Savez komunista Jugoslavije

Moderni radnički pokret u jugoslavenskim zemljama javlja se (u poređenju s razvijenijim zemljama evropskog zapada) znatno kasnije i bio je pod jakim idejnim i političkim utjecajem socijalističkih pokreta tih zemalja. Prvi snažniji podsticaji stvaranju radničkih organizacija i pojavi prvih propagatora socijalizma u jugoslavenskim zemljama došli su poslije osnivanja Prve Internacionale i poslije Pariske Komune. Prvi propagator socijalističkih ideja u jugoslavenskim zemljama bio je Svetozar Marković.^[1] Njegov primjer slijede: Vasa Pelagić, Dimitrije Cenić, Andra Banković i drugi. Tada ili nešto kasnije javljaju se prvi propagatori socijalizma i u drugim jugoslavenskim zemljama: Dragutin Kale, France Železnikar, Vitomir Korać, Vasil Glavinov i drugi. Nastaju i prva radnička i socijalistička glasila: Radnički prijatelj, Delavski list, Revolucija i drugi.

Intenzivniji proces osnivanja sindikalnih i političkih organizacija radničke klase u Hrvatskoj, Sloveniji i Vojvodini uslijedio je poslije stvaranja socijaldemokratskih partija Mađarske i Austrije i osnivanja Druge Internacionale 1889. Prve radničke organizacije u Vojvodini i Sloveniji nastale u to vrijeme, bile su u sastavu mađarske ili austrijske socijaldemokratske partije. U posljednjoj deceniji 19. i prvoj polovini 20. vijeka osnovane su socijaldemokratske partije Hrvatske i Slavonije (1894), Slovenije (1896), Dalmacije (1903), Srbije (1903) i Bosne i Hercegovine (1909). Partijske organizacije u Vojvodini ostale su do Prvog svjetskog rata u sastavu mađarske socijaldemokratske partije. U Makedoniji su postojale pojedine socijalističke organizacije.

Ove su organizacije (premda su djelovale u različitim državnim okvirima i u različitim prilikama) svojom pojavom i aktivnošću označile novu etapu u historiji svojih naroda. S njima se na pozornici društvenih zbivanja pojavila radnička klasa kao organizovana društveno-politička snaga. Na njihovu inicijativu u okviru radničkog pokreta pojavile su se nove organizacije: sindikati, radničke komore, ustanove socijalnog osiguranja i radnička prosvjetna društva. U njihovim glasilima i raznim publikacijama objašnjavana su društvena kretanja sa stanovišta interesa radničke klase i propagirana nova, marksistička teorija o društvu. Vodeći borbu za poboljšanje položaja radničke klase, socijaldemokratske partije borile su se istovremeno za demokratska prava i slobode kao i za sudjelovanje najširih narodnih slojeva u političkom životu. Početkom Prvog svjetskog rsta socijaldemokratske partije u jugoslavenskim zemljama bile su zabranjene ili je, zbog ratnih prilika, njihov rad bio obustavljen. U završnim etapama rata, pod utjecajem teških socijalnih prilika i perspektive poraza Centralnih sila, one se postepeno organizacijski obnavljaju i počinju djelovati. Od 1917, a pogotovo u 1918, jugoslavenske zemlje, osobito one pod Austro-Ugarskom, zahvatili su spontani pokreti vojničkih, radničkih i seljačkih masa. Pod utjecajem tih revolucionarnih kretanja i Oktobarske revolucije, obnavljanje aktivnosti socijaldemokratskih partija bilo je prožeto žestokim političkim i idejnim sukobima. U rukovodstvima tek obnovljenih socijaldemokratskih partija Srbije, Bosne i Hercegovine i Dalmacije prevladale su pristalice klasne borbe. Oni su isticali solidarnost s Oktobarskom revolucijom i prihvatali Lenjinovu inicijativu za stvaranje nove, komunističke internacionale. U rukovodstvima socijaldemokratskih partija Hrvatske i Slovenije glavnu su riječ u početku imali reformisti i pristalice klasne saradnje s buržoazijom.

 

 

Kada je nakon Prvog svjetskog rata nastala Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, različite socijaldemokratske partije koje su postojale na područjima Austro-Ugarske, Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore zatražile su ujedinjenje svojih partija. Ove težnje o ujedinjenju su bile posljedica uspona u revolucionarnom pokretu po uzoru na Oktobarsku revoluciju 1917. godine u Rusiji. Ideja je bila široko prihvaćena od strane partija i organizacija iz cijele zemlje, a aprila 1919. u Beogradu je održan Kongres ujedinjenja, kojem je prisustvovalo 432 delegata koji su predstavljali 130.000 organizovanih pristalica radničke klase iz svih krajeva Kraljevine, izuzev područja današnje Slovenije.^[2] Na ovom kongresu Partiji se pridružuju: Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine, Srpska socijaldemokratska stranka, Socijaldemokratska partija Dalmacije i dio članstva Socijaldemokratske stranke Hrvatske i Slovenije. Na svom Prvom kongresu Socijalističke radničke partije Jugoslavije stranka je postavila "Principe ujedinjenja", principe partijske organizacije. Osuđen je društveni šovinizam i donijeta je odluka o pridruživanju Kominterni. Za predsjednika stranke je bio izabran Filip Filipović, a Živko Topalović za glavnog sekretara. Tada je uz sudjelovanje istih delegata održan i Kongres sindikalnog ujedinjenja, koji se izjasnio za jedinstvo sindikalnog pokreta, a izabrano je Centralno radničko sindikalno veće Jugoslavije (CRSVJ). Održana je i Konferencija žena socijalistkinja (komunistkinja) koja je prihvatila program SRPJ. U Zagrebu je 10. oktobra 1919. osnovan Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ), koji je također usvojio program SRPJ(k). U aprilu 1920. radničke Socijalističke partije Slovenije i Jugoslovenska socijaldemokratska stranka zvanično su pristupile Socijalističkoj radničkoj partiji Jugoslavije (komunisti). Time je bio dovršen proces ujedinjenja jugoslavenskog radničkog pokreta.

 

Naglo je jačao utjecaj SRPJ(k) i ona je brzo izrasla u značajan politički faktor u zemlji. Međutim, rast stranke je također podstakao neslaganja o partijskom programu i doveo je do podjele između dvije struje. Reformistički centrumaši, su naglašavali da kraljevstva industrijski nerazvijenih država nisu zrela za revoluciju. Suprotstavljala se naglasku o klasnoj borbi i bliskoj vezi između stranke i sindikata, a zalagala se za učešće u političkom životu legalnim sredstvima i za rad na društvenim promjenama. Druga struja su bili komunistički revolucionari, tvrdeći da su preduslovi za revoluciju već postojali, te se zalagali su centralizovanu partiju, bliski savez sa sindikatima i zauzimanje vlasti silom. Na Drugom Kongresu održanom od 20-25. juna 1920. u Vukovaru za nove sekretare izabrani su Filip Filipović i Sima Marković. Na ovom kongresu komunistički revolucionari predvođeni Filipom Filipovićem su odnijeli prevagu, a partija je promijenila ime u Komunistička partija Jugoslavije.

 

Na opštinskim izborima u martu i augustu 1920. partija je osvojila opštine u mnogim gradovima (Beograd, Zagreb, Osijek, Skoplje, Niš i dr.), a na izborima za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS, u novembru 1920, dobila je 58 mandata i zauzela treće mjesto po broju poslanika u Skupštini.^[3] U ljeto 1920. SRPJ(k) je imala preko 65.000 članova, a ujedinjeni sindikati oko 210.000. Tada je izdavala svoje središnje glasilo Radničke novine kao i brojne pokrajinske i lokalne listove. U aprilu 1920. održan je štrajk oko 50.000 željezničara, a to je bila jedna od najkrupnijih radničkih akcija toga vremena. Štrajk je protekao u znaku pojačane odlučnosti režima da se obračuna s revolucionarnim pokretom gdje su bile poduzimane mjere poput: prve zabrane proslave 1. maja, pojačana cenzura, hapšenja rukovodilaca SRPJ(k), suspendovanje komunističkih odbornika u opštinama i raspuštanje komunističkih opštinskih uprava, proglašenje militarizacije željezničara, oružani napadi na štrajkače. Ovi događaji dali su dobar izgovor kralju Aleksandru da optuži KPJ za pokušaj državnog prevrata, te je objavio Obznanu u kojoj je zabranjena svaka komunistička aktivnost do donošenja novog Ustava. Uslijedila su zatvaranja organizacija KPJ i masovna hapšenja. Većina rukovodećih komunista, uključujući i komunističke poslanike, bila je uhapšena, a KPJ organizaciono razjedinjena. Čim je ustav bio izglasan, Skupština je 2. augusta 1921. donijela Zakon o zaštiti države, kojim je komunistička aktivnost kvalifikovana kao zločinačka. U obrazloženju tog zakona KPJ je optužena kao krivac za neuspjeli atentat na regenta Aleksandra i atentat na ministra policije Milorada Draškovića u junu-julu 1921.

Ovakvi uslovi nužno su nametali stvaranje ilegalne revolucionarne partije koja će odgovarajućim programom radikalnih društvenih promjena izrasti u avangardu radničke klase i svih drugih ugnjetenih društvenih slojeva. Ovaj period bio je u znaku idejne i političke borbe između revolucionarnih snaga i snaga sa reformističkim,socijaldemokratskim i anarhosindikalnim idejnim naslijeđem. U sukobu tih snaga u vrhovima KPJ ubrzo su nastale lijeva i desna frakcija. U to vrijeme postojala su 3 rukovodstva KPJ:

• Rukovodstvo KPJ izabrano na Vukovarskom kongresu, koje je bilo uglavnom u zatvoru.
• Alternativno centralno vođstvo stranke u zemlji koje su vodili Kosta Novaković, Triša Kaclerović i Moša Pijade.
• Izvršni komitet partije u inostranstvu, (osnovan u Beču u septembru 1921.) predvođen Simom Markovićem.

Na Prvoj zemaljskoj konferenciji održanoj u Beču u julu 1922. godine: Sima Marković je tvrdio da je odložio revoluciju i usmjerio se na ustavne promjene, dok je Kosta Novaković želio da cilja na "brzu revolucionarnu promjenu." Marković je ubijedio većinu delegata u svoj stav čime su prevladali stavovi desne frakcije. Kominterna je na svom 4. kongresu potvrdila "desničarsku" većinu, ali su njeni govornici kritikovali vođe KPJ koji su bili "posvetili svu svoju pažnju izbornoj pobjedi", zapostavljajući komunističke metode klasne borbe. Na Drugoj zemaljskoj konferenciji održanoj u Beču od 9-12. maja 1923. usvojeni su stavovi lijeve frakcije o: stvaranju ilegalne kadrovske partije na principu demokratskog centralizma, osvajanju pozicija u sindikalnim i drugim legalnim organizacijama i otvaranju diskusije u KPJ o nacionalnom pitanju u Kraljevini SHS. To je pospješilo proces stvaranja ilegalnih organizacija KPJ i osnivanje legalnih organizacija: Nezavisnih sindikata, Nezavisne radničke partije Jugoslavije (NRPJ) i Saveza radničke omladine Jugoslavije (SROJ), preko kojih je KPJ počela razvijati političku aktivnost.

Daljnji stepen u ideološkom sazrijevanju KPJ bile su odluke njene Treće zemaljske konferencije KPJ održane u Beogradu od 1-4. januara 1924. Odlučeno je da se uz zabranjenu KPJ osnuje i jedna legalna radnička partija, Nezavisna radnička partija Jugoslavije (NRPJ) preko koje bi komunisti vodili borbu protiv buržoaske vlasti. Konferencija je odbacila shvatanja Sime Markovića o nacionalnom pitanju i orijentisala se na borbu za ravnopravnost jugoslavenskih naroda. U to je vrijeme KPJ imala 1000 članova. Kao odgovor na pojačanu aktivnost KPJ uslijedili su u 1924. protiv nje novi udarci SHS režima, gdje je zabranjen rad NRPJ i SROJ. Posebno su negativne posljedice imali stavovi koje je zauzela Kominterna na svom 5. kongresu u Moskvi 1924. o jugoslavenskom nacionalnom pitanju. Princip samoodređenja bio je izražen u zahtjevu za razbijanje "versajske Jugoslavije" i za stvaranje federacije radničko-seljačkih republika na Balkanu, čime se isključivala mogućnost rješenja nacionalnog pitanja u okviru Jugoslavije. Prihvativši stav Kominterne, KPJ se našla izvan tekućih političkih zbivanja u zemlji koja su nosila pečat borbe između vladajuće srpske buržoazije i buržoazija ostalih naroda. Upravo ova diskusija oko nacionalnog pitanja i državnog ujedinjenja vođena je između odvojenih partijskih grupa tokom najvećeg dijela 1920-ih godina, a u njoj su učestvovali gotovo svi istaknuti partijski funkcioneri. U Rezoluciji Centralnog odbora Nezavisne radničke partije Jugoslavije (NRPJ) dat je proglas u kojem se kaže da sve nacije Jugoslavije imaju neotuđivo pravo na samoopredjeljenje, kao i na njihov kasniji slobodni sporazum o ulasku u Federaciju radničko-seljačkih republika Balkana. Također, NRPJ ocjenjuje da je jedan od prvih zadataka u tom pravcu borba protiv srpskog šovinizma. Neslaganja i nadmetanja dvije frakcije unutar partije slabilo je snagu partije. Ni pokušaj Kominterne da se stanje sredi pomirenjem frakcija i izborom Sime Markovića za sekretara KPJ na Trećem kongresu KPJ u Beču od 14-22. maja 1926. nije donio pozitivne rezultate. Tako je KPJ u doba porasta krize buržoaskog sistema u Jugoslaviji ostala nekonsolidovana i bez odgovarajuće političke platforme.

Frakcijske borbe u rukovodstvima dovele su KPJ na rub rascjepa i onesposobile je za organizovanu političku akciju. Nastojanja vođa frakcija da osiguraju svoj utjecaj u partijskom članstvu naišla su tada na odlučan otpor, a njegovi nosioci bili su kadrovi izrasli u neposrednoj borbi radnićke klase. Otpor je najsnažnije došao do izražaja na Osmoj konferenciji zagrebačke organizacije KPJ održan 25-26. februara 1928. Na čelu otpora bio je organizacioni sekretar Mjesnog komiteta KPJ Josip Broz Tito, kao i Đuro Đaković, Andrija Hebrang i Blagoje Parović. Josip Broz je na konferenciji optužio obje frakcije, ističući da je obračun s njima prvi uslov za konsolidaciju KPJ. Konferencija je osudila frakcije, a Broza izabrala za sekretara zagrebačke organizacije. Stavovi zauzeti na ovoj konferenciji ušli su u otvoreno pismo kojim se Kominterna u proljeće 1928. obratila članstvu KPJ i koji su zatim postali osnovom za pripremu Četvrtog kongresa KPJ. Kongres je održan od 5-12. novembra 1928. u Dresdenu u Njemačkoj. Iznesena je oštra kritika sukoba između frakcija, a naročito Sime Markovića. Kongres je ponovo potvrdio principe centralizma i tražio da se rukovodstvo sastoji od industrijskih radnika obrazovanih u duhu lenjinizma. Jovan Mališić je bio izabran za političkog sekretara, a za organizacionog sekretara Đuro Đaković. Kongres je također predvidio neizbježnu buržoasku revoluciju, usvojio teoriju Kominterne o društvenom fašizmu, koji je socijaldemokratiju posmatrao kao oblik fašizma i potvrdio politiku raspada Jugoslavije kao "vještačke versajske tvorevine." I Komunistička partija Jugoslavije i Kominterna su podržavali ove stavove do 1935. KPJ je tada imala 2034 člana.

 

Nakon atentata u Narodnoj skupštini u Beogradu, kralj Aleksandar je 6. januara 1929. ukinuo ustav iz 1921, raskinuo Narodnu skupštinu te zaveo šestojanuarsku diktaturu. Odmah zatim je krenuo obračun sa ljevičarskim pokretima i partijama. Osim vođa, hapšeni su, podvrgavani mučenju, osuđivani na višegodišnje robije i ubijani su brojni članovi i simpatizeri KPJ. CK KPJ je odgovorio pozivom na ustanak, ocjenjujući da je revolucionarna situacija već nastupila. Time je KPJ, malobrojna i nekonsolidovana, bez čvršće veze s radničkom klasom i bez oslonca u drugim društvenim slojevima bila izložena represiji tadašnje kraljevske vlade i njihovog policijskog aparata. U oružanim borbama sa policijom ubijeni su Đuro Đaković, politički sekretar KPJ, Nikola Hećimović, sekretar Crvene pomoći, kao i članovi CK KPJ Marko Mašanović, Rista Samardžić, Božo Vidas Vuk, Bracan Bracanović i sedam sekretara SKOJ-a. Posljedica svega ovoga je bilo to da je KPJ organizaciono razbijena, a njen krnji Centralni komitet je u aprilu 1930. prešao u Beč, ostavši bez veza s preostalim organizacijama u zemlji.

Uvođenjem diktature vlasti nisu uspjele da konsoliduju sistem centralizma, a nisu našle ni šire političke oslonce u društvu. Velika privredna kriza brzo je podstakla neraspoloženje narodnih slojeva i podsticala njihovu spremnost za borbu. Zato je i odlučan otpor KPJ diktaturi znatno pridonio podizanju njenog ugleda i utjecaja u narodu. S druge strane, poučeni teško plaćenim iskustvom, komunisti su se u praksi odrekli avanturističke parole ustanka i postepeno se sve uspješnije koristili onim oblicima borbe koje su narodne mase prihvatale. Pored porasta neraspoloženja u radničkim i seljačkim masama, u ovo vrijeme revolucionarne ideje sve izrazitije zahvataju inteligenciju, a pogotovo studente i srednjoškolsku omladinu, u kojima KPJ i SKOJ nalaze pouzdanu i sve masovniju osnovu. To je jasno došlo do izražaja u studentskim nemirima 1931. Revolucionarnom pokretu u vrijeme diktature prilaze i brojni književnici, publicisti, umjetnici, koji su pokrenuli više listova i časopisa marksističke orijentacije. Godine 1932. obnovljeno je više pokrajinskih organizacija i rukovodstava KPJ (Slovenija, Bosna i Hercegovina, Vojvodina, Crna Gora). Taj proces je ubrzan 1933. i 1934, kada su osobito došle do izražaja posljedice ekonomske krize i političkog sistema diktature. Na razvitak i aktivnost KPJ u ovom razdoblju negativno je utjecala činjenica da je njen CK bio u inostranstvu, bez čvršćih veza s organizacijama i bez punijeg uvida u politička kretanja u zemlji, te opterećen starim, sektaškim koncepcijama. On je djelovao više kao činovnički aparat u mehanizmu Kominterne nego kao političko rukovodstvo jednog posebnog revolucionarnog pokreta.

U periodu oružanog otpora i represije, broj članova partije je nastavio drastično da opada, od 400 aktivnih članova krajem 1929. godine, na svega 200 članova do 1932. Međutim, u otporu diktaturi, komunisti su na kraju te decenije izrasli u čvrsto organizovanu partiju, koja je imala čvrste vrijednosti i pravila ponašanja u čijoj su srži bili spremnost na žrtve i unutrašnja solidarnost. Četvrta zemaljska konferencija KPJ koja je bila održana u Ljubljani od 24—25. decembra 1934, pokazala je da je partija organizacijski obnovljena. Na ovoj konferenciji su bile izražene pozitivne tendencije u prodiranju KPJ u politički život zemlje. Od posebnog značaja za dalju aktivnost partije bili su njeni stavovi o nacionalnom pitanju i odluke da se u sastavu KPJ osnuju nacionalne komunističke partije Hrvatske i Slovenije, a kasnije i Makedonije, te da se pristupi stvaranju antifašističkog fronta.^[4] Za sekretara CK KPJ izabran je Milan Gorkić (pravim imenom Josip Čižinski), koji je ovu funkciju obavljao po odluci Kominterne od sredine 1932.

 

Brzi uspon na vlast Adolfa Hitlera u Trećem Rajhu 1930-ih postao je najveći problem komunističkom pokretu. Kominterna obustavlja rat protiv socijaldemokratije i "buržoaskih" partija kao najvećeg neprijatelja, i počinje sa okupljanjem svih potencijalnih saveznika protiv fašizma. Politbiro izabran na ljubljanskoj konferenciji sačinjavali su: Milan Gorkić, Blagoje Parović, Josip Broz, Kamilo Horvatin i Adolf Muk. Od petorice izabranih, jedino je Broz uspjeo dočekati kraj staljinove Velike čistke u KPJ živ i na slobodi. Pošto Centrani komitet, koji se nalazio u inostransvu, nije mogao efikasno da utječe na rad partijskih organizacija, sredinom 1935. godine osnovan je Zemaljski biro CK kao operativni organ u zemlji, koji je pomogao u čvršćem povezivanju i usmjeravanju aktivnosti partije. Krajem 1935. KPJ je imala oko 3.000 članova. Da bi spriječio širenje revolucionarnog pokreta, režim je pojačao progone protiv KPJ. Krajem 1935. uslijedila je policijska provala u kojoj je do marta 1936. uhapšeno 950 članova KPJ, među kojima i najveći dio rukovodstva u zemlji. U skladu sa odlukom Kominterne o prelasku rukovodstva KPJ u zemlju i o njegovom osnivanju iz redova ljudi koji su izrasli u samom pokretu, odlučeno je da Josip Broz, član Politbiroa CK, ode na rad u Kraljevinu Jugoslaviju. Tokom 1937. godine unutar KPJ su osnovane Komunistička partija Hrvatske i Komunistička partija Slovenije.

KPJ tih godina prihvata politiku narodnog fronta i novi kurs Kominterne da je fašizam najveći neprijatelj. Istovremeno ustaše, pod utjecajem fašističke Italije i nacističke Njemačke, razvijaju snažno antikomunističku ideologiju. Već 1937. Komunistička partija Hrvatske u svom proglasu osuđuje stavove "frankovačko-fašističke demagogije o nezavisnoj hrvatskoj državi," koja želi "da hrvatskom narodu umjesto jednog jarma nametne drugi, još gori jaram Rima i Berlina."

 

Upravo u tako teškim prilikama za Partiju i revolucionarní radnički pokret uopšte, u decembru 1936. s posebnim ovlašćenjima došao je u zemlju Josip Broz. Od tog momenta on je vršio odlučujući utjecaj na razvoj i djelatnost KPJ. Tokom tog perioda njegovog ilegalnog revolucionarnog djelovanja uspio je da pridobije podršku Kominterne, a koristio je pseudonime "Walter" i "Tito". U augustu 1937, pošto je Kominterna opozvala generalnog sekretara Milana Gorkića, on je i formalno preuzeo rukovođenje partijom. Pred novoizabranim partijskim rakovodstvom bili su veoma teški zadaci. Od malobrojne, unutrašnjim sukobima podrivane i terorom režima razbijene organizacije trebalo je za najkraće vrijeme stvoriti masovnu, čvrstu i idejno jedinstvenu partiju. Godine 1937. KPJ je pojačala borbu protiv profašističkog kursa u unutrašnjoj i spoljnoj politici vlade Milana Stojadinovića. Bila je i organizator mnogih političkih akcija u kojima su sudjelovale široke mase građana.

Poslije stvaranja Bloka narodne sloge pod vođstvom Vlatko Maček u oktobru 1937. KPJ je povela akciju da se blok proširi predstavnicima radničke klase. Zato je pokušavala da osnuje jednu legalnu stranku — Stranku radnog naroda (SRN) s programom Narodnog fronta, ali su vođstva građanskih stranaka odbila saradnju s KPJ. U isto vrijeme je Tito pokrenuo rješavanje aktuelnih unutrašnjih pitanja KPJ. U noći između 1-2. augusta 1937. u šumi Anindol kod Samobora, održan je osnivački kongres KP Hrvatske, na kom je učestvovalo 19 sudionika, a za sekretara komiteta izabran je Đuro Špoljarić. Sastankom je rukovodio Tito, a jedini dokument koji je sačuvan je Titov proglas pod nazivom "Osnivanje Komunističke stranke Hrvatske".^[5]

Tri mjeseca ranije osnovana je KP Slovenije, koji su istaknuli da je rješenje nacionalnog pitanja bitan dio borbe za revolucionarni preobražaj jugoslavenskog društva. Postavljene su nove osnove organizacione izgradnje SKOJ-a kao masovne omladinske organizacije i rukovodeće snage naprednog omladinskog pokreta. Rukovodstva KPJ ojačana su mladim kadrovima, a idejno-političko obrazovanje postavljeno je na širu osnovu. Partijska štampa i publicistika obogaćene su novim izdanjima listova, brošura i knjiga te prilagođena potrebama političke borbe i konsolidacije partije. U maju 1937. je osnovao je u zemlji privremeno rukovodstvo, likvidirao žarišta frakcionaštva među komunistima u emigraciji i na robiji, a po dolasku u Moskvu u jesen 1938. uspio je, uz podršku Georgi Dimitrova, da u Kominterni otkloni nagomilane nesporazume i rezerve prema KPJ. Tada je dobio mandat za osnivanje CK KPJ u zemlji, čime je ranije u zemlji osnovano rukovodstvo bilo i praktično potvrđeno. Oslanjanjem na provjerene, ideološko-politički izgrađene i mlade partijske kadrove, dosljednom, upornom i sistematskom akcijom za idejnu čistoću, kao i savlađivanjem frakcijskih borbi — od 1937. do 1940. godine je, pod rukovodstvom Josipa Broza Tita, obnovljena i konsolidovana Komunistička partija Jugoslavije.

 

Španski građanski rat je okupio mnogobrojnu ljevičarsku inteligenciju širom zapadnog svijeta, a mnogi ugledni umjetnici i pisci su ušli u službu španske republike. Također, privukao je i veliki broj stranih ljevičarsko orijentisanih pripadnika radničke klase, za koje je rat ponudio ne samo idealističku avanturu, već i bjekstvo od nezaposlenosti nakon Velike depresije. KPJ, zajedno sa SKOJ-em oganizovali su akcije pomoći republikanskoj Španiji na tri kolosijeka: političkom propagandom, prikupljanjem materijalne pomoći i mobilizacijom dobrovoljaca za odlazak u Španiju u borbu protiv fašizma.^[5] U svom proglasu od 23. oktobra 1936. godine KPJ se pridružila međunarodnim ljevičarskim snagama sa ciljem da pomognu republikanskoj španskoj vladi i radnicima u njihovoj borbi protiv pobunjenika i reakcionarnih fašističkih snaga predvođenih generalom Franciscom Francom.

U proglasu KPJ povodom Španskog građanskog rata stoji:

Borba herojskog španskog naroda nije samo borba koja će imati za rezultat pobjedu ili poraz demokratije samo u Španiji, nego je to početak oružanog sukoba fašizma i demokratije čitavog svijeta.

KPJ je bila jedini organizator u Kraljevini Jugoslaviji u pružanju pomoći, a španski su događaji u 1936. i 1937. godini bili središnje i najvažnije pitanje unutar KPJ. Antifašistički dobrovoljci su u Španiju odlazili isključivo ilegalno u čemu su nerijetko bili osujećivani. U toku dvije godine u Španiju je iz Jugoslavije otišlo oko 1700 (1800 do 2000 dobrovoljaca)^[5], od kojih je 700, nešto manje od polovice^[5] poginulo u borbama. U zemlju se vratilo oko 350, a većina je prebjegla u Francusku poslije pobjede Frankove armije. Kasniji zapovjednici četiri armije Jugoslavenske armije, bili su borci u španskom ratu: Peko Dapčević, Koča Popović, Kosta Nađ i Petar Drapšin.^[5] Tadašnja jugoslavenska vlada je po svaku cijenu nastojala da onemogući odlazak njenih državljana u rat u Španiju. Veliku, ali neuspješnu akciju prebacivanja oko 500 dobrovaljaca brodom "Korzika" u organizaciji Milana Gorkića, spriječila je jugoslavenska policija, hapšenjima u Baru 3. marta 1936, oko 120 dobovoljaca, te kod Šibenika. Dojavu o brodu je policija dobila od italijanske policije. Jedan od razloga pada Gorkića u nemilost od strane Kominterne, bila je ova neuspješna akcija.^[5] Jedan od prvih pet stranaca u Španskom građanskom ratu je bio slovenski komunist Josip Kopinič, koji je u Španiju došao mjesec dana nakon početka rata i proslavio se kao hrabar borac. Bio je na palubi podmornice, koja se suprostavila frankovoj mornarici, te je učestovao u probijanju blokade Gibraltara, zbog čega je dobio čin kapetan fregate - najviši vojni čin koji je imao neki borac iz jugoslavenskih zemalja, te bio član španske vojne misije u Parizu.^[4]

Nakon poziva Kominterne svim internacionalcima da se priključe oslobodilačkom ratu španskog naroda, veliki broj pripadnika KPJ se odazvao ovom pozivu. Glavna baza za regrutovanje boraca bila je u Parizu u knjižari "Horizont", koja je bila u vlasništvu KPJ. U Parizu su u to vrijeme održavali sjednice Centralnog komiteta na kojima su učestvovali Rodoljub Čolaković i Sreten Žujović (članovi Politbiroa), Prežihov Voranc, Ivan Krndelj i Drago Marušić, koji su boravili u Parizu, a povremeno Rajko Jovanović, Ivo Lola Ribar i Boris Kidrič, te kasnije isključeni članovi Ivan Marić i Labud Kusovac. Josip Broz boravi u Parizu od 17. augusta 1937, a prije dolaska boravi u Beču u drugoj polovici maja, gdje uspostavlja novi pukt za slanje dobrovoljaca.^[5] Tokom boravka u Parizu, članovi Politbiroa Čolaković i Žujović, obavijestili su Tita da je generalni sekretar KPJ Milan Gorkić u Moskvi, te da nemaju vijesti od njega, kao da ni donacije od Komiterne za KPJ ne pristižu. Tito je predložen da postane član Politbiroa, te su njih trojica podijelili obaveze: Tito je bio zadužen za veze sa zemljom i Kominternom, financije, zastupanje KPJ i opće poslove Centralnog komiteta (CK). Žujović je bio, za sve što je povezano sa dobrovoljcima za Španiju, veze sa Komunističkom partijom Francuske, i tekuće poslove CK; Čolaković - uređivanje i distribucija partijskog lista "Proletera", po potrebi obilazak partijskih organizacija u Jugoslaviji i među jugoslavenskim interbrigadistima u Španiji. To je vrijeme i financijske krize partije, zbog šutnje Kominterne, ali novčanom pomoći organizacija KPJ iz SAD, Kanade i Belgije, kao i partijskih organizacija iz zemlje, štampanje Proletera bilo je omogućeno u Parizu sve do januara 1938. godine.^[5] Pred Madridom je poginuo (ili je likvidiran) i Blagoje Parović, član CK KPJ i politički komesar 13. internacionalne brigade.

 

Komunistička Partija Jugoslavije u drugoj polovini 1930-ih bila je suočena sa dva teška iskušenja, Staljinovim čistkama i Paktom Ribbentrop-Molotov između Sovjetskog Saveza i nacističke Njemačke. Ovi događaji su uznemirili i otuđili mnoge intelektualce iz njenih redova. Staljinističke čistke u KPJ su imale teške posljedice. Procjenjuje se da je tokom te čistke ubijeno oko 600-700 članova Komunističke Partije Jugoslavije, uključujući veliki broj osnivača i gotovo cjelokupno dotadašnje rukovodstvo. U Moskvi su streljani svi dotadašnji generalni sekretari KPJ: Filip Filipović, Sima Marković, Đuro Cvijić, Jovan Mališić i aktuelni Milan Gorkić, osim Triše Kaclerovića, koji se na vrijeme povukao iz politike. Također su streljana i dva sekretara SKOJ-a, kao i veliki broj rukovodilaca KPJ, članova CK i Politbiroa. Naročito je slikovit primjer tadašnjeg generalnog sekretara KPJ Milana Gorkića, koji je iz Pariza pozvan u Moskvu na referisanje. Predočena mu je optužba na preko sedamdeset stranica u kojoj je bio optužen da je kovao planove protiv CK KPJ. Ubrzo akon toga, Gorkić je bio zatvoren i likvidiran. Nakon likvidacije dotadašnjeg jugoslavenskog rukovodstva, Tito je podržan od Kominterne za šefa Komunističke Partije Jugoslavije. Likvidacijom CK Milana Gorkića 1937. i imenovanjem Josipa Broza za generalnog sekretara 1940. godine kulminira period rigidne staljinizacije KPJ. Ove dalekosežne promjene sprovedene su bez izjašnjavanja članstva i sazivanja kongresa, pukim partijskim prevratom i fizičkim likvidacijama konkurenata.

Po završetku čistke, sazvana je Peta zemaljska konferencija KPJ, na kojoj je potvrđeno novo rukovodstvo Josipa Broza. Peta konferencija je održana od 19. do 23. oktobra 1940. godine u predgrađu Zagreba. Osnovni zaključci sa konferencije su bili razrada političke linije KPJ u uslovima Drugog svjetskog rata. Na konferenciji je izglasan novi Centralni komitet od 29 članova i 9 kandidata za članove, a za generalnog sekretara je izabran Josip Broz Tito.

U periodu kada je Tito konsolidovao Partiju, članstvo se udvostručilo - od 1.500 članova u jesen 1937. godine do 3.000 članova maja 1939. godine. Do septembra 1939., SKOJ je imao 17.800 članova. U vrijeme Pete zemaljske konferencije krajem 1940. godine, brojnost KPJ je narasla na 7.000 članova.

Jer južnoslavenski komunisti su bili duboko idealisti; oni vjeruju u semoizlječivo svojstvo društva, u osnovnu obnovu čovječanstva radom - i predlažu smrt fašizmu i rađanje federalne demokratije sa sve pratećim državljanstvom i obrazovanjem u čemu vide dovoljan poticaj za ono što smatraju da su prirodne vrline čovjeka. Pravedno društvo bi bila njihova nagrada.

^[6]

Basil Davidov

 

Početkom maja 1941. godine u Zagrebu je održano partijsko savjetovanje na kome je Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije ocijenio da su unutrašnji događaji nametnuli da se na širem forumu partijskog aktiva razmotre martovski i aprilski događaji i donesu odgovarajuće odluke za dalji razvitak oslobodilačke i revolucionarne borbe radničke klase i naroda Jugoslavije.

Nakon što je Adolf Hitler započeo Napad na SSSR 22. juna 1941. godine, Tito je sazvao hitnu sjednicu Politbiroa CK KPJ u Beogradu na kojoj je Centralni Komitet izdao proglas narodina Jugoslavije u kome ga poziva na oružanu borbu protiv njemačkih okupatora.

U ime slobode i nacionalne nezavisnosti Komunistička partija Jugoslavije poziva sve rodoljubive narodne elemente da se ujedine u borbi protiv zajedničkog neprijatelja — fašističkog okupatora i domaćih izdajnika ... učinimo da naša zemlja bude okupatoru grobnica, a ne baza za njegovo snabdjevanje!

Na sjednici Politbiro CK KPJ održanoj 4. jula 1941. godine u vili Vladislava Ribnikara u Beogradu, odlučeno je da se od sabotaža i diverzija pređe na sveopšti narodni ustanak, te da partizanski rat bude osnovno oblik razvijanja ustanka. Na sastanku su prisustvovali: Tito, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo i Ivo Lola Ribar. Na tom sastanku osnovan je Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije sastavljen prvenstveno od najužeg rukovodstva Politbiroa. U Glavni štab za Srbiju su pri tom ušli: Sreten Žujović, Branko Krsmanović, Filip Kljajić Fića, Nikola Grulović i Rodoljub Čolaković.

Uslijedili su sedmojulski pucnji u Beloj Crkvi kod Valjeva i početak ustanka u Srbiji. U prvim mjesecima ustanka postojale su dvije vojne grupe pokreta otpora, jugoslavenski partizani predvođeni KPJ i Titom, te četnici predvođeni tada pukovnikom stare jugoslavenske vojske Dražom Mihajlovićem. Tito je u na sastancima sa četničkim rukovodstvom u septembru i novembru 1941. pokušavao da ih pridobije za sveopštu borbu protiv okupatora u Jugoslaviji. Međutim, velike razlike u ideološkim ciljevima partizana o uspostavljanju komunističkog sistema u Jugoslaviji, te četničkog o povratku kralja Petra II Karađorđevića i uspostavljanja starog stanja u Jugoslaviji bile su nepremostive. Pregovori nisu urodili plodom, a do novembra 1941. godine četnici počinju vojnu saradnju sa Nijemcima i Italijanima. Već prve godine rata Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije oslobodio je velike dijelove zemlje, a u zapadnoj Srbiji je čak stvorena Užička republika. Prvi veliki njemački protivnapad na Tita i partizane dogodio se u septembru 1941. i nastavio se tokom zime. Partizanska vojska je bila izbačena iz Srbije u Bosnu, a prilikom ovog povlačenja poginulo je 20 visokih oficira i oko 3.000 boraca. KPJ je u to vrijeme također imala značajne gubitke među svojim članovima. Tako su u 1941. stradali: Ratko Mitrović, Božidar Adžija, Marko Orešković Krntija, Milan Blagojević, Rade Končar, Dragojlo Dudić i mnogi drugi.

 

Nakon povlačenja sa slobodne teritorije u Srbiji, Politbiro je održao sastanak u Drenovi, blizu Prijepolja, 7. decembra 1941. Tito je pod utiskom poraza u Srbiji ponudio svoju ostavku, ali ona nije bila prihvaćena. Na sastanku je odlučeno da se zabranjuje postojanje paralelnih vojnih jedinca na slobodnoj teritoriji i da se vodi oružana borba sa četnicima. Poslije sastanka počelo je zaoštravanje klasne borbe. Počela su sektaštva i ljevičarska skretanja. Tako je došlo do krvavih odmazdi nad partizanskim borcima i narodom na Kamenoj Gori, blizu Nove Varoši. Ova skretanja su se nastavila i u Crnoj Gori i Hercegovini. Dolazilo je do masovnih streljanja bez presuda. U spriječavanju ovakvog razvoja događaja vrhovni komandant partizanskih jedinica Jugoslavije izdao je u to vrijeme naredbu:

Svaka pojava pljačke i nasilja ima se temeljito ispitati najhitnije i u slučaju nepobitno utvrđene krivice krivci se moraju pred strojem kazniti strijeljanjem. Poduzeti sve mjere da se u našim jedinicama uspostavi ona disciplina koja je do sada vladala, da se bez pogovora izvršavaju sva naređenja pretpostavljenih starješina.

^[7]

U oslobođenoj Foči, doneseni su "Fočanski propisi". Pod utisakom međunarodnih dešavanja, Partija je organizovala Prvo zasjedanje AVNOJ-a u oslobođenom Bihaću. Tada je AVNOJ donio veliki broj važnih odluka vezanih za buduće uređenje Jugoslavije.

U prekretnoj godini Drugog svjetskog rata (1943), Partija se nalazila pred velikim iskušenjima. Proživljavala je velike njemačke ofanzive u Bosni i Crnoj Gori. U revolucionarnoj 1943. Glavni Štab je izgubio još jednog svog člana. Na Glamočkom Polju je poginuo Ivo Lola Ribar, samo nekoliko dana prije Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu. Na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu 29–30. novembra 1943. godine, donijete su ključne odluke o budućem ustroju nove Jugoslavije, dogovorena je obnova zemlje na federalnim osnovama, zabranjen je povratak u zemlju kralju Petru II Karađorđeviću, a Tito je proglašen za maršala.

Članovi politbiroa na Petom kongresu KPJ, održanom od 21-28. jula 1948. u Beogradu bili su:

• Politbiro (9 članova): Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Aleksandar Ranković, Ivan Gošnjak, Moša Pijade, Boris Kidrič, Blagoje Nešković i Franc Leškovšek.
• Politbiro (4 kandidata): Vladimir Bakarić, Đuro Pucar, Lazar Koliševski i Svetozar Vukmanović-Tempo.

Članovi Izvršnog komiteta na Šestom kongresu KPJ, održanom od 2-7. novembra 1952. u Zagrebu bili su: Izvršni komitet (članovi): Josip Broz Tito (Generalni sekretar Izvršnog komiteta), Edvard Kardelj, Milovan Đilas (do 17. januara 1954), Aleksandar Ranković, Ivan Gošnjak, Moša Pijade (do 15. marta 1957), Boris Kidrič (do 11. aprila 1953), Franc Leškovšek, Vladimir Bakarić, Đuro Pucar, Lazar Koliševski, Svetozar Vukmanović-Tempo, Petar Stambolić (od 1954.), Miha Marinko (od 1955), Blažo Jovanović (od 1955).

Članovi Izvršnog komiteta na Sedmom kongresu SKJ, održanom od 22-26. aprila 1958. u Ljubljani bili su:

• Izvršni komitet (15 članova): Josip Broz Tito (Generalni sekretar Izvršnog komiteta), Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Ivan Gošnjak, Svetozar Vukmanović-Tempo, Đuro Salaj (do 20. maja 1958), Đuro Pucar, Lazar Koliševski, Franc Leškovšek, Vladimir Bakarić, Miha Marinko, Blažo Jovanović, Petar Stambolić, Jovan Veselinov i Veljko Vlahović.
• Sekretarijat Izvršnog komiteteta (5 članova): Josip Broz Tito (Generalni sekretar Izvršnog komiteta), Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Ivan Gošnjak (do 2. juna 1965) i Svetozar Vukmanović-Tempo (do 2. juna 1965).

Članovi Izvršnog komiteta na Osmom kongresu SKJ, održanom od 7-13. decembra 1964. u Ljubljani bili su:

• Izvršni komitet (19 članova): Josip Broz Tito (Generalni sekretar Izvršnog komiteta), Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković (do 1. jula 1966), Veljko Vlahović, Vladimir Bakarić, Krste Crvenkovski, Ivan Gošnjak, Blažo Jovanović, Lazar Koliševski, Boris Krajger, Miha Marinko, Cvijetin Mijatović, Đorđije Pajković, Đuro Pucar, Petar Stambolić, Mika Špiljak, Mijalko Todorović (do 4. oktobra 1966), Jovan Veselinov, Svetozar Vukmanović-Tempo i Milentije Popović (od 1. jula 1966).
• Sekretarijat Izvršnog komiteteta (4 članova): Josip Broz Tito (2. juna 1965do 4. oktobra 1966 Generalni sekretar Izvršnog komiteta), Aleksandar Ranković (2. juna 1965 do 1. jula 1966), Edvard Kardelj (2. juna 1965 do 4. oktobra 1966), Veljko Vlahović (2. juna 1965 do 1. jula 1966) i Mijalko Todorović (od 1. jula 1966).

Četvrta plenarna sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije održana je 1. jula 1966 na Brionima. Predsjedništvo Izvršnog komiteta bili su (35 članova): Josip Broz Tito (predsjednik), Edvard Kardelj, Veljko Vlahović, Vladimir Bakarić, Krste Crvenkovski, Ivan Gošnjak, Blažo Jovanović, Lazar Koliševski, Boris Krajger (do 4. januara 1967), Miha Marinko, Cvijetin Mijatović, Đorđije Pajković, Đuro Pucar, Petar Stambolić, Mika Špiljak, Jovan Veselinov, Svetozar Vukmanović-Tempo, Milentije Popović, Koča Popović, Marko Nikezić (od oktobra 1968) i 16 drugih članova.

• Članovi Izvršnog komiteta (11 članova): Mijalko Todorović (sekretar), Mirko Tepavac (4. oktobra 1966 do 1967), Miroslav Pečujlić i drugi.

Deveti kongres SKJ održan je u Beogradu od 11-15. marta 1969. godine.

• Predsjedništvo Centralnog komiteta (52 članova): Josip Broz Tito (predsjednik), Mirko Tepavac (do 22. januara 1972), Nikola Ljubičić, Lazar Koliševski (do aprila 1972), Krste Crvenkovski (do aprila 1972), Dobroslav Ćulafić, Miko Tripalo (do 27. januara 1972), Cvijetin Mijatović, Marko Nikezić (do 21. oktobra 1972), Miroslav Pečujlić (do 27. januara 1972), Veselin Đuranović, Mirko Čanadanović (do 24. decembra 1972), France Popit i 38 weitere članova. Kasnije promjene: Milka Planinc (od 14. decembra 1971), Jure Bilić (od januara 1972), Tihomir Vlaškalić (od oktobra 1972) i Dušan Alimpić (od maja 1973).
• Izvršni komitet Centralnog komiteta (15 članova): Josip Broz Tito (predsjednik), Mijalko Todorović (do 27. januara 1972), Miroslav Pečujlić (do 27. januara 1972), Veljko Vlahović (do 27. januara 1972), Budislav Šoškić, Vladimir Bakarić (do 27. januara 1972), Miko Tripalo (do 27. januara 1972), Stane Dolanc, Edvard Kardelj (do 27. januara 1972), Cvijetin Mijatović (do 27. januara 1972), Nijaz Dizdarević (do 27. januara 1972), Krste Crvenkovski (do 27. januara 1972), Kiro Gligorov, Fadil Hoxha i Stevan Doronjski. Na godišnjoj konferenciji (25. do 27. januara 1972) sastav Izvršnog komiteta je smanjen i članovi su postali: Josip Broz Tito (predsjednik), Krste Avramović, Budislav Šoškić, Jure Bilić, Stane Dolanc, Todo Kurtović, Kiro Gligorov, Fadil Hoxha i Stevan Doronjski.

Deseti kongres SKJ održan je u Beogradu od 27-30. maja 1974. godine.

• Predsjedništvo Centralnog komiteta (39 članova): Josip Broz Tito (predsjednik), Edvard Kardelj, Stane Dolanc, Vladimir Bakarić, Mika Špiljak, Jure Bilić, Petar Stambolić, Miloš Minić, Lazar Koliševski, Kiro Gligorov, Aleksandar Grličkov, Cvijetin Mijatović, Vojo Srzentić, Fadil Hoxha, Stevan Doronjski, Nikola Ljubičić, Dušan Alimpić, Branko Mikulić, Angel Čemerski, Tihomir Vlaškalić, Veselin Đuranović, Milka Planinc, France Popit, Mahmut Bakalli i 15 drugih članova. Promjene od februara 1975: Dobroslav Ćulafić, Dušan Popović, Ivan Kukoć, Munir Mesihović, Dragoljub Stavrev, Ali Shukrija i Dobrivoje Vidić.
• Izvršni komitet Centralnog komiteta (12 članova): Stane Dolanc, Jure Bilić, Todo Kurtović, Mirko Popović, Vojo Srzentić, Aleksandar Grličkov, Ivan Kukoć, Munir Mesihović, Dušan Popović, Dragoljub Stavrev, Ali Shukrija i Dobrivoje Vidić.

• Predsjednik Predsjedništa: Josip Broz Tito (predsjednik, do 4. maja 1980), Predsjedavajući Predsjedništva: Branko Mikulić (19. oktobra 1978 do 23. oktobra 1979), Stevan Doronjski (23. oktobra 1979 do 20. oktobra 1980), Lazar Mojsov (20. oktobra 1980 do 20. oktobra 1981), Dušan Dragosavac (20. oktobra 1981 do 29. juna 1982), Sekretari Predsjedništva: Stane Dolanc (23. juna 1978 do 15. maja 1979), Dušan Dragosavac (15. maja 1979 do 20. oktobra 1981) i Dobroslav Ćulafić (20. oktobra 1981 do 29. juna 1982).
• Predsjedništvo (14 članova): Edvard Kardelj (do 10. februara 1979), Stane Dolanc, Vladimir Bakarić, Dušan Dragosavac, Petar Stambolić (do 10. oktobra 1981), Miloš Minić, Cvijetin Mijatović (do 18. juna 1979), Branko Mikulić, Veselin Đuranović, Vidoje Žarković (do 18. juna 1979), Lazar Koliševski (do 18. juna 1979), Aleksandar Grličkov, Fadil Hoxha, Stevan Doronjski (do 14. augusta 1981), Dobroslav Ćulafić, Lazar Mojsov, Hamdija Pozderac, Andrej Marinc, Dragoslav Marković (od 1. oktobra 1981), Dušan Alimpić (od 1. oktobra 1981) i 10 drugih članova: Josip Broz Tito (predsjednik,, do 4. maja 1980), France Popit (do aprila 1982), Milka Planinc (do 16. maja 1982), Tihomir Vlaškalić (do maja 1982), Nikola Stojanović, Vojo Srzentić, Angel Čemerski (do maja 1982), Mahmut Bakalli (do 6. maja 1981), Dušan Alimpić (do 28. aprila 1981), Nikola Ljubičić, Boško Krunić (od 28. aprila 1981) i Velli Deva (od 6. maja 1981).
• Izvršni komitet Centralnog komiteta: Milan Daljević, Milojko Drulović, Pavle Gaži, Trpe Jakovlevski, Vlado Janžić, Ferhad Kotorić, Nandor Major, Marko Orlandić i Đuro Trbović.

• Predsjednik Predsjedništa: Mitja Ribičič (29. juna 1982 do 30. juna 1983), Dragoslav Marković (30. juna 1983 do 26. juna 1984), Ali Shukrija (26. juna 1984 do 25. juna 1985) i Vidoje Žarković (25. juna 1985 do 28. juna 1986), Sekretari Predsjedništva: Nikola Stojanović (29. juna 1982 do 26. juna 1984) i Dimče Belovski (26. juna 1984 do 28. juna 1986).
• Predsjedništvo (14 članova): Vladimir Bakarić (do 16. januara 1983), Dušan Dragosavac, Dimče Belovski, Kiro Hadži Vasilev, Franjo Herljević (do 26. juna 1984), Nikola Stojanović, Milan Kučan, Mitja Ribičič, Dragoslav Marković, Dobrivoje Vidić, Veljko Milatović (do 30. jula 1984), Miljan Radović, Petar Matić, Ali Shukrija, Jure Bilić (od 1. jula 1983), Hamdija Pozderac (od 26. juna 1984), Vidoje Žarković (od 30. jula 1984) i 9 članova: Jure Bilić (do 1. jula 1983), Krste Markovski (do 5. maja 1984), Hamdija Pozderac (do 28. maja 1984), Andrej Marinc, Dušan Čkrebić (do 17. maja 1984), Dobroslav Ćulafić (do maja 1984), Marko Đuričin (do 28. aprila 1983), Sinan Hasani (do maja 1983), Dane Ćuić (do maja 1984), Josip Vrhovec (1. jula 1983 do 5. maja 1984), Slavko Veselinov (28. aprila 1983 do 28. aprila 1984), Ilaz Kurteshi (maj 1983 do 28. aprila 1984), Boško Krunić (28. aprila 1984 do 24. aprila 1985), Svetislav Dolašević (26. aprila 1984 do 1985), Vidoje Žarković (maj do 30. jula 1984), Georgije Jovičić (od maja 1984), Mato Andrić (28. maja 1984 do Juli 1985), Mika Špiljak (od 15. maja 1984), Kolë Shiroka (od 1985), Milan Pančevski (od 5. maja 1984), Marko Orlandić (od 30. jula 1984), Ivan Stambolić (od maja 1985), Đorđe Stojšić (od 24. aprila 1984), Radiša Gačić (17. maja 1984 do 1985) i Uglješa Uzelac (od Juli 1985).
• Izvršni sekretar Centralnog komiteta: Trpe Jakovlevski, Vlado Janžić i Marko Lolić.

• Predsjednik Predsjedništa: Milanko Renovica (28. juna 1986 do 30. juna 1987), Boško Krunić (30. juna 1987 do 30. juna 1988), Stipe Šuvar (30. juna 1988 do 17. maja 1989), Milan Pančevski (17. maja 1989 do 17. maja 1990), Miomir Grbović (17. maja do 26. maja 1990); Sekretari Predsjedništva: Radiša Gačić (28. juna 1986 do 30. juna 1988), Štefan Korošec (30. juna 1988 do 1990), Petar Škundrić (1990).
• Predsjedništvo (14 članova): Ivan Brigić, Milanko Renovica (do 17. oktobra 1988), Ivica Račan (do 13. decembra 1989), Stipe Šuvar (do 17. maja 1989), Kolë Shiroka (do 17. oktobra 1988), Milan Pančevski (do 17. maja 1990), Vasil Tupurkovski (do 26. jula 1989), Marko Orlandić (do 11. januara 1989), Vidoje Žarković (do 11. januara 1989), Dušan Čkrebić, Radiša Gačić (do maja 1989), Štefan Korošec, Franc Šetinc (do 26. oktobra 1988), Boško Krunić (do 1. oktobra 1988), Uglješa Uzelac (od maja 1989), Jusuf Zejnullahu (od maja 1989), Miomir Grbović (od maja 1989), Perko Vukotić (od maja 1989), Petar Škundrić (od maja 1989), Boris Mužević (od maja 1989), Stanko Radmilović (maj do 5. decembra 1989), Ljubomir Varošlija (od 20. oktobra 1989) i 9 članova: Uglješa Uzelac (do maja 1988), Stanko Stojčević (do 13. decembra 1989), Azem Vllasi (do maja 1988), Jakov Lazarovski, Miljan Radović (do 11. januara 1989), Slobodan Milošević (do 24. maja 1989), Đorđe Stojšić (do maja 1988), Georgije Jovičić (do 28. aprila 1988), Abdulah Mutapčić (do 29. juna 1989), Kaqusha Jashari (maj do 17. November 1988), Milovan Šogorov (maj do 6. oktobra 1988), Petar Šimić (od 28. aprila 1988), Boško Kovačević (14. oktobra 1988 do 20. januara 1989), Rrahman Morina (od 27. januara 1989), Nedeljko Šipovac (od 20. januara 1989), Momir Bulatović (od 28. aprila 1989), Bogdan Trifunović (od 24. maja 1989), Nijaz Duraković (29. juna 1989 do marta 1990).
• Izvršni sekretar Centralnog komiteta: Slobodan Filipović, Marko Lolić, Vukašin Lončar, Boris Mužević, Stanislav Stojanović, Uglješa Uzelac, Ljubomir Varošlija.

• Socijalistička radnička partija Jugoslavije (SRPJ) (1919-20.)
• Komunistička partija Jugoslavije (1920-52.)
• Savez komunista Jugoslavije (1952-1990. dezintegracija)

Od 1937. godine i sve do smrti partijom je, isprva kao generalni sekretar, a od 1963. kao predsjednik predsjedništva Centralnog komiteta rukovodio Josip Broz Tito. Već od oktobra 1978. godine, zbog zdravstenih problema Broza, ova je funkcija dodijeljena Branku Mikuliću, a od te godine se predsjednik mijenjao svake godine:

• 1978–79: Branko Mikulić (1928–94.)
• 1979–80: Stevan Doronjski (1919–81.)
• 1980–81: Lazar Mojsov (1920–2011.)
• 1981–82: Dušan Dragosavac (1919–2014.)
• 1982–83: Mitja Ribičič (1919–2013.)
• 1983–84: Dragoslav Marković (1920–2005.)
• 1984–85: Ali Shukrija (1919–2005.)
• 1985–86: Vidoje Žarković (1927–2000.)
• 1986–87: Milanko Renovica (1928–2013.)
• 1987–88: Boško Krunić (* 1929)
• 1988–89: Stipe Šuvar (1936–2004.)
• 1989–90: Milan Pančevski (* 1935)

1. ^ "Radnički pokret u jugoslavenskim zemljama od svojih početaka do 1918/1919. godine (I dio historije SKJ) i odnos općeg, posebnog i pojedinačnog". Vlado Oštrić, Institut za historiju radničkog pokreta Hrvatske, Zagreb, SFRJ. 1. 1. 1980. Pristupljeno 8. 11. 2018.
2. ^ "Promjena naziva Komunističke partije Jugoslavije u Savez komunista Jugoslavije". Domagoj Štefančić. 1. 10. 2007. Pristupljeno 8. 11. 2018.
3. ^ Branko Petranović, Momčilo Zečević, http://www.znaci.net/00001/138_15.pdf Arhivirano 30. 9. 2020. na Wayback Machine Jugoslavija 1918-1988. Tematska zbirka dokumenata, p. 158
4. ^ ^{a b} "Tito i drugovi", Jože Pirjevec, Slavko Goldstein, Laguna 2013. Beograd ISBN 978-86-521-1402-2 pogrešan ISBN
5. ^ ^{a b c d e f g h} "Tito", Ivo Goldstein, Slavko Goldstein, Akademska knjiga 2018. Novi Sad ISBN 978-86-6263-218-0
6. ^ "Basil Davidson: Partisan Picture". Arhivirano s originala, 6. 1. 2019. Pristupljeno 27. 12. 2018.
7. ^ "Život partizana" (PDF). Nenad Perošević, Miloš Vukanović. 11. 7. 1988. Pristupljeno 7. 2. 2019.
8. ^ "Evidencija osoba koje su obnašale vodeće partijske i državne dužnosti na različitim razinama u posljednih trideset godina". Hrčak (jezik: hrvatski). Portal znanstvenih i društvenih časopisa. 2007.

 

Commons ima datoteke na temu: Savez komunista Jugoslavije

• Historija SKJ
• Savez Komunista Jugoslavije na encyclopedia2.thefreedictionary.com
• Revolucionarni radnički pokret pod vođstvom Josipa Broza Tita na adattar.vmmi.org^{[mrtav link]}
• Španski građanski rat na newworldencyclopedia.org
• Pokreti otpora u u Drugom Svjetskom Ratu, na historylearningsite.co.uk

  Nedovršeni članak Savez komunista Jugoslavije koji govori o politici treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima Wikipedije.