Ans 1680

1680 : en Japon, mòrt dau shogun Tokugawa Ietsuna (1651-1680) que son rèine èra estat marcat per un lòng periòde de patz. Foguèt remplaçat per son fraire Tokugawa Tsunayoshi (1680-1709). Lo dàimio Hotta Masatoshi foguèt nomat cap dau conseu dau novèu shogun (→ 1684).
1682 : començament de la colonizacion de Pennsilvània per leis Anglés.
1682 : en Etiopia, mòrt dau negus Yohannes I^èr (1667-1682). Son rèine marquèt lo començament dau declin de l'autoritat centrala dei negus minada per l'autonòmia creissenta de l'aristocracia. Foguèt remplaçat per son fiu Iyasu I^èr (1682-1706).
1682 : en Japon, enebiment de la prostitucion e de divèrsei produchs de luxe per lo shogun Tokugawa Tsunayoshi. Son objectiu èra d'aumentar lo nivèu de vida deis abitants mai aquò favorizèt subretot lo desvolopament de la contrabanda.
1682 : Dins la region dau Golf de Guinèa, començament d'una tièra de campanhas militaras expansionistas en direccion dau sud-oèst per la ciutat-estat d'Oyo.

1683 : revirada dau sètge otoman de Viena après una còntra-ofensiva menada per d'armadas austrianas e polonesas.
1683 : dins lo sud d'Etiopia, invasion d'una armada oròmo que foguèt victoriosament arrestada per lei fòrças dau negus Iyasu I^èr (1682-1706) a la batalha de Melka Shimfa.

1683-1684 : aprofichant lei dificultats intèrnas d'Espanha e son isolament diplomatic, França menèt una brèva guèrra lòng de sa frontiera nòrd-èst per conquistar divèrsei territòris que fasián partida dau relarg tradicionau dei vilas annexadas a l'eissida dei guèrras francoespanhòlas precedentas.
1684 : en China, començament d'una politica de repoblament dei regions litoralas gràcias a una politica d'avantatges fiscaus.
1684 : per de rasons mau conegudas, assassinat de Hotta Masatoshi, conselhier principau dau shogun. Tokugawa Tsunayoshi aprofichèt l'occasion per limitar lei poders donats ai daimios au profiech dei camarlencs qu'èran mens poderós.
1685 : en China, l'emperaire Kangxi contunièt sa politica en favor dei païsans chinés amb una lèi enebissent lei confiscacions de tèrras.
1685 : en Etiopia, temptativa d'usurpacion dau poder per un pretendent, Yeshaq Iyasu, sostengut per lei senhors dau sud de Gojjam. Leis insurgents foguèron rapidament vencuts e l'usurpator executat.
1685 : en Yucatan, resisténcia de la ciutat-estat maia de Tayasal còntra una ataca espanhòla (→ 1687).
1687 : revirada novèla d'una ataca espanhòla destinada a convertir la vila maia de Tayasal que gardèt son independéncia e sa religion (→ 1697).
1687 : per de rasons religiosas, lo shogun enebiguèt de mautractar ò de tuar lei chins (→ 1695).

1689 : après divèrseis escaramochas en Asia Centrala e Orientala, Russia e China signèron un tractat per definir sa frontiera comuna. Lo traçat foguèt establit sus lei Monts Stanovoi e lo riu Argun.

1681 : acabament de la construccion dau Canau dei Doas Mars qu'èra dirigida per Pèire Pau Riquet dempuei 1661. Foguèt classat Patrimòni Mondiau de l'Umanitat en 1996.

1685 : premiera publicacion per Isaac Newton (1643-1727) de la lèi de la gravitacion.
1686 : publicacion de la premiera carta meteorologica per l'astronòm Edmund Halley (1656-1742).
1687 : publicacion per Isaac Newton (1643-1727) de son òbra majora, Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (en occitan Principis matematics de la filosofia matematica). I presentèt son trabalh qu'èra una sintèsi dei descubèrtas realizadas dempuei la fin dau sègle XVI amb lo principi d'inercia, la proporcionalitat dei fòrças e deis acceleracions, l'egalitat de l'accion e de la reaccion, lei lèis dei collisions, lo movement dei fluids e la teoria de l'attraccion universala. Aquò permetèt de desvolopar la mecanica classica que demorèt la nòrma fins a l'aparicion de la mecanica relativista en 1905.