 km) , ishujt e vegjël, ujdhesat dhe siujdhesat që i takojnë asaj (16,093 km). Kufiri tokësorë është 2,551 km i gjatë.

Klima e Norvegjisë është klimë bregdetare oqeanike përgjatë bregdetit dhe kryesisht e ftohtë dhe e lagësht si në dimër dhe në verë.

Pjesa më e madhe e relievit të Norvegjisë është terren i vrazhdë dhe malorë, përgjatë bregdetit është teren i ulët që formon liqene të shumta. Pjesa veriore është e ngrirë gjatë gjithë vitit. Pika më e ultë e relievit gjendet përgjatë bregut të oqeanit ( 0m ) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,469 metrave në një vend të quajtur Galdëhopingen ( ang.:Galdhopiggen).

Norvegjia, një shtet jo federal, është e ndarë në 15 qarqe administrative të nivelit të parë (fylke). Qarku administrohet nga kuvendi i qarkut të zgjedhur direkt nga populli. Kuvendi zgjedh Guvernatorin e Qarkut. Përveç kësaj, Mbreti dhe qeveria janë të përfaqësuara në çdo qark nga një fylkesmann, i cili në mënyrë efektive vepron si një guvernator. Si e tillë, Qeveria është e përfaqësuar drejtpërsëdrejti në nivel lokal përmes zyrave të qarkut të guvernatorëve. Qarqet ndahen më tej në 357 bashki të nivelit të dytë (Kommunar), të cilat administrohen nga këshilli bashkiak i zgjedhur drejtpërsëdrejti nga populli. Këshilli Bashkiak kryesohet nga Kryetari i bashkisë dhe një kabinet të vogël ekzekutiv. Kryeqyteti i Oslos konsiderohet edhe si qark edhe si bashki. Qarqet e Norvegjisë janë:^[19]

#	Qarku (fylke) 2024	Qendra administrative
3	Oslo	Oslo
11	Rogaland	Stavanger
15	Møre og Romsdal	Molde
18	Nordland	Bodø
31	Østfold	Sarpsborg
32	Akershus	Oslo
33	Buskerud	Drammen
34	Innlandet	Hamar
39	Vestfold	Tønsberg
40	Telemark	Skien
42	Agder	Kristiansand
46	Vestland	Bergen
50	Trøndelag	Steinkjer
55	Troms	Tromsø
56	Finnmark	Vadsø

Qarku (fylke) 2017	Qendra administrative	Bashkia më e populluar	Rajoni
Østfold	Sarpsborg	Fredrikstad	Norvegjia Lindore
Akershus	Oslo	Bærum	Norvegjia Lindore
Oslo	City of Oslo	Oslo	Norvegjia Lindore
Hedmark	Hamar	Ringsaker	Norvegjia Lindore
Oppland	Lillehammer	Gjøvik	Norvegjia Lindore
Buskerud	Drammen	Drammen	Norvegjia Lindore
Vestfold	Tønsberg	Sandefjord	Norvegjia Lindore
Telemark	Skien	Skien	Norvegjia Lindore
Aust-Agder	Arendal	Arendal	Norvegjia Jugore
Vest-Agder	Kristiansand	Kristiansand	Norvegjia Jugore
Rogaland	Stavanger	Stavanger	Norvegjia Perëndimore
Hordaland	Bergen	Bergen	Norvegjia Perëndimore
Sogn og Fjordane	Leikanger	Førde	Norvegjia Perëndimore
Møre og Romsdal	Molde	Ålesund	Norvegjia Perëndimore
Sør-Trøndelag	Trondheim	Trondheim	Trøndelag
Nord-Trøndelag	Steinkjer	Stjørdal	Trøndelag
Nordland	Bodø	Bodø	Norvegjia Veriore
Troms	Tromsø	Tromsø	Norvegjia Veriore
Finnmark	Vadsø	Alta	Norvegjia Veriore
Svalbard (zonë e painkorporuar)	Longyearbyen	Longyearbyen	Norvegjia Veriore

Norvegjia është një ndër shtetet me të ardhura më të larta për banorë në botë, për shkak të burimeve natyrore të naftës. Një ndër eksportuesit më të mëdhenj të naftës si sasi e përgjithshme dhe për banorë. Të ardhurat nga nafta që nuk përdoren vendosen në një fond që do të përdoret në të ardhmen për pagimin e pensioneve etj. Ky fond është unik në botë, dhe ka sot rreth 375 miliard euro.Ky eshte vendi ku jetohet me mire dhe me te ardhurat me te larta ne bote per person .

Norvegjia ka 4.574.560 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite ndersa jetegjatesia eshte 81.9 vjec duke e renditur Norvegjine ne vendin e 17 sipas  Life Expectancy by Country. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, të tjerë katolik dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Janë dy gjuhë zyrtare: bokmål, e ngjashme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra . Pakica më e madhe kombëtare autoktone është Laponët, dhe janë rreth 20.000.

Qytetet Norvegjeze nga jugu në veri: Kristiansand - Stavanger - Fredrikstad - Drammen - Oslo (kryeqytet) - Bergen - Hamar - Florø - Ålesund - Trondheim - Mo i Rana - Bodø - Narvik - Harstad - Tromsø - Hammerfest - Vardø

Norvegjia ka 4.873.000 banorë, mosha mesatare e popullsisë është 38 vite. 100% e popullsisë është e arsimuar. Numri më i madh i Norvegjezëve janë Luterët, 86%, katolikë dhe protestant 3%, të tjerët janë të papërcaktuar. Në Norvegji ka dy gjuhë zyrtare: bokmåle, e ngjajshme me gjuhën daneze dhe nynorsk (norvegjeze) e ngjajshme me gjuhët e vjetra. Pakica më e madhe kambëtare autoktine janë Laponët, dhe janë rreth 20 000. Kultura e tyre ka qene e vecante. Ata ishin shume te mire dhe naten e kalonin ne kafiteri apo dicka tjeter ata kishin teatre te njohura.

1. ^ "Offisiell status for samisk" (në anglisht). Language Council of Norway. Arkivuar nga origjinali më 15 gusht 2023. Marrë më 19 gusht 2021.
2. ^ Church of Norway Arkivuar 16 qershor 2021 tek Wayback Machine Statistics Norway 15 June 2021
3. ^ Members of religious and life stance communities outside the Church of Norway, by religion/life stance. Arkivuar 6 dhjetor 2022 tek Wayback Machine Statistics Norway 27 September 2021
4. ^ "The Re-establishing of a Norwegian State". regjeringen.no (në anglisht). 5 korrik 2020. Arkivuar nga origjinali më 18 prill 2017. Marrë më 17 prill 2017.
5. ^ "Arealstatistics for Norway 2019" (në anglisht). Kartverket, mapping directory for Norway. 20 dhjetor 2019. Arkivuar nga origjinali më 8 qershor 2019. Marrë më 1 mars 2020.
6. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
7. ^ "Population, 2024-01-01" (në anglisht). Statistics Norway. 1 janar 2024. Arkivuar nga origjinali më 4 maj 2021. Marrë më 24 shkurt 2024.
8. ^ ^{a b c d} "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Norway)". www.imf.org (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Arkivuar nga origjinali më 16 prill 2024. Marrë më 16 prill 2024.
9. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 22 qershor 2022.
10. ^ "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
11. ^ National Research Council (U.S.). Polar Research Board (1986). Antarctic treaty system: an assessment (në anglisht). National Academies Press. ISBN 978-0309036405. Marrë më 24 korrik 2011.
12. ^ "Norwegian Society / Living in Norway". Study in Norway (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 21 mars 2018. Marrë më 21 mars 2018.
13. ^ "Statistics Norway raises '07 GDP outlook, cuts '08". Reuters (në anglisht). 6 shtator 2007. Arkivuar nga origjinali më 22 shtator 2020. Marrë më 8 mars 2009.
14. ^ "Country Comparison :: Crude oil – production". CIA – The World Factbook (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 mars 2017. Marrë më 16 mars 2016.
15. ^ "Country Comparison :: Natural gas – production". CIA – The World Factbook (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 mars 2016. Marrë më 16 mars 2016.
16. ^ "The World's Richest Countries". forbes.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 31 janar 2018. Marrë më 12 dhjetor 2014.
17. ^ Holter, Mikael (27 qershor 2017). "The World's Biggest Wealth Fund Hits $1 Trillion". Bloomberg L.P. (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 shtator 2017. Marrë më 19 shtator 2017.
18. ^ Meredith, Sam (31 janar 2023). "Norway's gigantic sovereign wealth fund loses a record $164 billion, citing 'very unusual' year". CNBC (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2023. Marrë më 26 prill 2023.
19. ^ ^{a b} "Fylkesinndelingen fra 2024" (në norvegjisht). Regjeringen. 2022-07-05. Marrë më 2024-03-02.

 Commons: Norvegjia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

• Mbreti
• Qeveria
• Parlamenti - Stortinget
• Ministria e Informimit - Info
• Ministria e Informimit - portal
• Enti i statistikave-Statistics Norway
• Harta zyrtare
• Banka Norvegjeze
• WTO: Trade Policy Review: Norway
• Sources to Legal Information in Norway
• The Norwegian Constitution in English
• Norwegian law in English
• Public holidays in Norway
• Norwegian climate

• Komuniteti i Studentëve në Norvegji Arkivuar 5 prill 2005 tek Wayback Machine (Oslo)
• Qendra Islamike Kulturore Shqiptare në Norvegji (Oslo)